De banaan Bananencijfers om van te duizelen 55 miljoen ton 7 miljard euro 10 kilogram 81 in een half uur

Transcriptie

1 bananen

2 Banana split De banaan roept in de populaire cultuur en media tal van beelden en associaties op. De banaan als fallussymbool. De banaan als aapjesvoer. Lou & the Hollywood Banana s. Een bananenrepubliek. In de reclame is de banaan symbool van tropische overvloed, teken van feest en voedzaamheid, suggestie van promiscuïteit. De beeldvorming is niet altijd even onschuldig, maar geurt soms naar racisme en seksisme. Er is nog meer aan bananen dat niet altijd even onschuldig is. De bananenhandel is een keiharde business, met veel verliezers en slechts enkele winnaars. Een handel die meer gelijkt op een jungle dan op het paradijs uit het verhaal (zie de volgende bladzijde). De bananen in de wereldwinkel zien er even krom uit als de Bonita s in de supermarkt. Maar de bananenproductie en de handel in bananen worden dankzij Oxfam- Wereldwinkels wèl een beetje minder krom. 2 Bananencijfers om van te duizelen 55 miljoen ton: de berg bananen die de wereld in één jaar voortbrengt 7 miljard euro: de waarde van de jaarlijkse bananenhandel in de wereld 10 kilogram: de gemiddelde portie die een inwoner van de Europese Unie per jaar opeet 81 in een half uur: het wereldrecord bananenvreten (op naam van een Indiër)

3 Het paradijs Een verhaal uit Midden-Amerika paradijs ananen b 3 In het Aards Paradijs zat een groep mensen op de oever van een kabbelend riviertje onder een grote schaduwrijke boom. Ze genoten van de rust en de stilte. Ze kletsten. Tot God bij hen kwam zitten. Omdat aan de schepping nog enkele dingen ontbraken, vroeg God aan de mensen wat zij nog graag hadden gewild. Iedereen dacht diep na. Toen kwamen de tongen los. Iedereen was het erover eens dat het een bepaalde fruitsoort moest zijn. Een soort met alleen maar kwaliteiten en geen gebreken. Een perfecte fruitsoort. Goed, zei God, en hoe moet dat fruit er dan uitzien? Diego Zondertand zei: Het fruit moet gemakkelijk te kauwen zijn, zodat diegenen zonder tanden het kunnen eten. Dan kwam Pedro Luilak: Je moet het makkelijk kunnen schillen, niet zoals een ananas. Iedereen fantaseerde over de droomvrucht. Ze moest voedzaam zijn, helemaal eetbaar, makkelijk verteerbaar, niet vezelig, lang houdbaar, niet te zoet of niet te zuur, niet te hard of niet te zacht, populair bij kinderen en volwassenen, verkrijgbaar het hele jaar. Toen werd het stil en keek iedereen vol verwachting naar God. En God zei: Perfecte dingen horen niet thuis in deze wereld. Als je iets niet meer kunt verbeteren, zou de wereld wel heel erg saai zijn. Maar goed, ik zal jullie wens respecteren en voor jullie een uitzondering maken. Maar alleen deze keer. Toen schiep God de banaan.

4 Een wereldgewas 13 Wereldexport van bananen (cijfers 1998) Ecuador 34% 2. Guatemala 6% 3. Panama 4% 4. Honduras 4% 5. Nicaragua 1% 6. Filippijnen 9% 7. Dom. Republiek 1% 8. Brazilië 1% 9. Maleisië 0,2% 10. Mexico 2% 11. Caraïben 3% 12. Afrika 4% 13. Colombia 13% 14. Costa Rica 18% Bananen zijn het vijfde belangrijkste landbouwgewas in de wereld (na graan, suiker, koffie en cacao). Bijna één op twee bananen wordt in Latijns-Amerika van de struiken gehakt. Toch ontsnapt ook de bananensector niet aan de globalisering. De voorbije 20 jaar zakte het aandeel van Latijns-Amerika in de wereldproductie van 60% naar 43%. Het verlies werd helemaal ingepikt door Azië, dat 20 jaar geleden slechts een kwart van de bananen voortbracht en momenteel goed is voor 40% van de productie. 10% van de bananen is Afrikaans. Brazilië, India, Ecuador, de Filippijnen, China en Indonesië kweken samen meer dan de helft van de 2 bananen in de wereld (55%). Maar in de bananenhandel spelen deze producenten, met uitzondering van Ecuador en de Filippijnen, geen rol. Ze kweken voor de lokale markt of de eigen voedselvoorziening. Amper 20% van de bananen in de wereld wordt verhandeld. Bananen zijn onontbeerlijk voor de voedselzekerheid. Ze zijn het basisvoedsel voor miljoenen mensen in Afrika, Latijns-Amerika en de Cariben. Dat komt onder andere omdat er geen dood seizoen is en bananen het jaar rond kunnen gekweekt worden.

