Module: Hormonen - h45. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 26 August 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Hormonen Intro Vooraf Eindproduct-Beoordeling Doelen-Concepten Kennisbank Werkwijze Verwerking Stap1 - Regelkringen en glucose Stap1 - Glucose Stap2 Stap3 - Behandelen van diabetes Stap3 - Diabetes Stap4 Toetsen Hormonen Antwoorden Verwerking Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Hormonen Intro Diabetes Waarschijnlijk heb je wel eens gehoord van diabetes. Diabetes werd vroeger ook wel suikerziekte genoemd. Dat is een misleidende term, want suikerziekte wordt niet veroorzaakt door het eten van suiker. Ook betekent het niet dat je geen suiker meer mag eten als je suikerziekte hebt. In deze module gaan je kijken wat er dan wel aan de hand is als iemand diabetes heeft. Diabetes komt veel voor. Het aantal Nederlanders met deze aandoening is tussen 2000 en 2011 met ruim de helft gestegen, tot circa 1 miljoen mensen op dit moment. Met COPD is diabetes de meest voorkomende chronische ziekte bij kinderen. Hoe verandert je leven als je diabetes hebt? Kun je bijvoorbeeld sporten? Luister naar rapster Becio en oud-volleyballer Bas van de Goor: Wanneer een aandoening onder een bevolking voorkomt, is gezondheidsvoorlichting belangrijk: om patiënten te begeleiden, maar ook om ziektegevallen te voorkomen! In de laatste stap ga je zelf een actie bedenken om op jouw school diabetes en de risicofactoren onder de aandacht te brengen. Je mag ook kiezen voor een actie die gericht is op een beter begrip voor leerlingen met diabetes. Pagina 2

4 Vooraf Eindproduct-Beoordeling Je bedenkt met je groepje één actiepunt in het kader van preventie van diabetes. Je schrijft een draaiboek voor het uitvoeren van de actie. Je schrijft een toelichting bij de actie, waarin je duidelijk maakt waardoor jullie actie bijdraagt aan het voorkomen van/ het beter leven met diabetes. Je maakt bovendien promotiemateriaal voor jullie actie. In overleg met je docent wordt de actie zo mogelijk ook uitgevoerd. Je levert het draaiboek, de toelichting en het promotiemateriaal in. Doelen-Concepten Aan het eind van deze module kun je: de werking van een regelkring in het hormoonstelsel voorspellen; de werking van hormoonklieren en de specifieke werking van hun hormonen beschrijven; afleiden hoe de doelorganen daarop reageren; het verband beschrijven tussen hormonale regulatie en het handhaven van homeostase; de relatie tussen het hormoonstelsel en het zintuig-, spier- en zenuwstelsel toelichten. Deelconcepten Pagina 3

5 Hormoonklieren, hypothalamus, hypofyse, schildklier, nieren, bijnieren, eilandjes van Langerhans, exocrien, endocrien, doelwitorganen, hormoonreceptor, hormoonconcentratie, insuline, glucagon, adrenaline, schildklierhormoon. Kennisbank KB: Regelkringen KB:?Hormoonklieren KB:?Homeostase op celniveau KB:?Hormonale regeling van man en vrouw Werkwijze De module 'Hormonen' bestaat uit een groot aantal opdrachten. Op bijgaand werkplan kun je invullen welke opdrachten je gedaan hebt. Zo houd je goed overzicht. Download hier het Werkplan ' Hormonen '. Werkwijze Je werkt individueel of in tweetallen. Tijdsduur Je hebt voor deze module ongeveer 8 slu nodig. Pagina 4

