High Tech Systemen en Materialen Internationalseringsstrategie Topsector HTSM

Transcriptie

1 High Tech Systemen en Materialen Internationalseringsstrategie Topsector HTSM Oktober

2 - 2 -

3 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1. Visie, missie, ambitie, speerpunten 7 2. Doellanden Holland High Tech Branding Benutten van groeikansen Technologische Samenwerking Strategische Acquisitie Human Capital Agenda HTSM Ecosysteem 27 Bijlagen Bijlage I Stakeholders internationaliseringsstrategie Topsector HTSM 30 Bijlage II Kernboodschap Holland High Tech 32 Bijlage III Imago-onderzoeken 33 Bijlage IV Holland High Tech internationale beurspresentaties

4 Samenvatting De Holland High Tech Internationaliseringsstrategie Meer samenwerking, meer afstemming, meer succes. Intensievere samenwerking en betere afstemming tussen de activiteiten van overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven vergroot het internationale succes van de Nederlandse hightech sector in het buitenland. Global Challenges, Smart Solutions De Nederlandse topsector High Tech Systemen en Materialen ontwikkelt en produceert hoogwaardige eindproducten, halffabricaten, componenten en materialen voor klanten over de hele wereld. Nederlandse hightech producten zijn intelligent, nauwkeurig en efficiënt, en worden wereldwijd toegepast in bijvoorbeeld medische apparatuur, halfgeleiders, auto s, logistieke systemen, vliegtuigen, satellieten en energiesystemen. Nederland is niet alleen een top hightech land vanwege de toptechnologie, die in nichemarkten wereldwijd hoog gewaardeerd wordt. De eeuwenoude Nederlandse cultuur van creativiteit, pragmatisme, ondernemerschap, openheid en de bereidheid tot samenwerking is bij uitstek geschikt voor oplossingen van complexe vraagstukken. De wereld staat voor een aantal grote uitdagingen: vergrijzing, gezondheidsproblemen en daardoor stijging van de zorgkosten, omschakeling van fossiele brandstoffen op schone energie, voedselvoorziening voor een sterk groeiende wereldbevolking en de beschikbaarheid van schoon (drink)water, de groeiende mobiliteit van de mensheid, haar veiligheid, en daarbij de zorg om het klimaat. Nederland, en de topsector High Tech Systemen en Materialen in het bijzonder, speelt een essentiële rol in het bedenken en realiseren van oplossingen voor deze wereldwijde maatschappelijke uitdagingen. Met sleuteltechnologieën die in Nederland stevig geworteld zijn: micro-/nano-elektronica, nanotechnologie, fotonica, geavanceerde materialen, halfgeleiders, elektronische componenten en -systemen. Holland High Tech bundelt de krachten van Nederlandse hightechbedrijven, kennisinstellingen en overheid. Holland High Tech Holland High Tech bundelt de krachten van Nederlandse hightechbedrijven, -kennisinstellingen en overheid. Het doel is het bevorderen van samenwerking en innovatie in de topsector High Tech Systemen & Materialen (HTSM), het behartigen van belangen en het versterken van het hightech ecosysteem. De activiteiten rusten op drie pijlers: innovatie, human capital en internationalisering

5 Het is het ultieme streven om als Nederlandse topsector High Tech Systemen en Materialen internationaal tot de top te blijven behoren, en wereldwijd een cruciale bijdrage aan het oplossen van maatschappelijke uitdagingen te leveren. De Nederlandse hightech sector heeft de ambitie de export te verhogen, van 41,3 miljard in 2010 tot 74,6 miljard in Met het ontwikkelen, maken, en de export van hightech producten is de sector een essentiële motor en aanjager van de Nederlandse economie. Om dat te bereiken, is een internationale marktbenadering met een gemeenschappelijke visie en boodschap noodzakelijk. Vanuit het overkoepelende belang voor de gehele sector zet Holland High Tech daarom in op internationale zichtbaarheid, herkenbaarheid en uniformiteit. De centrale boodschap: wie hightech oplossingen zoekt voor maatschappelijke uitdagingen, moet in Nederland zijn. De pay-off: Holland High Tech: Global Challenges, Smart Solutions. In de uitvoering van de activiteiten is een centrale rol weggelegd voor Holland High Tech branding, de in 2012 ontwikkelde aanpak voor de profilering van Nederland als hightech land. Internationalisering Doellanden Binnen de internationaliseringsstrategie onderscheidt Holland High Tech vier hoofdthema s: het benutten van groeikansen in export en in handelsrelaties (met focus op specifiek benoemde doellanden), technologische / R&D samenwerking (zowel nationaal als internationaal), strategische acquisitie (het aantrekken/versterken van niet-nederlandse, kennisintensieve investeringen in Nederland) en human capital (het aantrekken van buitenlandse studenten en kenniswerkers). In de uitvoering van de activiteiten ligt een centrale rol voor de Holland High Tech branding, de in 2012 ontwikkelde aanpak voor de profilering van Nederland als hightech land. De Holland High Tech branding is het bindmiddel tussen de vier hoofdthema s en het instrument om de Nederlandse hightech één gezicht te geven. De Holland High Tech branding groeide de afgelopen jaren uit tot basis voor uniformiteit, herkenbaarheid en zichtbaarheid van de Nederlandse hightech sector in zowel binnenals buitenland. Holland High Tech heeft zich de afgelopen jaren als eerste beijverd om de Nederlandse hightech te positioneren in vijf doellanden: Duitsland, Frankrijk, China (Taiwan), de Verenigde Staten en Korea. Bij de herijking is deze lijst met doellanden uitgebreid met Japan, Brazilië, India, Israël, Singapore, Turkije en België. In al deze landen worden met steun van buitenlandse posten en ambassades specifieke focus gebieden voor de Nederlandse hightech sector bepaald en wordt er jaarlijks een actielijst opgesteld. Daarbij komt er meer nadruk te liggen op een integrale benadering van de vier hoofdthema s. Om buitenlandse markten met succes te bewerken, moeten de voorwaarden optimaal zijn. Goede en vooral structurele verbindingen tussen de verschillende partijen binnen de gouden driehoek van overheid, kennisinstituten en hightech bedrijven zijn essentieel. Het is noodzakelijk dat de banden binnen het bestaande hightech ecosysteem worden aangehaald: structurele samenwerking is prioriteit. Alleen dan kan de hightech sector optimaal profiteren van de internationale profilering van Nederland als hightech land. In de nieuwe aanpak ligt de grootste uitdaging voor de topsector HTSM in de publiekprivate afstemming