5 Twee soorten exportbananen Een beperkt aantal bananen komt van zelfstandige boeren met kleine en arbeidsintensieve bedrijfjes van nauwelijks een paar hectare groot. Je vindt ze vooral in de Cariben. De economie van sommige eilanden, zoals Dominica en de Bovenwindse Eilanden, is voor bijna 100 procent van de kweek van bananen afhankelijk. Rendabel is deze bananenteelt echter niet. Want op de wereldmarkt worden de Caribische bananen weggeblazen door de zogenaamde dollarbananen van multinationale ondernemingen als Chiquita Brands International, Dole Food Company en Del Monte Fresh Produce. 5 firma s nemen 75% van de hele wereldhandel in bananen voor hun rekening. Chiquita, Dole en Del Monte bezetten samen 43% van de Europese markt. De multinationals opereren vooral vanuit Midden-Amerika, waar ze gigantische plantages controleren. De voorbije jaren hebben Dole en Del Monte ook fors geïnvesteerd in plantages buiten Amerika. Vanuit Indonesië en de Filippijnen bestoken ze de snelgroeiende Japanse markt. Vanuit de ACPlanden Belize, Kameroen en Ivoorkust kunnen ze makkelijker op de Europese markt binnendringen. (zie blz. 12) 6 Aandeel in de wereldhandel (cijfers 1999) 1 bananen Chiquita (VS) 26% 2. Dole (VS) 25% 3. Del Monte (VS/Mexico) 8% 4. Fyffes (Ierland) 8% 5. Noboa (Ecuador) 8% 6. Andere 25% 3 2

6 Waarom zijn de vijf zo groot? Een verticaal succesverhaal De grote jongens controleren nagenoeg het volledige productieproces van hun bananen. Ze kweken de bananen op reusachtige plantages, soms meer dan 500 hectare groot (1.000 voetbalvelden!). Ze investeren fenomenale bedragen in wegen, drainage- en irrigatiesystemen, kabelbanen en verpakkingsinstallaties: tot dollar per hectare, de prijs van het land niet meegerekend. Ze transporteren de bananen via eigen koelschepen en beheren in de consumptielanden eigen rijpings- en distributiefaciliteiten. Dankzij deze verticale integratie is de productiekost van hun dollarbananen extreem laag. Kleine firma s of zelfstandige bananenboeren, zoals in de Cariben, kunnen onmogelijk met hen concurreren.de concurrentie onder de groten is zo genadeloos dat ze ook zelf in de problemen komen. Chiquita staat bijvoorbeeld op de rand van een faillissement. ananen b 6 Het economische succesverhaal heeft een wrange bijsmaak. De handel in bananen is een klassiek voorbeeld van onrechtvaardige handel. De bananenbedrijven willen vooral zo laag mogelijke productiekosten en zo hoog mogelijke winsten. De meeste bekommeren zich niet om de sociale, economische en ecologische gevolgen van hun teelt. Een uitzondering is Chiquita (zie blz.10).