6 Verwerking Stap1 - Regelkringen en glucose Opdracht 1 Diabetes in jouw omgeving Ken je mensen met diabetes? Vraag hen wat het betekent om diabetes te hebben en wissel de ervaringen uit in de klas. Vat klassikaal samen wat je na de introductie al weet over diabetes. In de eerste module Aan de start heb je kennis gemaakt met verschillende regelmechanismen die je lichaam heeft om ervoor te zorgen dat je interne milieu steeds zo optimaal mogelijk is. Het vermogen van het lichaam om het interne milieu constant te houden, ondanks veranderingen in de omgeving noem je homeostase. Het woord is afkomstig van de Griekse woorden homoio en stasis die respectievelijk gelijksoortig en toestand betekenen. Opdracht 2 Regelkringen In viertallen. Je hebt in de vorige module regelkringen bestudeerd voor het constant houden van: temperatuur bloeddruk CO2 gehalte osmotische waarde Ieder tekent een van de regelkringen en legt deze aan de andere leerlingen uit. Raadpleeg zo nodig: KB: Regelkringen Opdracht 3 Eetgedrag a. Je hebt in de vorige module ook een regelkring bestudeerd die het eetgedrag regelt. I. Wat zijn de receptoren voor deze regelkring? II. Waar bevindt zich het controle centrum? Kijk je antwoorden zo nodig na in de kennisbank. b. De belangrijkste brandstof voor cellen is glucose. Noem vijf voedingsmiddelen waarmee jij glucose opneemt. c. Mensen eten niet de hele dag. Maar hun cellen hebben wel de hele dag brandstoffen nodig. Pagina 5

7 Hoe zou je dat op kunnen lossen? Hier volgt een aantal mogelijkheden. I. Bedenk van elke mogelijkheid tenminste één nadeel. II. Eten op het moment dat het lichaam brandstof nodig heeft III. Voedsel gedeeltelijk verteren en opslaan in het maagdarmkanaal. IV. Voedsel zo snel mogelijk verteren en voedingsstoffen opslaan in het bloed. V. Voedingsstoffen direct in de cellen opnemen via doorlaatbare celmembranen. VI. Voedingsstoffen opslaan in een orgaan Regeling van de glucose concentratie in je bloed kn.nu/fhmvq 1 Vul hieronder de ontbrekende woorden in. Kies uit: glucose, insuline, celademhaling, alvleesklier, glycogeen, spieren, lever, glucagon. Let op, sommige woorden worden vaker gebruikt! Je regelt het gehalte met behulp van twee hormonen. Als je bloedglucose gehalte stijgt dan maakt de het hormoon. Dit hormoon zorgt ervoor dat je cellen opnemen. Het wordt gebruikt voor de. Het zorgt er ook voor dat glucose wordt omgezet in en opgeslagen in de lever en. Als het bloedglucosegehalte te laag is, produceert de het hormoon. Dit zorgt ervoor dat de moleculen omzet in moleculen. Stap1 - Glucose Pagina 6

8 Opdracht 4 Regeling van de glucose concentratie in je bloed a. Welke oplossing heeft ons lichaam gekozen? Bekijk beide filmpjes: b. Lees nu: KB: Alvleesklier Opdracht 5 Hoog of laag? a. Bekijk de animaties voor hoog en laag bloedsuikergehalte b. Welke van de volgende omschrijvingen hoort bij de situatie dat het bloedglucosegehalte hoog is I. Lever zet glucose om in glycogeen II. Spiercellen zetten glucose om in glycogeen III. Aanmaak van glucagon IV. Aanmaak van insuline V. Vetcellen zetten glucose om in vetzuren VI. Lever zet glycogeen om in glucose Opdracht 6 Opname van glucose in de cel De cellen moeten glucose uit het bloed of uit de weefselvloeistof opnemen, en moeten dus glucose herkennen. Bijna alle cellen in je lichaam hebben daarvoor speciale receptoren voor glucose. a. Bedenk twee mogelijke nadelen van het systeem met receptoren. Wat is een oplossing? I. De receptor reageert niet op glucose maar op een andere stof. II. Deze stof wordt alleen gemaakt als het glucose gehalte hoog is. III. Als reactie bewegen de transportkanaaltjes voor glucose zich naar de membraan en gaan open. b. Maak de juiste combinaties tussen de nummers 1 tot en met 6 in de figuur en de beschrijvingen. Kies uit: glucose, insuline, glucose kanaal, synthese van vetzuur uit pyrodruivezuur, afbraak van glucose tot pyrodruivezuur, glycogeen Pagina 7

