hartfalen Transmurale Regionale Richtlijn Hartfalen Midden-Brabant
|
|
- Lien Michiels
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 hartfalen Transmurale Regionale Richtlijn Hartfalen Midden-Brabant
2 Werkgroep Hartfalen: dr. H.F. Baars mevr. drs. M.A.A.E. Cusiel mevr. drs. R.N. Eggink drs. D.W.A.A. Groot dhr. E.H.W.T. Hendriks drs. P.H. Hofman mevr. drs. A.M.J. van Nunen mevr. D.M.C. van Rijn dr. B.M. Szabó drs. C.J. Verschoor mevr. drs. M.M. Wedemeijer m.m.v. dhr. J. Bal cardioloog TRFC-bureau ziekenhuisapotheker i.o. huisarts hartfalenverpleegkundige apotheker TRFC-bureau hartfalenverpleegkundige cardioloog, voorzitter klinisch geriater huisarts fysiotherapeut (hartrevalidatie bij hartfalen) Fotografie: Johan Lemmers (ziekenhuisapotheek) TRFC-bureau Dr. Deelenlaan 5, 5042 AD Tilburg Postbus 90107, 5000 LA Tilburg Tel.: Fax: Copyright 2007 TRFC
3 hartfalen Transmurale Regionale Richtlijn Hartfalen Midden-Brabant
4 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 4 Inleiding 6 Screening en diagnostiek 7 Diagnostiek 7 Anamnese 8 Lichamelijk onderzoek 9 Aanvullend onderzoek 11 Hartfalenpolikliniek 11 Diagnostisch schema 12 Hartfalen bij ouderen 12 Medicamenteuze behandeling 14 Algemeen 14 Geneesmiddelen 15 Ongewenste medicatie 19 Niet-medicamenteuze behandeling van hartfalen 20 Lifestyle adviezen bij hartfalen 20 Invasieve technieken bij hartfalen 22 Hartrevalidatie bij hartfalen 23 Fysieke doelen 23 Pathofysiologische effecten 23 Fysieke training 23 Post-revalidatiezorg 23 Bijlagen 24 Bijlage 1: Screeningformulier voor huisartsen 24 Bijlage 2: Ongewenste medicatie 25 Referenties 26
5 hartfalen
6 Inleiding Hartfalen is een van de meest voorkomende ziektebeelden, met name in de oudere populatie (boven de 55 jaar). In 2003 is de diagnose hartfalen gesteld bij ca patiënten (bij vrouwen ongeveer 1.5 keer vaker dan bij mannen). Het voorkomen van hartfalen stijgt sterk met de leeftijd en het komt nauwelijks voor bij mensen jonger dan 55 jaar. Ook de incidentie van hartfalen nam in de laatste decennia duidelijk toe; in 2003 werd naar schatting in dat jaar bij bijna mensen hartfalen gediagnosticeerd. Hartfalen is geen duidelijk omschreven ziektebeeld, maar een klinischesyndroom, veroorzaakt door het tekortschieten van de pompfunctie van het hart, leidend tot een karakteristiek patroon van hemodynamische, renale en neurohumorale problemen.het klinisch beeld wordt met name gekenmerkt door klachten van de verminderde pompfunctie (moeheid), en vochtretentie (gewichtstoename, oedeem, dyspnoe). Hartfalen heeft een slechte prognose. Hoewel volgens historische data de mortaliteit van hartfalen hoog is, is dankzij de toegenomen kennis over hartfalen en verbeterde medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandeling de sterfte bij hartfalen patiënten in de laatste decennia duidelijk gedaald. De mortaliteit van hartfalen neemt duidelijk met de leeftijd toe, en is vooral hoog op oudere leeftijd. Ondanks de verschillen in de criteria op basis waarvan de diagnose hartfalen werd gesteld en de verschillen in periode van de onderzoeken, laten Amerikaanse, Engelse en Nederlandse studies vergelijkbare prognosecijfers zien. In het Nederlandse ERGO-onderzoek bij 55 plussers was 37% van de mensen met hartfalen 1 jaar na het stellen de diagnose overleden, 49% na 2 jaar en 65% na 5 jaar. Op basis van de vergrijzing van de bevolking en het sterke verband tussen leeftijd en hartfalen, zal naar verwachting het absolute aantal personen met hartfalen tussen 2005 en 2025 met 46,9% stijgen. Daarnaast is de trend afhankelijk van de ontwikkelingen en behandeling van verschillende risicofactoren, zoals bloeddruk, diabetes, roken en verhoogd cholesterol. 6
7 Screening en diagnostiek Diagnostiek Hartfalen wordt vermoed bij een patiënt met een van de kernsymptomen van hartfalen: dyspnoe of moeheid bij normale of geringe inspanning of in rust dan wel met oedeem. Vroege diagnostiek is belangrijk om ten eerste de symptomen te bestrijden en ten tweede om verdere achteruitgang van ventrikelfunctie te voorkomen. Bij vroege diagnosestelling en therapie kan irreversibele schade voorkomen worden. Actieve screening zou gewenst zijn ter preventie van hartfalen. Zie bijlage 1. Vele klachten hebben slechts beperkte waarde, omdat ze ook bij vele andere ziektes voorkomen zoals bij nierziektes, longaandoeningen, obesitas, depressie, en anemie. Soms kunnen klachten afwezig zijn vanwege een beperking door een andere oorzaak bijvoorbeeld pijn ten gevolge van artritis/artrose of door perifeer vaatlijden. Het is de taak van de arts om deze van elkaar te onderscheiden. De huisarts gebruikt voor de diagnostiek een combinatie van gegevens uit voorgeschiedenis, anamnese en lichamelijk onderzoek. Aanvullend onderzoek vergroot de diagnostische zekerheid. De indeling van de New York Heart Association (NYHA) is een subjectieve maat voor de ernst van hartfalen en is gebaseerd op beperkingen in fysieke activiteit. NYHA-klasse I: geen klachten bij normale fysieke activiteit NYHA-klasse II: leidt tot een geringe beperking; de patiënt heeft klachten bij normale fysieke activiteiten NYHA-klasse III: klachten bij minder dan normale fysieke activiteiten NYHA-klasse IV: klachten bij elke inspanning of zelfs in rust 7