6 Publiek en privaat verbinden In de aanpak vanaf 1 januari 2016 ligt de grootste uitdaging voor topsector HTSM in de publiek-private afstemming. Aan beide zijden is veel activiteit, maar lang niet altijd volgens dezelfde agenda. In de gouden driehoek van bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid komen drie verschillende werelden bijeen. Om overzicht van en afstemming in alle activiteiten te waarborgen, pleit Holland High Tech voor een aanvulling op het organisatiemodel van de topsector HTSM. Zowel aan publieke als aan private kant moeten zogenoemde linking pins - verbinders en bruggenbouwers - zorgen voor coördinatie, optimale afstemming en informatieoverdracht. Zij zijn verantwoordelijk voor de uitwisseling van informatie, vormen een natuurlijk aanspreekpunt voor de sector, leggen verbanden, nemen een proactieve houding aan en geven prioriteiten aan die te concretiseren zijn. Deze verbinders houden de centrale HTSM internationaliseringsagenda in het oog en stemmen activiteiten daarop af. Uitgangspunt is meer gemeenschappelijke focus. De linking pins waarborgen dat alle in HTSM verzamelde partijen en stakeholders dezelfde marsroute volgen. Resultaat Bij het aanstellen van de linking pins pleit Holland High Tech aan publieke zijde voor een verbinder in de combinatie van de ministeries van Buitenlandse Zaken, Economische Zaken en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland RVO. Aan de private zijde nemen het FME en de brand manager deze taak op zich. Structurele afstemming en integrale interactie leidt op het gebied van handel en buitenlandse handelsmissies tot betere aansluiting van de strategische politieke reisagenda op de rolling agenda van de topsector HTSM. Daarnaast kan met ambassades in de doellanden gerichter worden gewerkt aan technology matchmaking (internationale technologische samenwerking die tot nieuwe, hoogwaardige kennis en producten leidt). Een aanvalsplan voor het aantrekken van prominente buitenlandse partijen kan Nederlandse hightech bedrijven nieuwe impulsen geven doordat ze zich in ons land vestigen. Dit alles versterkt de concurrentiepositie van Nederland als hightech kennisland. Dat creëert een goed imago voor het aantrekken van talent uit het buitenland, zowel studenten als kenniswerkers, die we nodig hebben voor het verwezenlijken van onze Nederlandse hightech doelstellingen. Zowel aan publiek als aan private kant moeten zogenoemde linking pins, verbinders en bruggenbouwers voor coordinatie, optimale afstemming en informatieoverdracht zorgen

7 1. Visie, missie, ambitie, speerpunten In april 2012 is de internationaliseringstrategie van de topsector HTSM opgeleverd. De rolling agenda, de gezamenlijke activiteiten en de Holland High Tech branding zijn de praktische vertaling van de visie, missie en focus. Gezien de wereldwijde ontwikkelingen in de sector, de uitgevoerde activiteiten, de lopende projecten in de doellanden en de verdere uitwerking van een plan voor strategische acquisitie, is de initiële internationaliseringsstrategie van de topsector HTSM geevalueerd en vernieuwd. Het doel is de kwaliteit, het bereik en de vraagsturing ervan te vergroten. Aanscherping en versnelling van de internationaliseringsagenda is nodig om als Nederlandse hightech sector nog succesvoller te zijn en structurele verbindingen te maken. 1.1 Integrale benadering Het doel, de visie en de missie van Holland High Tech: Doel De topsector HTSM wil de export verhogen van 41,3 miljard euro in 2010 tot 74,6 miljard in Visie De HTSM sector ontwikkelt producten en technologieën die bijdragen aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken zoals: vergrijzing, gezondheidsproblemen en daardoor stijging van de zorgkosten, omschakeling van fossiele brandstoffen op schone energie, voedselvoorziening voor een sterk groeiende wereldbevolking en de beschikbaarheid van schoon (drink)water, de groeiende mobiliteit van de mensheid, haar veiligheid, en daarbij de zorg om het klimaat. Missie (H)erkenning van Nederland als land om hightech producten, concepten en kennis te halen. Genoemd worden in HTSM doellanden in de top 5 van landen op het gebied van High Tech. In de herijkte HTSM internationaliseringsstrategie is primair aandacht voor de integraliteit van de strategie en de inzet op structurele werkafspraken binnen het HTSM-ecosysteem voor de vier hoofdthema s: Het benutten van groeikansen (handelsrelaties) Technologische / R&D samenwerking Strategische acquisitie Human Capital De strategie scherpt de collectieve aanpak binnen deze thema s aan, legt de verbinding tussen de thema s, en omschrijft de bijbehorende integrale aanpak

8 VERBINDING TUSSEN DE HTSM HOOFDTHEMA S Technologische samenwerking, groeikansen, strategische acquisitie en human capital staan nauw met elkaar in verbinding. Het een kan niet zonder het ander en daarom is een integrale aanpak essentieel om internationaal daadkrachtig en succesvol te zijn. Technologische samenwerking staat aan de basis van Nederlandse succes en innovatie. Uitwerking daarvan gebeurt steeds meer op internationale schaal. De lokale technologiebehoefte aldaar wordt in toenemende mate gekoppeld aan de Nederlandse kennis en kunde. 1.2 Speerpunten Om te kunnen innoveren en onze kennis en kunde op pijl te houden zijn de juiste (technische) mensen nodig en is nieuw (buitenlands) talent noodzakelijk. Voor een innoverend ecosysteem is een goede voedingsbodem voor buitenlandse bedrijven, instellingen en talent in eigen land essentieel. Uiteindelijk is de internationale vermarkting van kennis en producten hetgene dat Nederland voortstuwt en een basis biedt voor groei, innovatie en ons interessant maakt voor talent, investeringen en samenwerking. In 2012 is een aantal speerpunten vastgesteld dat doorsnijdend en ondersteunend is aan de doelstellingen en die zich mede door de inzet van de topsector HTSM de afgelopen jaren sterk hebben ontwikkeld. De speerpunten worden verder geconcretiseerd ter versterking van de integrale aanpak. HOLLAND HIGH TECH BRANDING De specifieke Holland High Tech branding wordt continue doorontwikkeld door toe te spitsen op specifieke doelgroepen, en door het aanvullen en vernieuwen van voorbeeldverhalen, proofpoints die de claim staven dat je in Nederland moet zijn voor technologische oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen die wereldwijd gaande zijn. Het gebruik en effectiviteit van de beschikbare toolkit en communicatiekanalen krijgt veel aandacht. Door aansluiting met de Holland Branding wordt het structureel gebruik van de Holland High Tech branding door private en publieke partners, zoals ambassades in de doellanden, bevorderd. De Holland High Tech Kernboodschap is omschreven in Bijlage II. STRUCTURELE PUBLIEK-PRIVATE SAMENWERKING EN INFORMATIE-UITWISSELING Het succes van de strategie en de uitrol van de integrale aanpak en gebruik van de branding staat of valt met een goede verbinding tussen de spelers in de gouden driehoek. Gezien de verschillende disciplines is dit een continue uitdaging. Er wordt gestreefd naar een verbetering van de connecties en de governance in het HTSM ecosysteem. De versterking van de koppeling tussen de technologie roadmaps en de internationale strategie enerzijds, en de structurele afstemming met de Innovatie - en Economische Attachés en de NFIA medewerkers op de posten anderzijds, zijn belangrijke aandachtspunten. Dit moet idealiter worden geborgd in werkafspraken voor structurele, frequente, tijdige en uniforme uitwisseling van informatie. Doel is de exportkansen in ieder doelland te koppelen aan de export- en researchwensen van de diverse HTSM roadmaps. FOCUS EN ACTIE-AGENDA OP THEMA S VOOR DOELLANDEN De afgelopen jaren is er voor de verschillende doellanden in meer of mindere mate gekozen voor een focus op thema s en subsectoren. Duidelijke keuzes hebben tot merkbaar betere resultaten geleidt. Op basis van publiek private afstemming zal er voor de (nieuwe) doellanden focus worden aangebracht. Zowel posten als private partijen leveren hiervoor de noodzakelijke input. ECONOMISCHE DIPLOMATIE Op basis van de focus per doelland, inventariseert de ambassade (dan wel een van de andere posten) in het betreffende doelland welke activiteiten relevant zijn en of de betrokkenheid vanuit de sector geborgd is