7 Waarom zijn de dollarbananen krom? Erosie en overstromingen Om superplantages aan te leggen, hebben Chiquita en Co grote stukken regenwoud gekapt. Door die ontbossing ontstaan vaker overstromingen. Bovendien wordt de loop van rivieren soms veranderd om de plantages van water te voorzien. Ook dat zorgt voor overstromingsgevaar. De pest van de pesticiden Om te vermijden dat bananenplagen de oogst vernielen, worden er pesticiden gespoten, dikwijls vanuit kleine vliegtuigen: gemiddeld 40 keer per teelt. 90% van die stoffen bereikt het doel echter niet: ze waaien weg met de wind of spoelen weg met de regen. Of ze dwarrelen neer op de arbeiders en hun familie, op de kleren aan de wasdraad, de waterputten, de moestuinen. De pesticiden brengen ernstige schade toe aan het milieu en de gezondheid van de arbeiders. Over de bananen worden plastic zakken geschoven. Na de oogst blijven er bergen plastic doordrenkt met pesticiden over. Voor elke ton bananen blijft er twee ton afval achter. De bodem krijgt tonnen kunstmest te slikken. Na 30 jaar is de grond van een grote plantage dood.tijd voor de fruitgiganten om te verhuizen. ananen b 7 Groten wassen de handen in onschuld In plaats van het gebruik van pesticiden drastisch te reduceren neemt de plantage liever tijdelijke werkkrachten in dienst: mensen die gedurende drie of zes maanden de vuile en gevaarlijke klussen doen. Er zijn wel beschermende kleren, maar niemand gebruikt ze. Omdat ze niet aangepast zijn aan het werk in tropische omstandigheden. deel 1

8 Bloed aan de schil De bananenvakbonden behoren tot de strijdbaarste en best georganiseerde vakbonden van Latijns-Amerika. Wettelijke bepalingen verhinderen echter dat ze veel betekenis of macht hebben. Heel wat bananenfirma s trachten de invloed van de vakbonden te beperken door op hun plantages een eigen vorm van arbeidsvertegenwoordiging uit te bouwen, zogenaamde Solidarismo s. Deze nep-organisaties worden echter niet erkend door de Internationale Arbeidsorganisatie. Een vakbondsman uit Costa Rica: Wie bij een vakbond durft aansluiten, wordt vaak onder druk gezet, vervolgd of gebrandmerkt als een vijand van het bedrijf. Men tracht de eenheid onder de arbeiders te verbreken en de vakbondsleiding te verdelen. De plantage-eigenaars zijn er niet vies van paramilitaire bendes in te zetten om de plantages te bewaken en mensen die niet in het gareel lopen te pesten of te intimideren met geweld. 8 German Zepeda, leider van Colsiba, een koepel van bananenvakbonden in Latijns -Amerika: Vakbonden zijn vooral belangrijk voor het afsluiten van collectieve arbeidsovereenkomsten. In de meeste landen gebeurt dat per firma of per plantage. Nergens is er sprake van een arbeidsovereenkomst voor de ganse sector. Het slechtst scoort Costa Rica. Syndicale vrijheid bestaat er niet. Maar op het vlak van milieuomstandigheden is het in alle landen van Latijns-Amerika even erg.

9 Groten wassen de handen in onschuld Soms bezitten de grote firma s de plantages in eigen naam. Even vaak sluiten ze contracten (joint ventures) met plaatselijke ondernemingen die ze stevig in hun greep houden. Zo schudden de groten de verantwoordelijkheid voor de slechte werkomstandigheden en de milieuproblemen van zich af. deel 2 Competitie Door de steeds bitsere competitie tussen de grote bananenfirma s wordt gestaag aan de lonen geknabbeld. In Costa Rica bijvoorbeeld verdiende een arbeider op een bananenplantage in dollar per maand. In 1997 was dat nog maar 187 dollar. En dan mag die Costa Ricaanse arbeider niet echt klagen: in 1999 verdiende hij gemiddeld 14,87 dollar/dag, terwijl zijn collega in Ecuador met 6,42 dollar/dag moest tevreden zijn. bananen 9 Meer weten over bananen? Enkele organisaties, van wie sommigen in deze folder aan bod komen, hebben een interessante website vol bananenweetjes (Caribbean Banana Exporters Association) (International Network for the Improvement of Banana and Plantain) (Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties) europa.eu.int/comm/trade/index (Europese Commissie, afdeling Handel)