8 Tabel 1 Oorzaken hartfalen Coronairlijden (oud) myocardinfarct, ischemie Hypertensie + Pulmonale hypertensie Cardiomyopathie Idiopathische dilaterende cardiomyopathie Restrictieve cardiomyopathie Hypertrofische (obstructieve) cardiomyopathie Kleplijden en aangeboren hartafwijkingen Ritmestoornissen Atriumfibrilleren Tachycardie Bradycardie (bijvoorbeeld sick sinus syndrome, compleet AV-blok) Cardiotoxische stoffen Alcohol Chemotherapeutica (bijvoorbeeld adriamycine) Drugs (onder andere cocaïne) Overige oorzaken Anemie, hyperthyreoidie / thyrotoxicose Arterio-veneuze fistels Ziekte van Paget Pericarditis Pericardeffusie Anamnese In de anamnese dient de medische voorgeschiedenis van de patiënt te worden onderzocht op mogelijke oorzaken van hartfalen, zoals hiervoor in tabel 1 aangegeven. Daarnaast wordt gevraagd naar dyspnoe bij inspanning, moeheid, verminderde inspanningstolerantie, orthopnoe, paroxismaal nachtelijke dyspnoe, nachtelijk hoesten, pijn of druk op de borst, oedeem, gewichtsverandering en palpitaties al dan niet met duizeligheid en/of collaps. Er is geen symptoom dat zowel sensitief als specifiek genoeg is om de diagnose hartfalen zeker te krijgen. Tabel 2 Sensitiviteit en specificiteit van symptomen voor diagnostiek van hartfalen Symptoom Dyspnoe Orthopnoe Paroxismale nachtelijke dyspnoe Oedeem Sensitiviteit (%) Specificiteit (%) Het klinisch beeld van hartfalen is zeer veelzijdig en ook bij individuele patiënten kunnen de symptomen van dag tot dag variëren. Vooral in het beginstadium van 8
9 chronisch hartfalen zijn de verschijnselen weinig uitgesproken. Kortademigheid en moeheid/verminderde inspanningstolerantie zijn de eerste weinig specifieke klachten die kunnen wijzen op hartfalen. Over het algemeen worden de klachten in de loop van de tijd erger en wordt het klinisch beeld duidelijker. In meer gevorderde stadia staan naast tekenen van verminderde pompfunctie ook tekenen van vochtretentie op de voorgrond. Dyspnoe in rust wordt meestal veroorzaakt door stuwingsoedeem maar het kan ook een gevolg zijn van bijvoorbeeld een longembolie of een pneumothorax. Dyspnoe in rust kan soms een eerste symptoom zijn van beperkte activiteit. Wanneer dyspnoe wel in rust maar niet bij inspanning optreedt moet men bedacht zijn op een psychiatrische co-morbiditeit. Naar orthopnoe dient expliciet gevraagd te worden. Ouderen (> 75 jaar) slapen vaak al om andere redenen met het hoofdeinde omhoog. Bij ouderen komt orthopnoe minder vaak voor, soms wel bij ernstige overvulling. Orthopnoe wordt vaak niet spontaan gemeld. Een waarschijnlijk meer specifiek symptoom is paroxismale nachtelijke orthopnoe. Het ontstaat vaak 2-3 uur na het begin van de slaap. Men wordt wakker t.g.v. de dyspnoe, vaak gevolgd door hoesten en piepen. Dit komt relatief weinig voor bij ouderen. Differentiaal diagnostisch kan gedacht worden aan COPD. Dit gaat echter veel vaker gepaard met (vroeg) hoesten en sputumproductie. Ophoesten geeft vaak verlichting. Oedeem aan de benen is meer aspecifiek bij ouderen, vaak chronisch van karakter. Dubbelzijdig enkeloedeem is non-specifiek en wordt vaak veroorzaakt door andere oorzaken, zoals chronisch veneuze insufficiëntie, obesitas, lang zitten of staan, en medicatie. Het is bijna altijd symmetrisch en geeft pitting oedeem. Andere minder voorkomende en atypische symptomen van hartfalen bij ouderen zijn vermoeidheid, algehele zwakte, anorexia, syncope, angina, nycturie, oligurie, en veranderingen in mentale status. Lichamelijk onderzoek De arts verricht het volgende onderzoek: - gewicht: als uitgangswaarde voor de behandeling; - bloeddruk en pols; - auscultatie van het hart: lettend op frequentie en regelmaat van de hartslag en de aanwezigheid van een geruis of een derde toon (galopritme). - Een derde toon kan het beste aan de hartpunt beluisterd worden met de patiënt in linkerzijligging; - auscultatie en percussie van de longen; - bepalen van de centraal-veneuze druk; - beoordelen van de aanwezigheid van perifeer oedeem. 9
10 Tabel 3 Verhoogde CVD 3e harttoon Sensitiviteit (%) Specificiteit (%) Perifeer oedeem Tachycardie Crepitaties Hartfalen gaat vaak gepaard met pulmonale crepitaties en enkeloedeem terwijl deze kenmerken niet specifiek zijn voor hartfalen. Het is de combinatie van symptomen en klinisch beeld wat de diagnose doet vermoeden. Alleen met de voorgeschiedenis, anamnese en lichamelijk onderzoek bedraagt de a priori kans op hartfalen 35%. (NHG-standaard) Stel de waarschijnlijkheidsdiagnose hartfalen bij een patiënt met dyspnoe of moeheid bij normale of geringe inspanning of in rust met of zonder oedeem. Verder moet minstens een van de volgende afwijkingen aanwezig zijn: - paroxismaal nachtelijke benauwdheid en/of orthopnoe; - crepitaties; - verhoogde centraal-veneuze druk; - een derde harttoon. Een leeftijd boven de 70 jaar en een ischemische hartziekte (met name een myocardinfarct) in de voorgeschiedenis vergroten de kans dat er sprake is van hartfalen. 10