9 Bovendien wordt aangegeven hoe de Holland High Tech branding (toolkit en proofpoints) het best ingezet kan worden om de sector te positioneren. Goede vraagsturing en werkafspraken liggen hieraan ten grondslag. Een op de topsector HTSM gericht onderdeel in de jaarplannen van de posten dient daarvoor als basis. EEN GOED AFGESTEMDE COLLECTIEVE AGENDA Op basis van de branding, structurele samenwerking, focus en inzet op economische diplomatie wordt een collectieve activiteitenagenda geformuleerd die zich richt op een integrale aanpak van de verschillende hoofdthema s. 1.3 HTSM Ecosysteem Voor een integrale benadering van de strategie, het uitdragen van de gedeelde visie, het beter verbinden van de gouden driehoek, verbeterde governance, het bevorderen van informatie-uitwisseling en het afstemmen van (collectieve) activiteiten is structurele samenwerking in het HTSM ecosysteem een prioriteit. Publiek-privaat worden er proces- en werkafspraken gemaakt zodat dwarsverbanden op alle vlakken eerder en beter gemaakt kunnen worden en de stakeholders in de HTSM-sector optimaal kunnen profiteren van de internationale profilering van Nederland als hightech land. Daarvoor wordt een samenwerkingstructuur met linking pins aan publiek en private zijde ingezet

10 2. Doellanden 3.1 Publiek-private samenwerking Om de sector zo goed mogelijk te bedienen is gekozen voor een focus op doellanden. Binnen HTSM is een grote diversiteit in de internationale focus tussen de verschillende stakeholders die actief zijn in de HTSM toepassingen en technologieën (sectoren). Het doel is om met een sterke focus en beperkte middelen een zo groot mogelijk effect te creëren in de gekozen landen. In de doellanden zijn vlaggenschipactiviteiten georganiseerd. Bijvoorbeeld de Hannover Messe en IAA in Duitsland, de JEC en de Paris Air Show in Frankrijk, SEMICON in Taiwan, en andere beurzen waar de boodschap van de Holland High Tech branding is uitgedragen. Op basis van bewezen succes, wordt deze aanpak verder uitgerold naar andere landen. De selectie van doellanden voor de HTSM sector had niet als doel om andere landen uit te sluiten, maar juist om een duidelijke aanpak uit te werken voor een beperkte groep van landen. Co-branding, en initiatieven van subsectoren om in andere landen de Holland High Tech branding te gebruiken worden natuurlijk aangemoedigd. Alsmede om informatie over de activiteiten te delen met het HTSM ecosysteem. Zij kunnen voortbouwen op de overkoepelende HTSM internationaliseringsstrategie, branding, middelen en procesafspraken. Op basis van gesprekken met belanghebbenden, het onderzoek Internationaal Ondernemen van FME en stakeholder workshops is een eerste lijst van doellanden opgesteld. Deze voldoen aan de volgende criteria: Een groot en breed gedeeld collectief HTSM belang op het gebied van (groeiende) handel, R&D samenwerking, buitenlandse studenten en kenniswerkers, en acquisitie; De mogelijkheid om als HTSM-sector collectief kansen in het doelland op het gebied van export, research, innovatie en/of human capital te verzilveren; Collectieve internationale Holland High Tech branding die inhoudelijke en visueel de juiste profilering van de Nederlandse hightech sector biedt. Deze criteria, in combinatie met aanvullende overwegingen als spreiding over continenten, toegankelijkheid van de markt, hightech infrastructuur in een land, langlopende / stabiele handelsrelaties, snelle innovatiegroeiers en daarmee interessante groeimarkten, hebben in 2012 tot de eerste lijst van vijf (zes incl. Taiwan) doellanden geleid. Daarnaast is in 2015 een lijst van nieuwe doellanden geïdentificeerd met een specifiekere focus binnen de genoemde vier aandachtsgebieden. TABEL 1 Initiële doellanden (2012) Duitsland Frankrijk China (Taiwan) Verenigde Staten Zuid-Korea Nieuwe doellanden Japan Brazilië India Israël Singapore Turkije België

11 2.1 Oordeel & update Voor de initiële doellanden is sinds 2012 op basis van productmarktcombinaties een rolling agenda gemaakt voor 2012, 2013 en In sommige landen zijn hiermee prachtige collectieve resultaten geboekt. In andere landen zijn resultaten geboekt op afgebakende inhoudelijk thema s of op kleinere schaal. Op basis van de ervaringen in de afgelopen jaren, gesprekken met stakeholders, een stakeholder workshop en ronde tafels met het postennetwerk(economische afdelingen en innovatieattachés) is de lijst van doellanden geactualiseerd. Daarbij is een weging gegeven aan de toegevoegde waarde en mogelijke kansen op de vier hoofdthema s (zie tabel 2). TABEL 2 - DOELLANDEN TOPSECTOR HTSM (groeiende) Handelsrelatie R&D Samenwerking Aantrekken Studenten / Kenniswerkers Acquisitie van Buitenlandse partijen Initiële doellanden Duitsland Frankrijk China (Taiwan) Verenigde Staten Zuid-Korea Nieuwe doellanden Japan Brazilië ? India +? ++ Israël Singapore ++ + Turkije + ++ België Voor de nieuwe HTSM doellanden wordt in samenwerking met de posten in kaart gebracht waar vanuit de vernieuwde internationaliseringsstrategie met name de kansen liggen en welke focus er moet komen voor de topsector HTSM. Voor de oorspronkelijke groep van vijf doellanden is de afgelopen jaren vanuit de collectieve benadering gekozen voor een selectie van subsectoren, of onderwerpen, die een combinatie bieden van de lokale vraag in de doellanden naar Nederlandse hightech producten en kennis en het Nederlandse aanbod cq. wens van het Nederlandse hightech bedrijfsleven (zie tabel 3). Uitgangpunt is om deze markten collectief te bewerken langs de hoofdthema s, ondersteund met een brede Holland High Tech branding en op de basis van de benoemde speerpunten in de internationaliseringstrategie