9 Stap2 Wat kan er mis gaan? De regelkring van suiker die je in stap 1 hebt geleerd is kwetsbaar. Op welke punten zou het mis kunnen gaan? Opdracht 1 Diabetes type I en II Je hebt gelezen dat er twee typen diabetes zijn. Zoek uit wat er mis gaat bij iemand met diabetes type I en type II. Beantwoord dan de vragen: a. Maak de oefening "Diabetes type I en II" onderaan de pagina. b. Een van de complicaties van diabetes is beschadiging van zenuwweefsel. Waardoor loopt juist zenuwweefsel snel schade op? Opdracht 2 Tekort aan glucose? a. Als de cellen niet genoeg glucose op kunnen nemen, gaan ze over op een noodscenario. Uit welke stoffen kunnen ze zo nodig energie halen? b. Wat merk je aan iemand die veel vetten verbrandt? c. Merk je ook iets aan iemand die veel eiwitten verbrandt? Zoek hier het antwoord: Folder Ketonen en diabetes - d. Als de cellen niet genoeg suiker kunnen opnemen, blijft de osmotische waarde van het bloed hoog. Welke gevolgen heeft dat voor het drinkgedrag? e. Beredeneer in vier stappen welke gevolgen dit heeft voor de geproduceerde urine. Pagina 8

10 Opdracht 3 Hypo of hyper? Een te laag bloedsuikergehalte wordt wel een hypo genoemd, te hoog een hyper. a. Teken voor een gezond iemand een regelkring waarin een hypo voorkomt. Vergelijk je schema met een medeleerling b. Wat kan een diabetespatiënt doen bij een hyper? I. Meer insuline spuiten. II. Iets met koolhydraten eten. III. Gaan bewegen. IV. Minder insuline spuiten. c. Iemand met diabetes wil gaan sporten. Wat moet hij van te voren doen? I. Meer insuline spuiten. II. Een boterham extra eten. III. Minder insuline spuiten. IV. Meer vetten eten. d. Kan een diabetespatiënt alcohol drinken? Zoek hier het antwoord. Wissel de gevonden antwoorden uit in de klas. Opdracht 4 Regeling Teken de manier waarop de hoeveelheid schildklier-hormoon in het bloed wordt geregeld. Vergelijk deze regeling met de regeling van de hoeveelheid insuline in het bloed. Wat is het belangrijkste verschil? Opdracht 5 Regelkringen Herhaal kennisbank: Pagina 9

11 KB: Hormonale regeling van man en vrouw Teken de beide regelkringen en vergelijk deze met de regeling van het insuline gehalte van het bloed. Gebruik eventueel ook de animaties op Bioplek. De cyclus van een vrouw - De testis - Opdracht 6 Glucose en stress Ook stress kan ervoor zorgen dat de bloedglucosespiegel stijgt. Een voetbalwedstrijd, een proefwerk of een ruzie? a. Welke hormoonklieren en welke delen van het zenuwstelsel worden in zo n situatie actief? I. Parasympatisch zenuwstelsel en en bijnieren II. Sympatisch zenuwstelsel en bijnieren III. Parasympatisch zenuwstelsel en schildklier IV. Sympatisch zenuwstelsel en schildklier b. Welk effect zal adrenaline hebben? I. Het verlaagt het bloedsuikergehalte door het opslaan van glucose en het verhoogt de hartslag II. Het verhoogt het bloedsuikergehalte door het omzetten van glycogeen en het verlaagt de hartslag III. Het verhoogt het bloedsuikergehalte door het omzetten van glycogeen en het verhoogt de hartslag IV. Het verlaagt het bloedsuikergehalte door het opslaan van glucose en het verlaagt de hartslag Diabetes type I en II kn.nu/brmlj 1 Welke type diabetespatiënt is in ieder geval gebaat bij het toedienen van insuline? a. Iemand met diabetes I. b. Iemand met diabetes II. 2 Welke type diabetespatiënt is mogelijk gebaat bij een dieet? a. Iemand met diabetes I. b. Iemand met diabetes II. 3 We bekijken twee personen met diabetes. P een man van 56 met overgewicht. Q een meisje van 9 van wie meerdere familieleden diabetes hebben. Pagina 10