11 Aanvullend onderzoek Bij de diagnostiek van hartfalen is laboratoriumonderzoek behulpzaam ter uitsluiting van luxerende factoren zoals anemie, ernstige nierfunctiestoornis en schildklierfunctie. Inzicht in de nierfunctie en elektrolyten is ook van belang met het oog op eventuele in te stellen therapie met ACE-remmers en diuretica. De arts begint bij verdenking hartfalen met een Hb, Ht, nuchter glucose, ureum en creatinine (nierfunctie), elektrolyten (Na en K), schildklierfunctie en brain natriuretic peptide (BNP). Het plasma-bnp is verhoogd bij patiënten met hartfalen en de concentratie neemt toe met de ernst van hartfalen (sensitiviteit 91%, specificiteit 73%). Een laag BNP sluit hartfalen vrijwel uit, een heel hoge waarde maakt hartfalen zekerder als andere oorzaken van een verhoogd BNP zijn uitgesloten. Bij sommige praktijken wordt een rust-ecg gemaakt. Een rust-ecg kan informatie geven over geleidings- en ritmestoornissen, ischemie of infarcering, en de aanwezigheid van linkerkamerdilatatie en/ of linkerventrikelhypertrofie. Op het ECG kunnen ook aanwijzingen gevonden worden voor alternatieve verklaringen voor de dyspnoe (longembolie, COPD). Een volstrekt normaal ECG maakt de diagnose hartfalen onwaarschijnlijk. Verder onderzoek zoals eventueel een echocardiogram en een X-thorax kan in het ziekenhuis worden gedaan. De patiënt die voldoet aan bovenstaande diagnostiek dient verwezen te worden naar de hartfalenpoli voor verdere screening. Een echocardiogram kan gemaakt worden als de oorzaak van het hartfalen niet voldoende duidelijk is en dit consequenties voor het beleid kan hebben. Daarnaast kan een echo gemaakt worden als het klinisch vermoeden en het aanvullend onderzoek (BNP of ECG) tegenstrijdig zijn met elkaar. Bij patiënten met een hartgeruis, kan met een echocardiografie een hartklepafwijking en de ernst daarvan worden nagegaan. Beide ziekenhuizen in de regio bieden een one-stop-shop. Dat wil zeggen dat de door de huisarts doorgestuurde patiënt in een dag alle onderzoeken gedaan krijgt, afgesloten met een consult met de cardioloog die de resultaten van de onderzoeken met de patiënt doorspreekt. Hartfalenpolikliniek Het doel van de hartfalenpolikliniek is het verbeteren van de kwaliteit van leven bij patiënten en het voorkomen van of beperken van het aantal events. De hartfalenpolikliniek is laagdrempelig waardoor patiënten gemakkelijk toegang hebben tot de poli. Nieuwe patiënten kunnen alleen door de cardioloog naar de hartfalenpolikliniek worden verwezen. De patiënten op de hartfalenpolikliniek worden behandeld door de hartfalenverpleegkundige(n) onder supervisie van de cardioloog. De behandeling bestaat voornamelijk uit het optimaliseren van de medicatie, screenen voor additionele therapie, voorlichting, educatie en psychosociale ondersteuning. Via het samenwerkingsverband met de thuiszorgorganisatie THEBE bestaat de mogelijkheid om patiënten thuis intraveneus te behandelen met diuretica. De huisarts wordt minimaal 1 keer per jaar op de hoogte gehouden via een brief, zonodig vaker. 11
12 Hartfalenpolikliniek Twee Steden ziekenhuis: Hartfalenpolikliniek Elisabeth ziekenhuis: Diagnostisch schema: Bij de diagnostiek kan samenvattend het volgende stroomschema gebruikt worden: Patiënt niet bekend met chronisch hartfalen Patiënt bekend met chronisch hartfalen door cardioloog bevestigd Acuut hartfalen Uitsluiten/bevestigen hartfalen Lab-bepaling: Door huisarts aan te vragen - BNP, Hb, Ht, TSH, Na, K, Glucose, Ureum, Kreat - ECG Overleg m.b.t. mogelijk behandeling Overleg over reg. verwijzing naar cardioloog of hartfalenpoli Verwijzen naar: - SEH - Eerste harthulp (mogelijk opname) One stop shop: - Echocardiogram - Consult cardioloog Geen aanwijzing hartfalen Hartfalen waarschijnlijk Terugverwijzing huisarts Behandelbare onderliggende oorzaak hartfalen Geen behandelbare onderliggende oorzaak hartfalen Overleg met huisarts reguliere verwijzing Directe overname behandeling Behandeladvies naar huisarts Hartfalen bij ouderen Hartfalen is een belangrijk geriatrisch syndroom. Het is een uiting van een onderliggende aandoening. Hartfalen komt met name bij mensen ouder dan 55 jaar voor. De prevalentie en incidentie stijgen met leeftijd. Hartfalen is een van de meest voorkomende aandoeningen die bijdraagt aan functionele beperkingen bij ouderen. De oorzaak is vaak multifactorieel. Hypertensie en ischemisch coronair lijden zijn de meest voorkomende oorzaken van hartfalen bij alle leeftijden, inclusief ouderen. Van zelfstandig wonende ouderen met hypertensie, zonder hartfalen, ontwikkelt 10% na 5 jaar hartfalen. 12
13 De etiologie van hartfalen bij ouderen is in het algemeen hetzelfde als hiervoor beschreven, echter de klinische presentatie is wisselend, waardoor de diagnose vaak later gesteld wordt. Het klachtenpatroon is vaak a-typisch en naast talrijke lichamelijke klachten kan hartfalen zich ook manifesteren als een psychische aandoening (depressieve klachten, verandering mentale status, slapeloosheid, nachtmerries en angsten etc.). Hartfalen is bijvoorbeeld een van de belangrijkste oorzaken van acute verwardheid en acute verwardheid kan een eerste symptoom zijn van hartfalen. Bij ouderen worden de klachten vaak aan de leeftijd geweten of worden gezien als een uiting van een andere ziekte. Als reactie zullen de inspanningen verminderd worden waardoor de klachten later optreden c.q. de diagnose later gesteld wordt. Daarnaast leiden (hoog)bejaarden vaak al een "rustend" en weinig actief leven waardoor ze progressieve inspanningsgebonden