12 Voor deze landen wordt in samenwerking met de posten in kaart gebracht waar vanuit de vernieuwde internationaliseringsstrategie met name de kansen liggen en welke focus er moet komen voor de topsector HTSM. Voor de nieuwe doellanden is nader onderzoek door de ambassade en de specifiek betrokken subsectoren nodig naar de precieze mogelijkheden in het betreffende land. Dit proces is onderdeel van het formuleren van een jaarwerkplan van de posten. De jaarlijkse activiteiten (door de sector en posten), de branding inspanningen en de bijbehorende werkafspraken in de doellanden worden pubiek-privaat afgestemd en opgenomen in de rolling agenda van de topsector HTSM. TABEL 3 - FOCUS PER LAND Initiële Doellanden Duitsland China (Taiwan) Frankrijk Verenigde Staten Zuid-Korea Focus Zuid-Duitslandstrategie voor Automotive, Aerospace, Healthtech Aeronautics, Aerospace, Semicon, Lighting (SSL), Automotive, Hightech Systemen, Materialen, ICT, Machinebouw, Nanotech Semicon, Solid State Lighting, Aerospace, Smart Energy, Design Aeronautics, Materialen, Automotive, Aerospace, Photonics, Uitwerking ontwikkelingen en focus Semicon Smart Health/Medtech, Smart Systems, Advanced Materials, Advanced Manufacturing, Flexible Electronics, Photonics Automotive, Aerospace, Safety & Security, Medische technologie, Semicon, Renewable energy Nieuwe doellanden Japan Brazilië India Israël Turkije Singapore België Overige landen Automotive (ITS), Healthy aging, Offshore Wind, Nanotech, Aerospace, Materialen HTSM-breed identificeren van kansen door het matchen van de roadmaps aan lokale vraag en ontwikkelingen. Aerospace en Nanotechnologie meest concreet Brede positionering en branding van Holland High Tech Human Capital Potentie technologieën en toepassingen onderzoeken Op basis van herijkte strategie mogelijkheden onderzoeken voor specifieke deelsectoren High tech systemen, ICT en security Op basis van herijkte strategie mogelijkheden onderzoeken voor specifieke deelsectoren Human Capital (Groeiende) Handel en hub, snelle implementatie nieuwe technologieën, mogelijkheden onderzoeken Op basis van herijkte strategie mogelijkheden onderzoeken voor specifieke deelsectoren Samenwerking op het gebied van semiconductors, Human Capital Afstemming en inzetten op structureel gebruik Holland High Tech branding bij HTSM gerelateerde activiteiten

13 Doorpakken op succes, het succes verbreden en meer energie steken in specifieke product-marktcombinaties voor landen is cruciaal. Voor de initiële doellanden zal de bovenstaande focus houvast bieden om Holland High Tech in deze landen de komende jaren verder brengen langs de thema s van de internationaliseringsstrategie. Continuïteit en focus zijn belangrijk om de gezamenlijke publiek-private inzet succesvol te laten zijn. De markt (de Nederlandse hightech sectoren) moeten uiteindelijk zelf hun eigen internationaliseringsaanpak vormgeven, zodat de extra inzet en aandacht (zoals bijvoorbeeld financiële ondersteuning in het kader van de topsector beurspresentaties) in sommige situaties kan worden afgebouwd. Hierdoor wordt ruimte gecreëerd voor extra inzet op nieuwe subsectoren en doellanden. De basis ligt daarbij in publiek-private samenwerking. ACTIEPUNTEN DOELLANDEN Uitwerking van de kansen en focus per doelland in overleg met de ambassades (o.a. Innovatie Attachés en Economische Afdeling) in het desbetreffende HTSM doelland als onderdeel van de jaarwerkplannen 2016 en later; Vaststellen en regelmatig actualiseren van de rolling agenda voor

14 3. Holland High Tech Branding Een belangrijk instrument binnen de internationaliseringsstrategie is de profilering van de Nederlandse HTSMsector in het buitenland. Branding is als speerpunt benoemd in de initiële strategie en is de afgelopen jaren verder uitgewerkt en uitgegroeid tot de bindende factor die ondersteunend is aan de internationale visie en missie van de topsector HTSM. De sectorspecifieke Holland High Tech branding bouwt voort op en is in lijn met de algemene Holland Branding en verstevigt het imago van Nederland in het buitenland. 3.1 Kernwaarden Nederland en hightech sector Nederland behoort tot de 20 grootste economieën ter wereld en tot de koplopers qua industriële ontwikkeling en innovatie. Ons land biedt vrijheid en ruimte om kennis te ontwikkelen en om te zetten in producten en diensten waar geld mee verdiend wordt. Samenwerking en meedenken zit de Nederlanders dus in het bloed. We zijn permanent uitgedaagd om creatief, praktisch én innovatief na te denken, om betrouwbare producten en diensten te leveren, om naar elkaar te luisteren en op elkaar te vertrouwen, om vooruit te denken en tegelijkertijd snel te reageren op onverwachte gebeurtenissen. Ons land heeft een eeuwenlange geschiedenis van het doen van uitvindingen, wereldzeeën bevaren en handel drijven met andere landen. En beschikt al eeuwen over een kennisinfrastructuur van wereldklasse. De eeuwenoude Nederlandse cultuur van nieuwsgierigheid, creativiteit, pragmatisme, ondernemerschap, openheid en de bereidheid tot samenwerking zie je bij uitstek terug in de Nederlandse High Tech Systemen & Materialen sector. Illustraties van technologische oplossingen voor complexe vraagstukken uit het verleden zijn de zaagmolen en de vijzelpomp, de microscoop en de CD speler. Allemaal voorbeelden van sectoroverschrijdende oplossingen, gecombineerd met de Nederlandse creativiteit en de wil en het gemak om samen te werken. En de Nederlandse drive om wereldwijd te concurreren en topkwaliteit te leveren. 3.2 Spread the word De manier waarop wij als Nederland van oudsher gewend zijn om met uitdagingen om te gaan onderscheidt ons ten opzichte van anderen landen. Deze unieke eigenschappen maken Nederland de ultieme partner voor hightech oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen die wereldwijd spelen op het gebied van gezondheid en welzijn, veiligheid, energie, mobiliteit en het klimaat. Nederland behoort tot de champions league op het gebied van (high)tech. Vaak biedt Nederland oplossingen in cross-overs van technologieën, omdat uitwisseling van kennis in een open innovatiemodel plaats vindt. Nederlandse bedrijfsketens functioneren bovendien als een flexibele en multidisciplinaire schakel binnen internationale samenwerkingsverbanden. Nederland is een ideaal testbed voor technologische oplossingen die vervolgens wereldwijd vermarkt kunnen worden. Beoogd doel is dat het bedrijfsleven (OEM en SME), kennisinstellingen (universiteiten en topinstituten) en landelijke en regionale overheid in de benoemde doellanden Nederland over een aantal jaren in de top 5 van technologielanden wereldwijd zullen noemen. De Holland High Tech branding is een instrument om de beeldvorming te beïnvloeden, met als overkoepelende boodschap dat men in Nederland moet zijn voor hightech oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen wereldwijd. Met de in 2012 ontwikkelde Holland High Tech branding zet de HTSM-sector een kanteling in gang van de manier waarop in het binnen- en buitenland gesproken wordt over de toegevoegde waarde van de Nederlandse hightech sector. Slagkracht wordt bereikt door het bundelen van krachten en one voice, one