12 Welk type diabetes heeft persoon P waarschijnlijk? En persoon Q? Maak de juiste combinaties. a. P diabetes I Q diabetes I b. P diabetes II Q diabetes II c. P diabetes I Q diabetes II d. P diabetes II Q diabetes I 4 Wat de meest voorkomende vorm van diabetes is in Nederland? a. Diabetes I b. Diabetes II 5 Welke cellen worden aangevallen door het immuunsysteem bij diabetes type II? a. Cellen van de alvleesklier. b. Cellen van de lever. c. Alfa cellen in eilandjes van Langerhans. d. Bèta cellen in eilandjes van Langerhans. Stap3 - Behandelen van diabetes In 1869 ontdekte een Duitse student medicijnen, Paul Langerhans, groepjes cellen in de alvleesklier, waarvan de functie nog onbekend was. Later bleken deze cellen insuline af te scheiden. De groepjes cellen werden naar hem genoemd. Aan het begin van de twintigste eeuw deden in Canada enkele wetenschappers een experiment waarmee ze het verband tussen de alvleesklier en diabetes aantoonden. Opdracht 1 Genezen van diabetes? Maak de oefening "Genezen van diabetes?" onderaan de pagina. Ze noemden het geïsoleerde stofje : isletine. Later werd dit ïnsuline (insula eiland in het Latijn). Om grotere hoeveelheden insuline te kunnen maken, schakelden ze over op koeien en varkens. Ze zuiverden de verkregen stof zo goed mogelijk Pagina 11

13 en testen het geïsoleerde insuline uit op zichzelf. De eerste patiënt die genezen werd was een 14 jarige jongen, in Het gebruik van runderinsuline en varkensinsuline had wel nadelen. Ondanks het zuiveren, bleven er verontreinigingen in het preparaat achter. In 1955 werd de aminozuurvolgorde van menselijk insuline ontdekt. Dierlijk insuline en menselijke insuline bleken niet helemaal hetzelfde. Opdracht 2 Molecuulstructuur a. Zoek in Binas (67K) de structuurformule van insuline. b. Hoe noem je de getekende structuur? Kies uit: Primaire - secundaire - tertiaire structuur. c. Op hoeveel plaatsen verschillen Menseninsuline en runderinsuline? Menseninsuline en varkensinsuline? Opdracht 3 Productie van insuline Tegenwoordig wordt insuline gemaakt met behulp van bacteriën. a. Bekijk de animatie: Making human insuline Flash b. Maak een bijschrift bij de 10 plaatjes van de animatie. Gebruik eventueel: Transgene organismen - bacteriën - Opdracht 4 Insuline a. Insuline wordt ingespoten en niet in niet tabletvorm toegediend. Leg uit waarom. Gewone insuline vormt in oplossing hexameren (zes moleculen aan elkaar). Deze moeten in het onderhuidse vet eerst uiteenvallen tot mono- en dimeren. Door het verkregen insuline verder te bewerken worden medicijnen gemaakt met verschillende eigenschappen. Preparaten met een langere werking dan gewoon insuline worden bijvoorbeeld gemaakt insuline in een vorm te brengen die bij de normale ph van het weefselvocht moeilijk oplosbaar is of die aan bepaalde eiwitten in het bloed bindt, waarvan het weer langzaam wordt losgemaakt. b. Leg uit wat het voordeel is van langer werkend insuline. c. Op welk moment van de dag zou een diabetes patiënt gebaat kunnen zijn bij deze vorm van insuline? Kies het juiste antwoord. I. Direct voor een maaltijd II. Direct na een maaltijd III. Tussen de maaltijden in Genezen van diabetes? kn.nu/hamjw 1 Bekijk de afbeelding. Koppel het bijschrift aan het juiste nummer. Pagina 12