klachten minder snel ervaren dan op middelbare of jonge leeftijd. Het is belangrijk hier rekening mee te houden bij de evaluatie van klachten van hartfalen. De klachten en symptomen kunnen leiden tot beperkingen in dagelijks leven en sociale isolatie. Hierdoor kan een vicieuze cirkel ontstaan van allerlei klachten en beperkingen in het functioneren. De fysieke bevindingen bij hartfalen zijn vaak moeilijk te interpreteren. Verschijnselen die bij jongeren zo duidelijk aanwezig zijn kunnen bij ouderen subtieler en soms duister zijn. Verschil kan ontstaan door leeftijdsgerelateerde veranderingen en de aanwezigheid van andere maskerende ziektes. Non-specifieke afwijkingen worden vaak geduid als passend bij een andere ziekte of passend bij de leeftijd. Over hartfalen bij hoogbejaarden is weinig bekend. Bij veel ouderen is er vaak sprake van veel co-morbiditeit en polyfarmacie. Dit maakt de diagnosestelling en behandeling van hartfalen vaak moeilijk. De vele co-morbiditeit kan leiden tot polyfarmacie en tot medicatie die (symptomen van) hartfalen kunnen luxeren of verergeren. De meest voorkomende reden voor verergering van bestaand hartfalen (bij 2/3 van de gevallen) is een verminderde therapietrouw (medicatie of dieet). De behandeling van hartfalen bij ouderen is in principe hetzelfde als bij jongeren. Er is in de literatuur te weinig evidence voor een andere behandeling. Bij de behandeling dient men echter wel rekening te houden met de algemene farmacotherapeutische principes die bij ouderen van belang zijn. Artsen moeten ouderen die risico lopen (zonder klinische verschijnselen) screenen op symptomen van hartfalen om snel een diagnose te stellen en te behandelen omdat dit geassocieerd is met een langere overleving. Samenwerking tussen een generalist (huisarts of klinisch geriater) en cardioloog is het gewenste model van zorg voor ouderen met hartfalen die aan meerdere niet cardiale aandoeningen lijden. Bij complexere problematiek wordt geadviseerd om naar een klinisch geriater te verwijzen. 13
14 Medicamenteuze behandeling Algemeen De basisbehandeling van hartfalen klasse I bestaat uit een ACE-remmer. De basisbehandeling van hartfalen klasse II t/m IV bestaat uit ACE-remmers, diuretica en bètablokkers. In de praktijk wordt vaak gestart met een diureticum als er sprake is van overvulling. Volgens de literatuur moet er gestart worden met een ACE-remmer. De volgende stappen zijn afhankelijk van de ernst en de aanwezigheid van klachten. De verschillende geneesmiddelen moeten getitreerd worden tot een optimale dosering. (klinisch maximaal tolereerbaar). Een lage bloeddruk zonder klachten hoeft geen reden te zijn om de dosering niet verder te verhogen. Redenen om de dosering niet verder te verhogen zijn: Bijwerkingen, zoals invaliderende orthostatische hypotensie en duizeligheid; Ernstig verminderde nierfunctie (creatinineklaring < 30 ml/min); Een systolische bloeddruk 80 mmhg is op zich geen indicatie om de dosering te verlagen. Voorzichtigheid bij ouderen is echter geboden. Start in het algemeen met de laagste dosering en titreer tot de optimale dosering. Indien de patiënt gedurende 2 weken een optimale dosering van een geneesmiddel heeft, kan de volgende stap in het schema gezet worden. De werkgroep heeft gekozen voor een aantal geneesmiddelen uit de geneesmiddelgroep op basis van literatuur en ervaring. Indien de patiënt echter in verband met co-morbiditeit reeds ingesteld is op een ander geneesmiddel uit dezelfde groep, kan de therapie gehandhaafd blijven. Controles Na elke verandering in de medicatie is het wenselijk om de patiënt terug te zien. Het lichamelijk onderzoek bestaat uit het meten van de bloeddruk, het bepalen van de hartfrequentie en wegen. Verder onderzoek is alleen nodig bij een afwijkend beloop van de klachten. De natrium, kalium, ureum en creatinine moeten op de volgende momenten gecontroleerd worden: Voor de start van een nieuwe geneesmiddelgroep; 1-2 weken na iedere verandering in de dosering of tot stabiele spiegel; Vervolgens iedere 6 maanden 14
15 Bijzondere klinische situaties Post myocardinfarct bij NYHA I De bètablokker voor de indicatie myocardinfarct wordt niet gestopt Post myocardinfarct bij NYHA II - IV In de tweede lijn wordt een selectieve aldosteron antagonist (eplerenon) aan de standaard therapie toegevoegd Chronisch boezemfibrilleren met te hoge ventriculaire volgfrequentie Start met digoxine. Geneesmiddelen Angiotensine Converting Enzyme Inhibitors: ACE-remmers (ACE-i) Wordt gebruikt als eerste stap in medicamenteuze behandeling tenzij patiënt eerst ontwatert moet worden. Bij start na diureticum is onderbreken van het diureticum niet nodig vanwege titratie vanaf de laagste dosering. Het is wel aan te raden om de eerste dagen de medicatie s avonds in te nemen. In geval van intolerantie (bijvoorbeeld kriebelhoest) kan een ARB ingezet worden. De optimale dosering is de klinisch maximaal tolereerbare dosering. Geneesmiddel Lisinopril Perindopril Minimale / maximale dosering 1 x 2,5 35 mg 1 x 1 8 mg Angiotensine II Receptor Blokkers: ARB s Bij intolerantie van een ACE-i wordt een ARB geadviseerd. Bij NYHA klasse III of IV is een ARB geïndiceerd in combinatie met een ACE-i indien de tensie en de nierfunctie voldoende is, er geen sprake is van hyperkaliëmie. De optimale dosering is de klinisch maximaal tolereerbare dosering. Geneesmiddel Candesartan Valsartan Minimale / maximale dosering 1 x 4 32 mg ( bij chronisch hartfalen) 2 x mg ( na acuut myocardinfarct) Aldosteronantagonisten Bij NYHA klasse III of IV moet een aldosteron antagonist worden toegevoegd, indien de nierfunctie voldoende is en er geen sprake is van hyperkaliëmie. Halveer de dosering bij een kaliumgehalte tussen de 5 en 5,5 mmol/l. Staken bij een kaliumgehalte > 5,5 mmol/l. Bij bijwerkingen zoals gynaecomastie door spironolacton kan eplerenon als alternatief worden voorgeschreven. Geneesmiddel Spironolacton Eplerenon Minimale / maximale dosering 1 x 12,5 50 mg 1 x mg (na myocardinfarct) 15