10 Actievoeren loont Chiquita tekent historisch akkoord In de jaren negentig groeide wereldwijd verzet tegen de wanpraktijken van de grote bananenjongens. De campagne voor een meer duurzame bananenhandel wordt geschraagd door twee netwerken van ngo s en vakbondsorganisaties: Euroban in Europa en US/LEAP in Noord-Amerika. Beiden werken nauw samen met Colsiba, een koepel van 40 bananenvakbonden uit een tiental Latijns-Amerikaanse landen. Oxfam-Wereldwinkels is lid van Euroban. Met verschillende acties en petities en de uitgave van een explosief boek over de wanpraktijken van Chiquita (1998) droegen ook wij ons steentje aan deze campagne bij. b 10 ananen De internationale campagne bleef niet zonder gevolg. Op 14 juni 2001 ondertekende Chiquita een akkoord met Colsiba en IUF (een internationaal verbond van vakbonden uit de voedingsnijverheid). Het akkoord is een historische gebeurtenis: een bedrijf dat in het verleden kort spel maakte met al wat naar arbeidersinmenging rook, belooft nu dat het zal helpen de vakbondsrechten op haar plantages te beschermen en "te streven naar de constante verbetering van de arbeidsomstandigheden voor Chiquita-werknemers". Bovendien eist Chiquita ook van haar leveranciers, producenten onder contract en partners uit joint ventures dat ze deze overeenkomst "voldoende zouden respecteren". Tenslotte werkt Chiquita ook samen met de Rainforest Alliance. Voor bananen die meer milieuvriendelijk zij gekweekt, krijgt Chiquita van deze Amerikaanse milieugroep een label. De volledige tekst van het akkoord: en

11 Meer acties tegen kromme bananen Een opvolgingscommissie met vertegenwoordigers van Chiquita én Colsiba zal erop toezien dat het akkoord geen dode letter blijft! Ondertussen richten de actievoerders hun pijlen op andere spelers in het bananenveld. Op Dole bijvoorbeeld, de kampioen van het verfoeide Solidarismo in haar belangrijkste productieland Costa Rica. We willen dat ze een gelijkaardig akkoord met Colsiba sluit. Zoals ze - onder internationale druk - heeft gedaan op haar plantages in de Filippijnen. Duurzame bananenhandel Sinds november 1997 is Oxfam-Wereldwinkels een speler op de bananenmarkt. Commercieel een bescheiden speler, die Chiquita nog niet zo vlug van haar bananentroon zal stoten. Maar in haar ijver voor een duurzame bananenhandel een speler die door Dole en Co in de gaten wordt gehouden... Oxfam-Wereldwinkels kiest voor bananen van kleine boeren, die zich verenigd hebben in coöperaties in Costa Rica en Ecuador. We betalen hen een eerlijke, op voorhand afgesproken prijs, 40 % tot 80 % boven de wereldmarktprijs. De producenten investeren de meerprijs in de versterking van hun eigen organisatie of financieren er milieu- en sociale programma s mee. Even belangrijk vindt Oxfam-Wereldwinkels haar inspanningen voor een meer duurzame handel in bananen. We lobbyen voor een propere bananenproductie en -handel. We ijveren voor een betere prijs aan de producenten en de naleving van fundamentele arbeids- en milieunormen.