15 message in woord en gedrag. Door het uitdragen van de internationale Holland High Tech boodschap en verhalen die de claim onderbouwen brengen we focus aan in de beleving van Nederlandse hightech oplossingen. Dit vergt bereidheid van alle betrokkenen om voor het overkoepelende belang voor de gehele sector te denken. De Holland High Tech branding vergroot de zichtbaarheid, de reputatie en de aantrekkingskracht van de Nederlandse hightech sector, stimuleert een groter wij-gevoel, gedeelde trots en samenwerking. Pay-off: Holland High Tech: Global Challenges, Smart Solutions Het is ons ultieme streven om internationale decisionmakers via alle kanalen (Nederlandse hightech bedrijven, kennisinstituten, brancheverenigingen, landelijke en regionale overheid etc., maar ook ambassades en trekkers van diplomatieke missies, ministers en staatssecretarissen) te laten weten dat Nederland DE place to be is voor hightech oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen op het gebied van gezondheid, mobiliteit, energie, veiligheid en het klimaat. Voor research, voor samenwerkingsverbanden en wetenschapspartners. En dat Nederland een uitstekend land is voor (buitenlandse) hightech bedrijven om zich te vestigen. Bewijsvoering voor deze claim en belofte aan landen buiten Nederland ligt in voorbeeldverhalen, die oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen op basis van Nederlandse technologieën voor het voetlicht brengen. Voorbeeldverhalen (de proofpoints ) zijn uitgewerkt over Smart green creative mobility, Smart security, Smart safety on water, Smart energy, Smart health, Smart materials etc. Door gezamenlijk deze voorbeelden te herhalen, brengen we focus aan in de beeldvorming over de toegevoegde waarde van de Nederlandse hightech sector. De keuze voor juist deze verhalen is gemaakt op basis van een aantal criteria, waaronder kennis-kunde-kassa, onderzoek en productie, samenwerkingsverbanden, vertegenwoordiging van alle HTSM subsectoren, en de bijdrage aan een oplossing voor een van de genoemde maatschappelijke uitdagingen. HOLLAND HIGH TECH TOOLKIT De Holland High Tech toolkit is via de website beschikbaar om in te zetten bij presentaties op (inter)nationale evenementen, beurzen, persbijeenkomsten en handelsmissies. Daarnaast zijn de voorbeeldverhalen opgenomen in de Holland High Tech toolkit, evenals PowerPoint slides en factsheets die door eenieder kunnen worden gebruikt. Het biedt een digitaal platform voor gezamenlijke profilering van alle betrokken Nederlandse hightech organisaties. 3.3 Imago onderzoeken Om te kunnen inschatten welke inspanning er in de doellanden geleverd moet worden om het imago van de Nederlandse hightech sector te verstevigen, zijn in nulmetingen in Duitsland, Frankrijk, Zuid- Korea en Taiwan uitgevoerd (de resultaten zijn terug te vinden in Bijlage II). In algemene zin is de kennis van de Nederlandse hightechsector beperkt of worden ze niet direct gerelateerd aan Nederland. Wel komen in de culturele en algemene eigenschappen die de ondervraagde in deze landen aan de Nederlanders toedichten duidelijk de punten naar voren die ons als hightechland onderscheidend maken: innovatief, open, samenwerken en oplosser voor maatschappelijke uitdagingen. De nulmetingen geven een goede eerste indruk en leerpunten voor de specifieke inzet van de Holland High Tech branding in de verschillende landen. De aanpak van nulmetingen in China en Verenigde Staten wordt nader bepaald in de actie-agenda per land. 3.4 Co-branding Holland High Tech branding in De Holland High Tech branding zal steeds breder worden ingezet, zowel binnen Nederland bij evenementen en bijeenkomsten als in het buitenland. Co-branding is een manier waarmee Nederlandse hightech sectoren hun boodschap kunnen versterken. Toespitsing van de Holland High Tech boodschap is gericht op