16 ßètablokkers Bètablokkers blijken indien toegevoegd aan een behandeling met een diureticum en een ACE-remmer te leiden tot een reductie in de mortaliteit en morbiditeit. Start de bètablokker indien de patiënt gedurende 2 weken een optimale dosering van een ACE-remmer heeft en er geen tekenen van vochtretentie zijn. Laag beginnen met doseren en titreren (volgens protocol) tot de optimale dosering. Gedurende de eerste 3 maanden van de behandeling met een bètablokker kan er een toename van de klachten ontstaan. De optimale dosering is de klinisch maximaal tolereerbare dosering. Geneesmiddel Bisoprolol Carvedilol Metoprolol Nebivolol ( 70 jaar) Minimale / maximale dosering 1 x 1,25 10 mg 2 x 3, mg 2 x 5 50 mg (gewoon) > 1 x 12,5 (laagste dosering mogelijk: 25 mg, dit is een halve zoc) 200 mg (retard). Bij het instellen kiezen voor kortdurende preparaten en bij stabiele instelling overschakelen naar retard-vorm 1 x 1,25 10 mg Digitalis Bij NYHA klasse III of IV kan digoxine worden toegevoegd bij persisterende klachten. Het bepalen van een serumspiegel is niet noodzakelijk, tenzij het een oudere patiënt met een verminderde nierfunctie, matige therapietrouw, co-medicatie of verdenking op overdosering betreft. Geneesmiddel Oplaaddosering in 24 uur Onderhoudsdosering Digoxine 0,5-0,25 0,25 mg 1x 0,25 mg Opladen met tussenpozen van 6 uur. Laad bij de volgende risicofactoren op met 3 x 0,125 mg: Mensen ouder dan 70 jaar Verminderde nierfunctie (creatinineklaring < 80 ml/min) Een gewicht onder de 55 kg Onderhoudsdosering: 0,125 mg (bij hoogbejaarden: 0,0625 mg) 16
17 Diuretica Start bij geringe klachten of als piekdiurese ongewenst is met een thiazidediureticum. Start bij matig tot ernstige klachten met een lisdiureticum. Titreer tot de laagst effectieve dosering. De werkgroep heeft een voorkeur voor bumetanide boven furosemide, vanwege de hoge en minder variabele biologische beschikbaarheid. Bij klasse III / IV kan een lisdiureticum gecombineerd met een thiazidediureticum in verband met een additief effect. Instelling door de tweede lijn. Bij persisterende hypokaliëmie ondanks ACE-remmer aldosteron antagonist toevoegen. Verlaag tijdelijk de dosering van het diureticum bij hyponatriëmie (Na < 130 mmol/l), of bij een verhoogd risico op dehydratie (zoals bij extra vochtverlies door diarree, braken of transpireren). Bij een creatinine gehalte boven de normaalwaarde kunnen hogere doses lisdiuretica noodzakelijk zijn. Thiazidediuretica zijn hierbij minder of niet werkzaam. Geneesmiddel Hydrochloorthiazide Bumetanide Furosemide Minimale / maximale dosering 1 x mg 1/ 2 x 1 5 mg 1 x mg Inotropica Bij ernstig refractair hartfalen. Instelling door tweede lijn. Geneesmiddel Dobutamine Minimale / maximale dosering Op geleide van effect (klinisch) Nitraten Patiënten met matig tot ernstig hartfalen waarbij ischemie een rol speelt; die onvoldoende reageren op ACE-remmer, diuretica, bètablokker of hartglycosiden (v.b digoxine). Voor de behandeling van hartfalen mag isosorbidemononitraat alleen worden toegepast na klinische instelling. Aandachtspunten: 1. Cave nitraattolerantie; zorg voor een nitraatvrije periode van 8-12 uur. - Als ACE-i en AT2 gecontraïndiceerd zijn dan is isosorbidemononitraat in combinatie met hydralazine een goede optie. Medicatiekeuze: isosorbidemononitraat. Tabletten/capsules met gereguleerde afgifte hebben de voorkeur in verband met het feit dat er rekening gehouden is met de nitraatvrije periode bij een 1-maal daagse dosering. Geneesmiddel Isosorbidemononitraat (retard) Isosorbidemononitraat (durette) Minimale / maximale dosering mg mg 17
18 Farmacologische behandeling Systolische LV-dysfunctie (LVEF<40%) Nee Symptomatisch? Ja NYHA I Nee Nee NYHA II NYHA III NYHA IV ACE-I Lisinopril 1 x 2.5 mg - 35 mg ACE-I Lisinopril 1 x 2.5 mg - 35 mg ACE-I Lisinopril 1 x 2.5 mg - 35 mg ACE-I Lisinopril 1 x 2.5 mg - 35 mg Diuretica Hydrochloorthiazide 1 x 25 mg - 50 mg of Bumentanide 1 of 2 x 1-5 mg Diuretica Bumentanide 1 of 2 x 1-5 mg of Hydrochloorthiazide 1 x 25 mg - 50 mg Diuretica Bumentanide 1 of 2 x 1-5 mg eventueel met Hydrochloorthiazide 1 x 25 mg - 50 mg Betablokker Bisoprolol 1 x mg Betablokker Bisoprolol 1 x mg Betablokker Bisoprolol 1 x mg Aldosteron antagonist Spironolaton 1 x mg Aldosteron antagonist Spironolaton 1 x mg Digitalis Opladen mg onderhoud 0.25 mg Digitalis Opladen mg onderhoud 0.25 mg EERSTE LIJN TWEEDE LIJN A II Receptor Antagonist Valsartan 2 x mg of Candesartan 1 x 4-32 mg A II Receptor Antagonist Valsartan 2 x mg of Candesartan 1 x 4-32 mg Tijdelijk inotropica Dobutamine i.v. Diverse overbruggingsmaatregelen tot aan transplantatie Volgende stap kan zijn: verhogen van het geneesmiddel of toevoegen van het volgende medicijn uit het schema totdat de patiënt stabiel is. Palliatieve maatregelen Morfine 18