14 Kies uit: De hond ontwikkelt diabetes. - Cellen in oplossing brengen en filtreren. - Oplossing wordt geïnjecteerd. De diabetes is succesvol verholpen. - Eiland van Langerhans worden geïsoleerd. Verdere experimenten geïsoleerd en gezuiverd insuline van de oplossing. -Verwijderen van de alvleesklier bij de hond Stap3 - Diabetes Pagina 13

15 Opdracht 5 Diabetes Hoewel mensen met diabetes nu goed behandeld kunnen worden, is het goed regelen van het bloedsuikergehalte nog steeds lastig en bovendien belastend voor de patiënt. Er zijn wel steeds nieuwe ontwikkelingen. Bekijk de volgende filmpjes: Opdracht 6 Gevolgen van diabetes Zoek uit welke organen beschadigd raken bij iemand met een niet goed geregeld bloedsuikergehalte? Leg ook uit waardoor juist in deze organen schade optreedt. Tip: kijk nog even naar het antwoord van stap 1, opdracht 6. Opdracht 7 Onderzoek Onderzoek naar de oorzaken en de gevolgen van diabetes is belangrijk. Ook in Nederland wordt veel onderzoek gedaan. Bekijk twee onderzoeken: Zijn alle diabetes patiënten gebaat bij beide onderzoeken? Bespreek je antwoord in de klas. Opdracht 8 Test je kennis Maak eindexamenvraag: Havo Biologie vraag 30 Havo Biologie vraag 31 Havo Biologie vraag 32 Pagina 14

16 Havo Biologie vraag 41 Havo Biologie vraag 42 Havo Biologie vraag 43 Havo Biologie vraag 44 Havo Biologie vraag 45 Havo Biologie vraag 46 Stap4 Oorzaken en preventie Je gaat beginnen aan de eindopdracht. Deze bestaat uit twee delen. Werk hierbij in viertallen. Verdeel de werkzaamheden. Deel 1: Oorzaken Er is niet één oorzaak aan te wijzen voor diabetes. Het onderzoek naar de oorzaak van diabetes I richt zich vooral op de vraag waardoor het afweersysteem de eigen bete cellen aanvalt. Het onderzoek naar diabetes II probeert vooral de risicofactoren in kaart te brengen. Bestudeer de onderstaande bronnen. Maak een overzicht van de mogelijke oorzaken voor diabetes 1 en 2. Bronnen: Virus verwekker van diabetes type 1 Verwante aandoeningen Leidt milieuvervuiling tot diabetes type 2 Waarom is beweging goed? Suikerziekte door teveel cola? Vitamine tegen suikerziekte Genetisch samenspel suikerziekte blootgelegd Witte rijst vergroot kans op diabetes Pagina 15

17 Deel 2: Preventie Als je iets weet over oorzaken, kun je gaan bedenken waarop preventie zich moet richten. Je gaat zelf een actie bedenken die op jouw school diabetes en de risicofactoren onder de aandacht brengt. Je mag ook kiezen voor een actie die gericht is op een betere begrip voor leerlingen met diabetes. Je bedenkt met je groepje één actiepunt. Je schrijft een draaiboek voor het uitvoeren van de actie. Je schrijft een toelichting bij de actie, waarin je duidelijk maakt waardoor jullie actie bijdraagt aan het voorkomen van/het beter leven met diabetes. Je maakt bovendien promotiemateriaal voor jullie actie. In overleg met je docent wordt de actie zo mogelijk ook uitgevoerd. Je levert het draaiboek, de toelichting en het promotiemateriaal in. Als voorbereiding kun je de volgende bronnen bestuderen: De lokale aanpak van overgewicht bij jongeren Sociale kaart Gezond gewicht 0-12 jaar Lelystad Pagina 16