12 Dollarbananenoorlog De Europese Unie maakt sinds 1993 een onderscheid tussen drie soorten bananen. Eurobananen worden gekweekt in de Europese Unie: Griekenland, Portugal, Spanje (de Canarische Eilanden) en Frankrijk (Martinique en Guadeloupe). De bananen mogen vrij circuleren binnen de Europese eenheidsmarkt. ACP-bananen worden gekweekt in vroegere kolonies van de EU-lidstaten: 71 landen in Afrika, de Cariben en de Pacific (de Stille Oceaan). Op grond van het Verdrag van Lomé mogen deze bananen aan gunstige voorwaarden de Unie binnen. Dollarbananen worden gekweekt op reusachtige plantages in Latijns-Amerikaanse landen voor rekening van de drie Amerikaanse fruitmultinationals. De EU laat maar een beperkte hoeveelheid van deze bananen toe en vraagt aan de invoerders hoge importheffingen. 12 Het Europees bananenregime wordt geschraagd door een ingewikkeld systeem van quota en licenties. Het leidde regelmatig tot conflicten tussen enerzijds de Europese Unie en anderzijds enkele productielanden van dollarbananen én hun beschermheer de Verenigde Staten. Na een veroordeling van Europa door de Wereldhandelsorganisatie mochten de VS bijvoorbeeld handelssancties heffen ter waarde van 191 miljoen dollar. Sinds 1 juli 2001 is een bijgespijkerd bananenregime van kracht. Er mogen meer dollar- en minder ACP-bananen worden ingevoerd. En de verdeling van de invoerlicenties (zeg maar de hoeveelheid bananen die elk bedrijf jaarlijks mag invoeren) werd herzien. In ruil voor de nieuwe regeling schrappen de VS de handelssancties tegen Europa. In 2006 worden de quota afgeschaft. Vanaf dan zal enkel nog een verschil in importtarieven gelden. Voor de Caribische bananenindustrie zal dat de definitieve doodsteek zijn.

13 Alles bij het oude? De nieuwe licentieverdeling speelt in de kaart van de grote multinationals, in het bijzonder Chiquita. Het bedrijf zag de voorbije jaren haar marktaandeel zienderogen slinken en krijgt nu de kans haar positie te herstellen. Chiquita s voornaamste concurrent Dole klaagt dan ook over een grote mate van partijdigheid. Toch is ook Dole s bananenbroodje gebakken. Door de nu overeengekomen regeling zal 83 % van de bananenimport uit Centraal- en Zuid-Amerika verdeeld worden tussen de grote drie Chiquita, Dole en Del Monte. Foto: Lito Ocampo (Traidcraft UK) Oxfam-Wereldwinkels vindt de nieuwe regeling een gemiste kans om op een totaal andere manier om te gaan met de bananenproductie. Het is een goede zaak dat er een regeling is, want zonder regeling was de dure ACP-banaan al lang verloren. Maar de Europese bonzen hadden nog een stap verder mogen gaan. Ze hadden bijvoorbeeld een voorkeurstarief kunnen bepalen voor bananen die op een mens- en milieuvriendelijke manier worden geproduceerd. Zoals het geval is voor de bananen(puree) die Oxfam-Wereldwinkels verkoopt van coöperaties van kleine boeren in Costa Rica en Ecuador. 4 bananen 13 EU bananenimport (cijfers 1998) Costa Rica 22% 2. Ecuador 19% 3. Colombia 18% 4. Panama 13% 5. Andere 6% 6. Ivoorkust 5% 7. Honduras 5% 8. Kameroen 4% 10. St. Lucia 2% 10. Guatemala 2% 11. Jamaica 2% 12. St. Vincent 1% 13. Dom. Republiek 1%

14 Costa Rica 14 De bananenpartners van Oxfam-Wereldwinkels Coopetrabasur in Costa Rica Costa Rica is een belangrijk Chiquita-land. Aan de kust van de Stille Oceaan bouwde de multinational sinds de jaren twintig een gigantische bananenindustrie uit, die aan duizenden mensen werk verschafte. Maar dat veranderde in de jaren tachtig, toen de gronden ziek en uitgeput geraakten en de productie niet meer rendabel was. Bovendien was het transport van de bananen naar Europa vrij duur geworden, omdat de schepen tolgeld moesten betalen om door het Panamakanaal te sluipen. Chiquita verlegde haar productie naar de andere kant van het land: de kust van de Atlantische Oceaan. De bananenstreek in het westen van Costa Rica werd een sociaal kerkhof. Enkele werkloze bananenarbeiders bleven niet bij de pakken zitten en vormden de coöperatie Coopetrabasur. Dankzij een speciale wet verwierven ze de gronden waarop ze zovele jaren hadden gewroet; in totaal meer dan 300 ha bananen. De gronden en de infrastructuur zijn gemeenschappelijk en ondeelbaar bezit van alle leden. Geen enkel lid werkt buiten de groep. Beslissingen worden gezamenlijk genomen. Elke werknemer is wettelijk ingeschreven. Voor iedereen wordt sociale zekerheid betaald. Er zijn uitgebreide medische voorzieningen. Alle werknemers krijgen gratis huisvesting, gratis elektriciteit en gratis water. Het loon ligt een eind boven het door de overheid vastgestelde minimum.