16 marktkansen in de diverse HTSM doellanden, gecombineerd met de sterke sectoren uit de HTSM sector in Nederland. Dit is steeds een proces van maatwerk, dat zowel met ambassades van de HTSM doellanden wordt besproken, als wordt afgestemd met de wensen van de sectoren die de HTSM roadmaps vormgeven. 3.5 Pers Persreizen (inkomend en uitgaand) zijn bij uitstek een instrument om de missie van HTSM te bereiken. Naast de overkoepelende Holland High Tech boodschap moet een specifieke (sector)boodschap bepaald worden voordat de persactiviteiten uitgevoerd worden, gericht op de behoeften van het desbetreffende (inkomende of te bezoeken) land aan Nederlandse innovaties en technische oplossingen. Betrokkenheid van de ambassade in dat land bij de voorbereiding van een persactiviteit is key. Inkomende en uitgaande persreizen worden gewoonlijk via RVO georganiseerd. Als onderdeel van de samenwerking tussen de topsector HTSM zal de komende jaren daarom regelmatig overleg plaats moeten vinden met RVO over de planning van de reizen en de specifieke boodschap die de HTSM sector of subsector wil uitdragen naar internationale journalisten. Het is van belang dat ook deze overheidsorganisaties de inhoudelijke Holland High Tech boodschap en look & feel van de branding gebruiken, naast en ter verbijzondering van de algemene Holland branding. Vanaf 2015 wordt deze wens vanuit de Nederlandse hightech sector scherper neergezet. In een aantal doellanden waar marktkansen helder geformuleerd zijn en aansluiten bij de wensen van de Nederlandse hightech sector is het mogelijk om een persbeleid vast te stellen. Te denken valt aan het genereren van een publicatie per kwartaal in een van de belangrijkste kranten of journalistiek platform in het betreffende land. Dit betekent zowel het op orde hebben van de perslijsten als de verhaallijn en de voorbeeldverhalen van Nederlandse excellentie in relatie tot de marktkans. Deze afspraken kunnen vastgelegd worden in de jaarwerkplannen van de posten. 3.6 Integrale aanpak Holland High Tech branding De Holland High Tech branding is het instrument en het bindmiddel voor de integrale aanpak van de HTSM internationaliseringsstrategie in het buitenland. De inhoudelijke en visuele branding moet worden ingezet om handel, technologische samenwerking, het aantrekken van kenniswerkers en strategische acquisitie te stimuleren. ACTIEPUNTEN HOLLAND HIGH TECH BRANDING Structurele en integrale benutting van Holland High Tech branding in het buitenland voor trade, innovation, talent en investments, Met focus en ter ondersteuning van product-marktkansen; Uitrol van de branding en imago-onderzoeken in nieuwe landen; Structurele afstemming en persbeleid vaststellen bij persreizen vanuit een doelland naar Nederland, alsmede de persaanpak in een doelland. Op basis van geformuleerde marktkansen in betreffend land, en wensen en aanbod van producten en/of kennis en wensen vanuit de HTSM subsectoren; De totale hightech sector één gezicht geven door de inzet van Holland High Tech branding waar mogelijk en redelijk binnen Nederland, mede door het stimuleren van co-branding

17 4. Benutten van groeikansen Het formuleren en uitrollen van de buitenlandstrategie van de topsector HTSM heeft de afgelopen jaren veel tijd en energie gekost. Niet alleen in het buitenland maar misschien nog wel meer in Nederland. Het bundelen van informatie, het ontwikkelen van middelen, stimuleren van gezamenlijke activiteiten en de bijbehorende procesafspraken is geen vanzelfsprekendheid. Desondanks is de inzet voor een collectieve benadering de afgelopen jaren een duidelijke versterking gebleken voor het positioneren van Nederland als hightechland, en daarmee de benutting van groeikansen en het stimuleren van samenwerking. De samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheid vond in veel gevallen al op ad hoc basis plaats, maar is de afgelopen jaren verder versterkt door de collectieve benadering in Holland High Tech verband. Dit vergt inzicht in de spelers, activiteiten, belangen en de bereidheid om samen te werken. Vanuit de Holland High Tech Branding is gewerkt aan overkoepelende activiteiten (promotie, positionering, missies, beursinzendingen) in de doellanden. De bestaande activiteiten in de verschillende subsectoren konden hierop aanhaken en gebruikmaken van de ontwikkelde middelen en procesafspraken. Dit versterkt de eenheid, verbondenheid en kracht van de HTSM topsector. 4.1 Rolling Agenda per doelland 4.2 Cross-overs Het opzetten van een gezamenlijke reisagenda en het coördineren van de missies van bewindslieden, RVO, regionale bestuurders, CEO s, brancheverenigingen en bestuurders van kennisinstellingen in de doellanden is geen doel op zich, maar een middel om het doel te bereiken: de export te verdubbelen en in doellanden gezien te worden als hightechland. Winst is te behalen door een betere afstemming, opschalen van initiatieven en de kracht van herhaling van dezelfde boodschap. De rolling agenda met publieke en private activiteiten per doelland is instrumenteel. Op basis van de herijking van de doellanden wordt gewerkt met een rolling agenda per doelland. Daartoe is structurele informatie-uitwisseling binnen het HTSM-ecosysteem wenselijk. Vraagsturing, samenwerking en een integrale aanpak ten aanzien van handelsbevordering, technologische samenwerking, human capital en acquisitie zijn de basis voor deze agenda. Binnen de topsector HTSM wordt veel samengewerkt omdat technologieën en toepassingen met elkaar in verbinding staan. Samenwerking vindt ook over topsectoren plaats, omdat HTSM een enabler voor producten uit andere sectoren is. Belangrijk is om de samenwerking met andere topsectoren op te zoeken en te bepalen wat het plan en de focus wordt, om vervolgens te bepalen welke topsector het voortouw neemt en welke Roadmaps betrokken worden. Initiatieven met de Topsector LSH (medtech) en Topsector Agro-Food worden verder versterkt en met andere Topsectoren moeten gesprekken plaatsvinden hoe internationaal gezamenlijk kansen kunnen worden benut. Afstemming of zelfs verstrengeling van kernboodschappen van deze topsectoren is daarin een branding instrument. Denk bijvoorbeeld aan de MedTech beurzen. In het geval van acquisitie zal per situatie een keuze worden gemaakt in de focus van de boodschap en namen van organisaties die in Nederland gevestigd zijn, om het bestaande Nederlandse ecosysteem te duiden. Zie hoofdstuk Ondersteuning postennet en jaarplannen Een goede afstemming en communicatie tussen sectororganisaties, bedrijven, toeleveranciers, kennisinstellingen, regionale vertegenwoordigingen en het postennet is belangrijk voor het koppelen van lokale informatie en behoefte aan Nederlands aanbod, het borgen van het structureel gebruik van de Holland High Tech branding, het bepalen van de focus in de doellanden en het succesvol uitvoeren van bijbehorende activiteiten