18 Toetsen Hormonen Toetsen De opdracht sluit je af met het maken van twee toetsen. De toetsen bestaan uit gesloten en open vragen. De gesloten vragen worden nagekeken door de computer. De open vragen moet je zelf scoren. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. Klik op knoppen om de toetsen te starten. Hormonen en homeostase kn.nu/kwhej 1 Je ziet een aantal voorbeelden van regelprocessen waarbij ofwel het zenuwstelsel of het hormoonstelsel is betrokken. Welke van deze processen wordt door het zenuwstelsel geregeld? Vink ze aan: Pagina 17

19 a. Evenwicht bewaren bij het lopen b. Glucosegehalte van het bloed c. Groei d. Kippenvel krijgen e. Kniepeesreflex f. Lichamelijke reactie op angst g. Snelle reactie op pijn h. Vruchtbaarheid 2 Bekijk de onderstaande afbeelding. Vul de juiste begrippen in achter de cijfers De onderstaand tekst gaat over het bijgaande schema. Maak de zinnen in de tekst compleet door de ontbrekende nummers of woorden in te vullen. Dit schema kan bijvoorbeeld de regeling van het hormoon cortisol voorstellen. Dan wordt het hormoon cortisol voorgesteld door nummer. Pagina 18

20 De bijnierschors wordt in dit geval voorgesteld door nummer. Als de hoeveelheid cortisol in het bloed een bepaalde waarde boven de normwaarde bereikt, zal dit de afgifte van de Inhibiting Factor van de hypothalamus (remmen / stimuleren). Er is dan sprake van (positieve / negatieve) feedback. 4 De bijnieren liggen als kapjes op de nieren. Een bijnier bestaat uit twee hormoonvormende weefseltypen. De bijnierschors maakt verschillende corticosteroïden. Het bijniermerg produceert de hormonen adrenaline en noradrenaline. In een situatie van plotselinge stress zal adrenaline worden afgegeven. Wat maakt deze snelle reactie mogelijk? Het bijniermerg wordt aangestuurd door a. het autonome zenuwstelsel b. het animale zenuwstelsel c. hormonen uit de hypofyse d. hormonen uit de hypothalamus 5 Hieronder staan enkele eigenschappen van exocriene klieren en van endocriene klieren, door elkaar. Welke eigenschappen zijn van toepassing op hormoonklieren? Vink ze aan. a. Ze hebben een afvoerbuis b. Het product wordt aan het bloed afgegeven c. Het doelwitorgaan ligt op een andere plaats in het lichaam d. Het product komt in het externe milieu terecht e. Het product bereikt alle organen f. Hoe meer product, hoe meer reactie van daarvoor gevoelige weefsels 6 Pagina 19

21 Wanneer er te weinig jodium met het voedsel wordt opgenomen, wordt de schildklier zichtbaar groter. Je noemt dit krop (struma). Wat is de oorzaak van de abnormale groei van de schildklier? a. De negatieve feedback op de TSH-secretie valt weg bij gebrek aan schildklierhormoon. Er wordt geen schildklierhormoon gevormd. De schildklier wordt dus geremd. b. De negatieve feedback op de TSH-secretie valt weg bij gebrek aan schildklierhormoon. De schildklier wordt gestimuleerd tot groei. c. De positieve feedback op de TSH-secretie valt weg bij gebrek aan jodium. De schildklier gaat daardoor groeien. 7 De grafiek toont hoe het glucosegehalte in het bloed varieert gedurende dag bij een gezonde proefpersoon. Onderstaande tekst gaat over deze grafiek. Maak de tekst compleet door de juiste woorden in te vullen. Kies daarbij steeds uit de alternatieven tussen haakjes. De externe verandering die leidt tot de verhoging tussen Q en R is (inname van voedsel / beweging). De daling tussen R en S kan zijn veroorzaakt door toename van de hoeveelheid (glucagon / insuline) in het bloed. Als gevolg hiervan neemt de glucose-opname van de cellen (toe / af). De lichte stijging na tijdstip S kan zijn veroorzaakt door het hormoon uit de (alpha / beta) cellen van de pancreas. 8 Pagina 20