19 Alternatieven binnen de genoemde klassen Angiotensiene Converting Enzym Inhibitors: ACE-I Lisinopril 1 x mg Perindopril 1 x 1-8 mg Angiotensine II Receptor Blokkers:ARB Candesartan 1 x 4-32 mg (bij chronisch hartfalen) Valsartan 2 x mg (na myocardinfarct) Diuretica Hydrochloorthiazide 1 x mg Bumetanide (lisdiureticum) 1/2 x 1-5 mg Furosemide (lisdiureticum) 1 x mg Aldosteron antagonist Spironolaton 1 x mg Epeleron (selectief) 1 x mg (na myocardinfarct) Betablokker Bisoprolol 1 x mg Carvedilol 1 x mg Metoprolol 2 x 5-50 mg of 1 x mg (retard) Nevibivolol > 70 jaar 1 x mg Nitraten Isosorbidemononitraat (retard) mg Isosorbidemononitraat (durette) mg Digitalis Digoxine: Oplaaddosering mg in 24 uur onderhoudsdosering 1 x 0.25 mg daags Bij > 70 jaar, creatinine < 80 ml/min, gewicht < 55 kg Oplaaddosering 3 x mg Onderhoud mg Bij > 85 jaar mg Inotropa Dobutamina op geleide van effect Ongewenste medicatie Voor calciumantagonisten is geen plaats in de therapie van hartfalen in de eerste lijn. Calciumantagonisten worden gestaakt, dan wel afhankelijk van de indicatie vervangen. Het verdient aanbeveling ongewenste medicatie (zie bijlage 2),vanwege de negatief inotrope en potentieel aritmogene werking, bij patiënten met hartfalen geleidelijk te staken, eventueel na overleg als het middel door een specialist is voorgeschreven. NSAID s dienen vermeden te worden omdat zij vochtretentie kunnen veroorzaken en de werking van ACE-remmers en diuretica ongunstig beïnvloeden. 19
20 Niet-medicamenteuze behandeling van hartfalen Lifestyle adviezen bij hartfalen Zelfzorg De patiënt dient bij de volgende klachten contact op te nemen met een hulpverlener: onverwachte of onverklaarbare gewichtstoename (> 2 kg in 2-3 dagen), toename van dyspnoe, orthopnoe of hoesten, enkeloedeem, vermindering inspanningstolerantie/toename vermoeidheid, verandering van hartritme, hartkloppingen/ collapsneiging, duizeligheid, vol gevoel in de buik, onrust, verminderde urineproductie/nycturie, diarree, koorts. - Patiënten met hartfalen in klasse NYHA III-IV dienen dagelijks het gewicht te controleren. - Patiënten dienen goed te worden geïnstrueerd over symptoomherkenning en over de te nemen acties bij toename van symptomen. Rol van een natriumbeperkt dieet Er zijn geen studies bekend die de effectiviteit van een dergelijk dieet bij patiënten met hartfalen hebben geëvalueerd. In alle richtlijnen en in adviezen van deskundigen wordt toch een natriumbeperking zinvol geacht bij de behandeling van patiënten met hartfalen. - Patiënten met HF NYHA II natriumbeperking tot 3 gram per dag en dieetadvies. - Patiënten met HF NYHA III-IV natriumbeperking tot 2 gram per dag en begeleiding diëtist. - Terughoudendheid bij gebruik van kaliumhoudende zoutvervangers bij patiënten die behandeld worden met ACE-remmers in combinatie met een kaliumsparend diureticum. - In de preterminale fase is de eetlust vaak verminderd, zodat de natriuminname meestal niet hoger is dan 2 gram. Begeleiding door diëtist zal gericht zijn op behoud van kwaliteit van leven. Rol van vochtbeperking bij de behandeling van hartfalen Hoewel een wetenschappelijke onderbouwing voor een vochtbeperking bij patiënten met hartfalen ontbreekt, wordt een vochtbeperking zowel door deskundigen als in verschillende richtlijnen geadviseerd. - Patiënten met NYHA II vochtbeperking tot 2.5 L per dag maximaal. - Patiënten met NYHA III- IV vochtbeperking tot L per dag. - Patiënten met NYHA III- IV en > 80 mg furosemide of > 2 mg bumetanide vochtbeperking tot 1.5 L per dag. - Bij een verdunningshyponatriëmie tijdelijk ml per dag en natriumbeperking handhaven. - Bij een vochtbeperking wordt het vocht uit vaste voeding niet meegerekend, evt. infuusvloeistof wel. 20
Connect Hartfalen Protocol 2: Diagnostiek en medicamenteuze behandeling in 1 e en 2 e lijn
Connect Hartfalen Protocol 2: Diagnostiek en medicamenteuze behandeling in 1 e en 2 e lijn Patiënten met bewezen hartfalen: Patiënten die geen baat hebben bij begeleiding/diagnostiek en/of behandeling
Nadere informatieHartfalen. Duo-avonden 20-4-2015. Jaco Houtgraaf, cardioloog
Hartfalen Duo-avonden 20-4-2015 Jaco Houtgraaf, cardioloog Opbouw presentatie Inleiding Wat is het? Hoe ziet het eruit? Hoe ontstaat het? Behandeling Waar op te letten? Symptomen / klachten / dieet / vocht
Nadere informatieDe behandeling van hartfalen bij de oudere patiënt. Loes Klieverik WES 11-03-2010
De behandeling van hartfalen bij de oudere patiënt Loes Klieverik WES 11-03-2010 Wat is oud?? Definitie Hartfalen Tekortschieten van de pompwerking van het hart en veranderingen in de neurohumorale activatie
Nadere informatieSamenvattingskaart chronisch hartfalen Huisarts en praktijkondersteuner
Samenvattingskaart chronisch hartfalen Huisarts en praktijkondersteuner Diagnostiek Verdenking hartfalen: Symptomen: moeheid of dyspnoe bij inspanning, orthopnoe, Tekenen: perifeer oedeem, pulmonale crepitaties
Nadere informatieHartfalen: kunnen we het beter doen?