18 De communicatie, kennisoverdracht en wisselwerking tussen het postennetwerk en de Nederlandse bedrijven (en kennisinstellingen) is de afgelopen jaren flink verbeterd, maar kan naar een nog hoger niveau getild in kwaliteit, uniformiteit, frequentie en structuur. Van zowel publieke als private kant vraagt dit om inzet en betrokkenheid. Het overleg met de IA s en EA s over de focus en plannen voor HTSM per doelland wordt beter gestructureerd en er wordt een format ontwikkeld voor effectievere informatie-uitwisseling. (Zie hoofdstuk 8). De Nederlandse posten in het buitenland hebben een essentiële rol in het uitdragen van de Holland High Tech branding. Daarom worden er werk- en procesafspraken gemaakt over: Het structureel inzetten en ontwikkelen van Holland High Tech branding; De uitwerking en doorontwikkeling van de focus en thema s in doellanden; De integrale aanpak in de plannen voor handel, innovatie, talent, acquisitie De structurele uitwisseling van informatie; De afstemming, uitvoering en organisatie van de reisagenda voor HTSM. Het doel is om in de jaarplannen van de doellanden een specifieke Holland High Tech onderdeel op te laten nemen, waarin de integrale aanpak en acties voor de topsector HTSM in het land voor dat betreffende jaar wordt omschreven. 4.4 (Strategische) Reisagenda Het kabinet reist veelvuldig in het belang van het Nederlands bedrijfsleven af naar het buitenland. Ook voor de HTSM is de strategische inzet van economische missies nuttig om de Holland High Tech Branding naar een hoger niveau te tillen en de sector optimaal te positioneren. In de economische missies waar de topsector HTSM interesse in heeft, moet een vaste plek ingeruimd worden voor de Holland High Tech branding, en het specifieke belang van de topsector HTSM in het betreffende land worden meegenomen. Een goed doorwrocht sectoraal programma dat tijdig en in nauw overleg met de betreffende bedrijven, sectororganisaties en kennisinstellingen is samengesteld is daartoe de beste benadering. De vraag van het Nederlandse (bedrijfs)leven en de kennisinstituten bepaalt mede de sturing. Dit vergt besluitvorming omtrent exportwensen binnen de HTSM subsectoren zelf, alsmede kennis bij het team HTSM internationaal van die wensen. De publiek-private werkafspraken, wederzijdse verwachtingen en inzet moeten verder aangescherpt worden. Een belangrijk onderscheid ligt tussen meedenken en meedoen. De topsector HTSM onderhoudt de informatieuitwisseling zo veel als mogelijk via de linking pins tussen de private sector en het postennet. Zodra activiteiten op de rolling agenda van een bepaald doelland worden geplaatst en vragen om een actieve pragmatische betrokkenheid van een (sub)sector, worden specifieke (financiële) afspraken gemaakt over rol- en taakverdeling voor de betreffende missie. 4.5 Strategische Beursinzendingen In het verleden staken de Nederlandse inzendingen regelmatig bleek af ten opzichte van andere landenpaviljoens. Het strategische beurzenprogramma heeft daarin voor de topsector HTSM een positieve verandering in teweeg gebracht, met prachtige resultaten op onder andere de Hannover Messe, Paris Air Show, JEC en IAA. Internationale beurspresentaties zijn voor een aantal product-marktcombinaties de ideale manier voor brede positionering en om in een korte periode veel potentiële klanten te bereiken. Beursinzendingen onder de Holland High Tech vlag vergroten de uitstraling en slagkracht. Ook internationale beurzen die de overheid organiseert en technologisch van aard zijn, dienen de Holland High Tech branding te dragen. Beurzen zijn in verschillende categorieën in te delen (zie bijlage IV): A (3 sterren); strategische HTSM beurs, van grote waarde voor de brede HTSM sector. Bij voorkeur vergezeld van een bezoek van een Nederlandse minister. B (2 sterren): belangrijke beurs voor (een van de) HTSM sectoren. C (1 ster): kleinere beurs voor een van de HTSM sectoren

19 De intenties van het strategisch beurzenprogramma sluiten naadloos aan bij de internationaliseringsstrategie van de topsector HTSM. In samenspraak met het ministerie van Buitenlandse Zaken wordt gewerkt aan verbetering van de praktische uitvoerbaarheid van de regelingen. Naast flexibiliteit van de inzet van middelen en een helder proces, zijn eigenaarschap en grip door het topteam en uitvoerder zijn essentieel. Op basis van de nieuwe regeling en de voorgestelde rolling agenda per doelland wordt de inzet op relevante product-marktcombinaties voor 2016 bepaald. Het is essentieel dat activiteiten van de topsector (zoals grotere algemene sectorbeursinzendingen, sectorale activiteiten of zelfs specifieke persaanpak) naar een hoger strategisch niveau getild kunnen worden door de inzet van extra middelen. Met het vergroten van het aantal HTSM doellanden, activiteiten en thema s en programma van aanpak is een uitbreiding van het ondersteunend financiele programma gewenst. WERKAFSPRAKEN ROLLING AGENDA Een goede afstemming rondom de strategische reisagenda en de rolling agenda van HTSM gebeurt steeds vaker maar is nog geen vanzelfsprekendheid. Bovendien moeten er goede en eenduidige afspraken komen over de taak- en geldelijke verdeling bij gezamenlijke activiteiten. Via het overleg van de trekkers internationaal van de diverse topsectoren is een goede slag gemaakt in de uitwisseling van informatie en het meenemen van sectorale behoeftes. De vertaling naar concrete invulling en uitvoering in samenwerking met en door de private sector kan daarbij nog worden verbeterd. 4.6 Inkomende bezoeken Inkomende bezoeken vanuit een bepaald doelland zijn een uitstekend instrument om op hoog niveau beslissers van overheid, bedrijven of kennisinstellingen in Nederland te laten zien wat de HTSM-sector te bieden heeft. Zeker ook vanuit het oogpunt van acquisitie. Daarbij staat positionering (met branding als middel) van de hightechsector voorop. Kanttekening is dat de private sector zelf de organisatie en financiering van dergelijk bezoeken moeilijk kan realiseren vanwege de hoge kosten, en het lastig inschatten van het directe zakelijk rendement voor een individueel bedrijf. Het plannen en bespreken van de mogelijkheden voor strategische inkomende bezoeken moet een integraal onderdeel zijn van de rolling agenda per doelland. Dergelijke bezoeken moeten een thema hebben dat aansluit op de thema s van de algehele HTSM topsector, of strategisch relevant zijn voor een van de onderliggende roadmaps en subsectoren. Er wordt op ad hoc basis samengewerkt, maar een structurele aanpak is wenselijk. In overleg met de Nederlandse overheid en afstemming in het topteam HTSM moet duidelijk worden wat de mogelijkheden zijn, wat er verwacht wordt en hoe de verbinding kan worden gemaakt met de stakeholders van de roadmaps en subsectoren binnen HTSM. Vervolgens kan op basis van een concrete lijst van delegatieleden worden geschakeld met de doelgroepen in Nederland. Voor inkomende bezoeken die georganiseerd worden door RVO, ambassades en private partijen moet vroegtijdig inzicht zijn in welke bezoeken er gepland staan (rolling agenda) zodat afspraken kunnen worden gemaakt over de betrokkenheid vanuit de topsector HTSM. ACTIEPUNTEN VOOR HET BENUTTEN VAN GROEIKANSEN Specifieke Holland High Tech paragraaf in de jaarplannen van de posten voor de integrale aanpak, focus, ondersteuning en acties in het betreffende land; Structurele werkafspraken en afstemming voor het bepalen en uitvoeren van de overkoepelende HTSMreisagenda (uitwerking werkafspraken in hoofdstuk 8); De overheid dient bij (inter)nationale technologie beurzen, seminars en andere technologisch georiënteerde bijeenkomsten de specifieke Holland High Tech branding als verbijzondering van de algemene Holland Branding te gebruiken