22 Marco heeft diabetes type I. Dagelijks spuit hij insuline, tegelijk met de maaltijden. En eenmaal per dag spuit hij met een insulinesoort die langduriger in het bloed blijft Marco is een fanatieke hockeyer. Als hij gaat sporten houdt hij hiermee rekening. Anders kan zijn glucosespiegel (dat is de concentratie glucose in het bloed) te ver uit balans raken: zie afbeelding. Welke maatregel kan Marco nemen voordat hij gaat sporten? En wat zou er kunnen gebeuren met zijn glucosespiegel? a. Hij kan een extra boterham eten. Anders heeft hij veel kans op een hyper. b. Hij kan een extra boterham eten. Anders heeft hij veel kans op een hypo. c. Hij kan extra insuline spuiten. Anders heeft hij veel kans op een hyper. d. Hij kan extra insuline spuiten. Anders heeft hij veel kans op een hypo. Homeostase op celniveau kn.nu/z0s5b 1 Pagina 21

23 De afbeelding laat zien hoe cellen met elkaar verbonden kunnen zijn. Dankzij deze verbindingen is onderling contact via signaalstoffen mogelijk. Hoe noem je de ruimte tussen de twee celmembranen? a. Cytoplasma b. Celwand c. Intercellulaire ruimte d. Intracellulaire ruimte 2 Adrenaline wordt door het bijniermerg aan het bloed afgescheiden na stimulatie door het sympathische zenuwstelsel. Dit gebeurt bij de fight-or-flight -reactie op stress. De adrenalinemoleculen bereiken de doelwitcellen via de bloedbaan. In de celmembraan van de cellen van de lever bevinden zich receptoren waaraan adrenaline kan binden. Dit zet een reeks van reacties in gang die resulteert in de omzetting van glycogeen in glucose. Welk type chemische signalering is in dit voorbeeld beschreven? a. Autocriene signalering b. Endocriene signalering c. Paracriene signalering d. Signalering via gap junctions 3 Pagina 22

24 Bij diabetes type II zijn de cellen minder gevoelig geworden voor insuline. In de tekst worden de gevolgen beschreven. De afbeelding toont hoe de signalering normaal werkt. Maak de tekst compleet door de gegeven termen op de juiste plaats in te vullen. Kies uit: alpha, beta, glucose, glucose-carriers, insuline en insulinereceptoren. Let op: één van de termen wordt niet gebruikt in de tekst. Als de insulinereceptoren ongevoelig zijn geworden is de opnamecapaciteit van de cellen voor verlaagd. De bestaan uit twee?-eenheden en twee?-eenheden. Als de -eenheden geen insuline kunnen binden, worden de -eenheden niet geactiveerd. De intracellulaire reacties kunnen dan niet plaats vinden. De worden als gevolg daarvan ook niet geopend. 4 De receptoren van testosteron liggen binnen in de doelwitcellen. Het hormoon kan de celmembraan gemakkelijk door diffusie passeren. Wat kun je hieruit concluderen over de moleculaire structuur van dit hormoon? Vink de passende eigenschappen aan. a. Testosteron is hydrofiel b. Testosteron is hydrofoob c. Testosteron is in vet oplosbaar d. Testosteron is in water oplosbaar e. Testosteron heeft een eiwitstructuur f. Testosteron heeft een steroïde structuur Pagina 23

25 5 Oestrogeen is een voorbeeld van een steroïde hormoon. Op welk celproces heeft oestrogeen, na binding door de receptor, in een doelwitcel effect? In welk deel van de cel vindt dit proces plaats? Het celproces dat rechtstreeks beïnvloed wordt door het oestrogeen-receptor-complex is de. Dit proces vindt plaats in. 6 Bekijk de afbeelding. Welk natuurlijke proces is bij deze voet tijdens de embryonale fase abnormaal verlopen? Tijdens de embryonale fase is de abnormaal verlopen. Pagina 24