15 Urocal in Ecuador Ecuador is het belangrijkste uitvoerland van bananen in de wereld. Kleine, zelfstandige bananenboeren zijn er de speelbal van moderne en commerciële bedrijven die grote contracten met de exporteurs afsluiten. De grote bedrijven gebruiken de kleine boeren als buffer: enkel als de groten even niet aan de vraag van de wereldmarkt kunnen voldoen, kunnen de kleintjes bananen verkopen. Oxfam-Wereldwinkels werkt samen met 150 kleine bananenboeren in de kustvlakte in het zuiden van het land.niemand bezit een bedrijf dat groter is dan 10 ha. De boeren hebben zich in een coöperatie georganiseerd. Dankzij ons krijgen ze de kans om een plekje op de bananenmarkt te veroveren. Makkelijk gaat dat niet, want voor de export en het transport blijven ze aangewezen op het commerciële circuit. De meerprijs van de eerlijke handel investeren de boeren in een productie die milieuvriendelijk is en de elementaire arbeidsnormen respecteert. bananen 15 De coöperatie is lid van Urocal, een grote koepel van boerenorganisaties waartoe ook verschillende coöperaties van bananenboeren behoren. Urocal staat voor een uitgebreid takenpakket, zoals vorming en programma s op het vlak van onderwijs, gezondheidszorg en cultuur. De organisatie zoekt ook naar nieuwe afzetmarkten en -mogelijkheden. De laatste jaren heeft Urocal veel aandacht voor de globalisering van de economie: hoe kan een kleine boer overleven in een neoliberale samenleving? Ze verdedigt de rechten van boeren en landarbeiders. Een betere markttoegang voor de bananenboeren is een van haar concrete aandachtspunten.

16 Crumble met papaja en banaan Crumble is een gerecht van Britse oorsprong: koekjes worden gemengd met geurig fruit zoals papaja, perzik, appel of een combinatie van bijvoorbeeld zomervruchten. Dit banaandessert komt uit De wereld aan tafel. Smeltkroesrecepten met Oxfam-wereldwinkels door Mimi Smith. Uitgeverij Lannoo. 14,95. Te koop in alle wereldwinkels. Ingrediënten 10 koekjes*, 1 pot minipapaja s*, 200 gr gepelde en in schijfjes gesneden banaan*, 2 eetlepels vloeibare citrushoning uit Cuba*, 2 eetlepels citroensap, 50 gr amandelen, 30 gr boter, 6 kardemomzaadjes, eventueel een paar blaadjes munt (* = te koop in de wereldwinkels) Bereiding Maal de koekjes fijn en schilfer de amandelen. Dit gaat gemakkelijk in een keukenmachine. Vermeng dit goed met de boter. Snijd de papaja s in stukjes. Besprenkel de banaan met citroensap. Verhit de honing in een pan en voeg de kardemomzaadjes en stukjes fruit toe. Roer het fruit snel door de honing zonder het zacht te laten worden. Verdeel het fruit over 4 borden. Verhit het mengsel van stukjes koek, amandelschilfers en boter een paar minuten op een niet té hoge temperatuur. Blijf goed roeren. Verdeel de crumble over het fruit, versier met een muntblaadje en dien dadelijk op. 16 gedrukt op 100% kringlooppapier niet op de openbare weg gooien aub verantw. uitgever: Marc Bontemps, Ververijstraat 17, B Gent. 2de herwerkte druk, maart 2002 art.nr