20 5. Technologische Samenwerking De technologische ontwikkelingen over de wereld gaan razendsnel, maar de problemen die opgelost moeten worden zijn steeds gecompliceerder. Geen enkel land, en zeker een klein land als Nederland, kan het zich permitteren om in splendid isolation te werken aan de oplossingen van de toekomst. Samenwerking binnen en met name buiten de landsgrenzen is daarbij essentieel, evenals samenwerking tussen diverse sectoren. Internationale technologische samenwerking dient twee doelen. Enerzijds biedt samenwerking met buitenlandse partijen mogelijkheden om de Nederlandse kennispositie te versterken. Anderzijds is technologische samenwerking een middel om markttoegang te verkrijgen en hoogwaardige buitenlandse investeringen in Nederland te stimuleren. Een goed voorbeeld van het eerste zijn de activiteiten van o.a. NXP, Philips en TNO in het kader van de Joint Technology Initiative ECSEL. Daarin werken Nederlandse partijen samen met een breed scala aan Europese partners aan More Moore en More than Moore. Daardoor kunnen Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen hun vooraanstaande positie versterken. Een voorbeeld van het tweede kunnen de Space-activiteiten van SRON en TNO in China op het gebied van aardobservatie zijn. De verwachting is dat in het kielzog van de twee instituten andere Nederlandse partijen op termijn opdrachten zullen kunnen verwerven. 5.1 Rol en betrokkenheid kennisinstellingen en TKI Bij technologische samenwerking, zowel ter versterking van de Nederlandse kennispositie als (toekomstige) markttoegang is samenwerking tussen Nederlandse universiteiten, toegepast onderzoeksinstituten (TO2) en bedrijven onontbeerlijk. De internationale strategische agenda s van de TO2 s kunnen als basis en inspiratie dienen voor verdere ontwikkeling, evenals de technologie-roadmaps van de topsector HTSM. En andersom. De samenhang tussen deze twee documenten zou zoveel mogelijk versterkt moeten worden. Belangrijke partner bij het opzetten van technologische samenwerking is het TKI, met daaronder de roadmaps van de topsector HTSM. De betrokkenheid van de roadmap trekkers bij het in kaart brengen van én het invullen van kansen op hun terrein is dus essentieel. Dit kan concreet worden gemaakt door: De roadmap teams bij de updates van de roadmaps expliciet te bevragen op de internationale dimensie op het gebied van onderzoek, en de maatschappelijke uitdagingen waar het onderzoek aan bij kan dragen; Het identificeren van Nederlandse kennisbehoeften die door samenwerking met leidende internationale partners ingevuld kunnen worden; Het benoemen van de domeinen waarop het Nederlandse ecosysteem een kennisvoorsprong heeft en de wijze waarop deze kan worden omgezet in (internationale) marktkansen. Bedrijven en kennisinstellingen die de roadmaps vormgeven, zorgen gezamenlijk voor de concrete invulling van de samenwerking. Kortom: de TKI-roadmaps moeten worden verrijkt met een overzicht per onderwerp van de HTSM doellanden en organisaties waar technologische samenwerking mee gezocht moet worden, vanwege de daar aanwezige kennis of potentie voor toekomstige markttoegang

21 5.2 Multilaterale samenwerking Voor het bevorderen van technologische samenwerking in Europa is het Horizon2020 programma van groot belang. Op het niveau van de subsectoren zou moeten worden getracht de relevante werkprogramma s te beïnvloeden en, aan de hand van overzichten in de TKI-roadmaps, in te zetten op het samenstellen van relevante consortia. Naast Horizon2020 zijn andere thematische multilaterale programma s zoals de Eureka-Clusters en Joint Technology Initiatives van belang. Op het niveau van de subsectoren zou een afweging en keuze moeten worden gemaakt voor de meest relevante programma s en faciliterende activiteiten. Bij het deelnemen in Europese programma s en consortia is de mogelijkheid voor het betrekken van derde landen, in dit geval in het bijzonder de doellanden van de topsector HTSM. Nederlandse partijen, met hun uitgebreide ervaring in Europese consortia, bieden bedrijven en kennisinstellingen een sterk Europees netwerk en daarmee toegang tot nieuw (ook nog te ontwikkelen) kennis. 5.3 Bilaterale samenwerking Technologische samenwerking buiten Europa kan zoals hierboven al beschreven deels via de multilaterale route in Europese programma s en consortia. Een belangrijk deel van de samenwerking zal echter via bilaterale constructies lopen. Hieraan kan het economische postennet van EZ en BZ (innovatie-attachés, handelsraden, NFIA) een belangrijke bijdrage leveren. Door de keuze voor de doellanden, die een sterke overlap hebben met de landen waarin Innovatie Attachés zijn gestationeerd, heeft de topsector HTSM focus gegeven binnen die bilaterale samenwerking. door per doelland ook de (sub-)sectoren te benoemen waarop ingezet kan worden. 5.4 Agenda Een belangrijk instrument voor het faciliteren van technologische samenwerking is de technology matchmaking missie (TMM). Deze missie kan een krachtig middel zijn om op specifieke (sub-)thema s en kennisvragen bestaande en nieuwe relaties bij elkaar te brengen. Deze missie wordt vanuit RVO in nauwe samenwerking met het economische postennet georganiseerd. Als specifiek onderdeel van de economische werkplannen van de posten formuleren de IA s een jaaragenda waarin de technologische focus en kernactiviteiten benoemd worden. Daarnaast kunnen op de kalender van IRIS (Internationale R&D en Innovatie samenwerking) van RVO uitgaande of inkomende TMM-missies binnen de topsector HTSM worden benoemd. Deze missies worden in samenwerking met de innovatie-attachés in de betreffende landen georganiseerd. TMM missies ontstaan op een vraaggestuurde wijze. Voor een effectieve inbedding in de brede HTSMinternationaliseringsstrategie is een goede, reguliere, link tussen de roadmap trekkers, RVO (IRIS)/ EZ, innovatie attachés, het (georganiseerd) bedrijfsleven en HTSM topteam en werkgroep HTSM Internationaal wenselijk. Een belangrijke doelstelling is om in de komende periode innovatie en handel sterker aan elkaar te verbinden in de agenda en bij specifieke activiteiten. Het organiseren van de overgang van technologische samenwerking naar het creëren van marktkansen voor bedrijven krijgt extra aandacht. 5.5 Dwarsverbanden tussen onderdelen van de internationaliseringsstrategie Zoals in de inleiding van deze strategie al is aangegeven, wordt er een integrale aanpak beoogd voor de internationalisering van HTSM. Technologische samenwerking heeft een sterke link met de andere hoofdthema s