26 Antwoorden Verwerking Stap 1 Opdracht 3 Eetgedrag b. Brood, pasta, rijst, aardappelen, suiker. c. I. Eten zoeken kost tijd. Het voedsel moet nog worden verteerd en dat kost ook tijd. II. Brandstoffen en bouwstoffen zijn mogelijk op verschillende momenten nodig. Ook nu kost vertering nog tijd. III. Osmotische waarde vertoont grote schommelingen, waardoor bloedcellenkrimpen of zwellen. IV. Dat gaat alleen tot dat de concentraties binnen en buiten de cel gelijk zijn, de opname stopt als er geen concentratieverschil meer is. Bovendien kunnen de voedingsstoffen weer uit de cel diffunderen als de concentratie in het bloed laag is. Als de celmembraan doorlaatbaar is, kunnen allerlei stoffen dan in en uit, wat misschien niet de bedoeling is. V. Opslag en afgifte moet worden goed worden geregeld zodat de cellen steeds voldoende hebben en de osmotische waarde van het bloed niet te hoog wordt. Opdracht 5 Hoog of laag? b. I. II. IV. V. Lever zet glucose om in glycogeen Spiercellen zetten glucose om in glycogeen Aanmaak van insuline Vetcellen zetten glucose om in vetzuren Opdracht 6 Opname van glucose in de cel a. Glucose wordt aan de receptor gebonden, maar kan dan ook niet meer naar binnen. Er zal altijd wel wat glucose in het bloed zijn, dus de receptor is dan voortdurend bezet. b. Let op: rode bloedcellen, zenuwcellen, dekweefselcellen van de nierbuisjes en het spijsverteringskanaal, hebben geen insuline nodig om glucose uit het bloed op te nemen. Hun celmembranen zijn doorlaatbaar voor glucose. Bij hoge bloedsuikerwaarden raken deze cellen snel verzadigd met glucose. Als de glucose niet verbruikt word, hopen allerlei schadelijke producten zich op in de cel. Stap 2 Wat kan er mis gaan? Bij de productie van hormoon. Bij de herkenning van insuline door de receptor. Pagina 25

27 Bij het transport van glucose door transportkanaaltje. Opdracht 1 Diabetes type I en II b. Deze cellen hebben geen insuline nodig om glucose op te nemen. Als het glucosegehalte van het bloed te hoog is, nemen deze cellen dus teveel glucose op. Opdracht 2 Tekort aan glucose? a. Eiwitten, vetten. b. Hij valt af. d. De patiënt gaat veel drinken. e. Het bloed bevat veel glucose. De maximumcapaciteit van de nier om glucose terug te nemen wordt overschreden. Er blijft glucose in de voorurine achter en dus in de urine. En die bevat daardoor door osmose ook veel water. Opdracht 3 Hypo of hyper? b. c. I. Meer insuline spuiten. III. Gaan bewegen. II. Een boterham extra eten. Opdracht 4 Regeling Bij de regeling van de hoeveelheid insuline speelt de hypofyse geen rol, bij de regeling van de hoeveelheid schildklierhormoon wel. Opdracht 6 Glucose en stress a. b. II. Sympatisch zenuwstelsel en bijnieren. III. Het verhoogt het bloedsuikergehalte door het omzetten van glycogeen en het verhoogt de hartslag. Stap 3 Opdracht 2 Molecuulstructuur b. Secundaire structuur. c. Op 3 plaatsen. Op 1 plaats. Opdracht 4 Insuline a. Insuline wordt in de darm afgebroken. b. Er is voortdurend een beetje insuline in het bloed in plaats van in kortdurend keer heel veel. c. III. Tussen de maaltijden in. Pagina 26

28 Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 26 August 2016 om 16:46 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau HAVO 5; Leerinhoud en Biologie; Instandhouding; Hormonale regulatie, verband met homeostase; doelen Regeling; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting Pagina 27 8 uur en 0 minuten