Hartfalen: kunnen we het beter doen? Dr. Irène Oudejans, klinisch geriater 17 Maart 2015 Inhoud Wat is hartfalen? Wanneer aan hartfalen denken? Hoe stel je de diagnose? Hartfalen Onderzoek GERiatrie Wat
Nadere informatieDieet bij hartfalen. Een kwestie van smaak. Marjon Achterberg- Budding, diëtist 4 e Nationale Voedingscongres 8 februari 2011
Dieet bij hartfalen Een kwestie van smaak Marjon Achterberg- Budding, diëtist 4 e Nationale Voedingscongres 8 februari 2011 Wat komt aan de orde? Achtergronden bij de nieuwe Multidisciplinaire Richtlijn
Nadere informatieRTA Hartfalen Chronisch hartfalen Regio Bernhoven-Synchroon
RTA Hartfalen Chronisch hartfalen Regio Bernhoven-Synchroon Versie Beheer 1.0 Bernhoven, Synchroon Layout aangepast op 28-03-2017 Distributielijst Huisartspraktijken Synchroon en medewerkers cardiologie
Nadere informatieRegionale Transmurale Afspraak Zuidoost Brabant Hartfalen Toelichting
Regionale Transmurale Afspraak Zuidoost Brabant Hartfalen Toelichting Pagina 1 Achtergrondinformatie Chronisch hartfalen wordt gedefinieerd als: een complex van klachten en verschijnselen ten gevolge van
Nadere informatieInstellen van hartfalenmedicatie op het verpleegkundig poliklinisch spreekuur
Instellen van hartfalenmedicatie op het verpleegkundig poliklinisch spreekuur Marjan Aertsen Verpleegkundig specialist hartfalen Diakonessenhuis Utrecht/Zeist 22 januari 2019 Hartfalen Hartfalen is een
Nadere informatieHartfalen: medicatie in de 1 e lijn en interacties
Hartfalen: medicatie in de 1 e lijn en interacties Disclosure Bart Kremers Werkzaam bij Apotheek Ravenstein en GIC-helpdesk van de KNMP Geen contacten/belangen mbt farmaceutische industrie Hartfalen-medicatie
Nadere informatieDe oudere patiënt met comorbiditeit
De oudere patiënt met comorbiditeit Dr. Arend Mosterd cardioloog Meander Medisch Centrum, Amersfoort Dr. Irène Oudejans klinisch geriater Elkerliek ziekenhuis, Helmond Hartfalen Prevalentie 85 plussers
Nadere informatieCBO RICHTLIJN. Multidisciplinaire richtlijn Hartfalen 2010. Ad Bakx, cardioloog BovenIJ Ziekenhuis Amsterdam SAHO 28 juni 2011
CBO RICHTLIJN HARTFALEN Multidisciplinaire richtlijn Hartfalen 2010 Ad Bakx, cardioloog BovenIJ Ziekenhuis Amsterdam SAHO 28 juni 2011 ESC guidelines Richtlijn is gebaseerd op de ESC Guidelines for the
Nadere informatieSymptomen bij hartfalen 24 november M. Aertsen Verpleegkundig specialist hartfalen Diakonessenhuis Utrecht/Zeist
Symptomen bij hartfalen 24 november 2017 M. Aertsen Verpleegkundig specialist hartfalen Diakonessenhuis Utrecht/Zeist Hartfalen Hartfalen is een complex van klachten en verschijnselen bij een structurele
Nadere informatieHartfalen. Lianne van der Leeuw & Joke van Driel
Hartfalen Lianne van der Leeuw & Joke van Driel Programma Hartfalen Wat is hartfalen, oorzaken, diagnostiek, symptomen en behandeling De patiënt centraal; de juiste zorg, op juiste plaats Wat is de rol
Nadere informatieKlinische les Links Hartfalen. IC/CC specialisatie Marco van Meer
Klinische les Links Hartfalen IC/CC specialisatie Marco van Meer Inhoud Definitie Gradaties Oorzaken (patho)fysiologie Gevolg Diagnostiek en monitoring Therapie Er komt een man bij de dokter: Definitie
Nadere informatieCARDIOLOGIE. Zelf kunt u dagelijks uw gewicht opschrijven. Ook als uw bloeddruk en pols zijn opgemeten, kunnen deze waarden worden genoteerd.
CARDIOLOGIE Hartfalendagboek In dit hartfalendagboek worden gegevens genoteerd over uw gezondheid. Het dagboek helpt u en uw hulpverleners om inzicht te krijgen in uw lichamelijke conditie en het verloop
Nadere informatiePolyfarmacie in de cardiologie
Polyfarmacie in de cardiologie CarVasZ congres 21 november 2014 Alina Constantinescu cardioloog Indeling Casus 1: - patient met hartfalen - belangrijkste medicatieklassen - introductie medicatie in de
Nadere informatieHartfalen. Programma 1-11-2012. UFO 1 november 2012 Tom Schalekamp
Hartfalen UFO 1 november 2012 Tom Schalekamp Programma Verschijningsvormen, epidemiologie, diagnostiek Behandeling hoofdlijnen Behandeling in relatie tot pathofysiologie Afzonderlijke middelen bij hartfalen
Nadere informatieMultidisciplinaire richtlijn. Chronisch hartfalen. Samenvattende adviezen voor diagnostiek, medicamenteuze behandeling en begeleiding
Multidisciplinaire richtlijn Chronisch hartfalen Samenvattende adviezen voor diagnostiek, medicamenteuze behandeling en begeleiding Multidisciplinaire richtlijn Chronisch hartfalen Samenvattende adviezen
Nadere informatieProgramma. Atriumfibrilleren (AF) Ketenzorg. Welkom en inleiding NHG standaard AF. Hoofdbehandelaar 1 e en 2 e lijn 2014
Atriumfibrilleren (AF) Ketenzorg Programma Welkom en inleiding NHG standaard AF de standaard en ontwikkelingen Hoofdbehandelaar 1 e en 2 e lijn 2014 resultaten van pilot studie Diagnostiek en behandeling
Nadere informatieApril 2016 Alexandra Kleberger, M ANP. Palliatieve zorg omtrent Hartfalen
April 2016 Alexandra Kleberger, M ANP Palliatieve zorg omtrent Hartfalen Deel I Wat is hartfalen? Oorzaken van hartfalen Symptomen Compensatiemechanismen Diagnostiek Behandeling Hartfalenpoli Vragen Deel
Nadere informatieDagboek Hartfalen. Thoraxcentrum Dagboek hartfalen
Dagboek Hartfalen Dit dagboek hartfalen heeft u gedownload op de website van het UMCG (www.umcg.nl). Het dagboek is zowel voor u als voor de betrokken hulpverleners een belangrijk hulpmiddel. Om ervoor
Nadere informatieHARTFALEN achtergronden casusschetsen
HARTFALEN achtergronden casusschetsen 1 Voorstel wijzigingen bij herziening werkafspraak kunnen op de laatste pagina worden genoteerd. Achtergronden casusschetsen Hartfalen INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN
Nadere informatieVersie juni
HARTFALEN Apeldoornse/Zutphen TWA Inleiding Hartfalen is een veel voorkomende aandoening. Tussen 20 en 30% van de bevolking krijgt te maken met hartfalen, meestal als zij ouder zijn dan 70 jaar. Momenteel
Nadere informatieGoed leven met hartfalen?! 26 juni 2012 Mgm Kolff-Kamphuis
Goed leven met hartfalen?! 26 juni 2012 Mgm Kolff-Kamphuis Komt iemand bij de dokter.. Heb ik hartfalen? Indeling + Definitie + Statistiek + Oorzaken + Onderzoek + Behandeling: medicatie leefregels CABG/klepoperatie
Nadere informatieTransmurale afspraken interne <-> huisartsen
Transmurale afspraken interne huisartsen dr. D.R. Faber, internist-vasculair geneeskundige A. van Essen-Rubingh, huisarts 18-03-2014 Casus Hypertensie Vrouw, 44 jaar, belaste familie anamnese, was
Nadere informatieMyocard infarct Diagnostiek en transmurale afspraken OLVG regio. dr. Geert-Jan Geersing Huisarts Buitenhof Prof.dr. Freek Verheugt Cardioloog OLVG
Myocard infarct Diagnostiek en transmurale afspraken OLVG regio dr. Geert-Jan Geersing Huisarts Buitenhof Prof.dr. Freek Verheugt Cardioloog OLVG Presentatie vandaag Epidemiologie myocardinfarct Diagnostiek
Nadere informatieInhoud. Verpleegkunde Cardiologie. Symptomen. Diagnose. Verpleegkunde Cardiologie 1. Indeling New York Heart Association (NYHA)
Inhoud Verpleegkunde Cardiologie Han van der Borgh Verpleegkundige aspecten bij: Angina Pectoris Acuut coronair syndroom Prinz Metal Decompensatie cordis Cardiogene shock P.C.I./STENT/ spoed CABG in perifeer
Nadere informatieVakgroepoverleg praktijkondersteuners. 5 juni 2014
Vakgroepoverleg praktijkondersteuners 5 juni 2014 Te bespreken Het vrouwenhart, begeerd maar miskend Hartfalen Consultvoering Het vrouwenhart, begeerd maar miskend Afname sterfte hart/vaatziekten sinds
Nadere informatieNationale Hartfalendag 2018
Richtlijn palliatieve zorg 2018 Concrete adviezen tav medicatie in NYHA III-IV hartfalen Louise Bellersen cardioloog, RadboudUMC, Nijmegen Nationale Hartfalendag 2018 Vrijdag 28 september 2018 Disclosure
Nadere informatieDuo avond 20 april 2015. Hartfalen van ziekte tot zorg, we hebben elkaar nodig
Duo avond 20 april 2015 Hartfalen van ziekte tot zorg, we hebben elkaar nodig Doel hartfalenpolikliniek Intensieve begeleiding Instructie en begripsvorming Optitreren van medicatie Coördinatie van zorg
Nadere informatieHypertensie. Presentatie door G.J. Knot-Veldhuis, verpleegkundig specialist
Hypertensie Presentatie door G.J. Knot-Veldhuis, verpleegkundig specialist Hypertensie Primaire of essentiële (95%) Secundaire (5%) G.J. Knot-Veldhuis, verpleegkundig specialist, jan. 2012 2 Bloeddruk
Nadere informatieHartrevalidatie. CNE 10 mei Anneke Venema-Vos Verpleegkundig coördinator hartrevalidatie Werkgroeplid hartrevalidatie van de NVHVV
Hartrevalidatie CNE 10 mei 2016 Anneke Venema-Vos Verpleegkundig coördinator hartrevalidatie Werkgroeplid hartrevalidatie van de NVHVV Definiëring van Hartrevalidatie het geheel aan activiteiten dat nodig,
Nadere informatieDisclosure. Wat steekt u op. Waar denkt u over na. Rode vlaggen en co-morbiditeit bij COPD INLEIDING HET IS ZWARTWIT EN HET LOOPT IN DE WEI
Disclosure Rode vlaggen en co-morbiditeit bij COPD Geen belangenverstrengeling voor deze presentatie Hans Sportel, huisarts Ruurlo Waar denkt u over na Wat steekt u op Dyspnoe en haar DD COPD en co-morbiditeit
Nadere informatieCardiologie De nieuwste ontwikkelingen. Dr. S.A.J. van den Broek Thoraxcentrum/Afdeling Cardiologie UMCG
Cardiologie De nieuwste ontwikkelingen Dr. S.A.J. van den Broek Thoraxcentrum/Afdeling Cardiologie UMCG Dhr. A, 48 jaar taxichauffeur s ochtends 06.20 uur acuut pijn op de borst met een zwaar gevoel in
Nadere informatieBespreken van prognose en einde van het leven op hartfalenpoli s in Zweden en Nederland
Bespreken van prognose en einde van het leven op hartfalenpoli s in Zweden en Nederland Martje van der Wal m.h.l.van.der.wal@umcg.nl Achtergrond Behandeling van (systolisch) hartfalen verbeterd Medicatie
Nadere informatieTransmurale Afspraak Nierfunctiestoornis. 30 september 2010
Transmurale Afspraak Nierfunctiestoornis 30 september 2010 Onderwerpen 1. Definitie 2. Prevalentie 3. Richtlijnen 4. Diagnostiek 5. Preventie nierfunctieverlies 6. Behandeling metabole complicaties 7.
Nadere informatieWorkshop chronische nierschade. Adry Bakker Diepenbroek Bettie Hoekstra
Workshop chronische nierschade Adry Bakker Diepenbroek Bettie Hoekstra Mevr. Muis 73 jaar Voorgeschiedenis: diabetes mellitus type 2 hartfalen regelmatig urineweginfecties, 2x pyelonefritis aspecifieke
Nadere informatieNierfunctie: perindopril 174
Nierfunctie: perindopril 174 Deze Medisch Farmaceutische Beslisregel (MFB) is ontwikkeld door de KNMP en Health Base, in samenwerking met de Expertgroep MFB. Datum December 2013 Doel Het voorkomen van
Nadere informatieConcept Zorgprogramma hartfalen zorggroep Synchroon versie 4
Concept Zorgprogramma hartfalen zorggroep Synchroon versie 4 Inhoud: - 1.Inleiding, hartfalen, regio, zorggroep Synchroon, zkh Bernhoven - 2.Doelstelling, visie - 3. Achtergrond - 4.Ketenzorg hartfalen
Nadere informatieCasuistiek Hartfalen en nierfunctiestoornissen
Casuistiek Hartfalen en nierfunctiestoornissen Prof. dr. H.P. Brunner-La Rocca Hoofd Divisie Structurele Hartziekte Directeur Hartfalenkliniek Maastricht UMC+ Geen interesse conflict voor deze presentatie
Nadere informatieRisico-minimalisatiemateriaal betreffende Tasigna (nilotinib) voor voorschrijvers en apothekers
Risico-minimalisatiemateriaal betreffende Tasigna (nilotinib) voor voorschrijvers en apothekers Introductie De risico-minimalisatiematerialen voor Tasigna (nilotinib) zijn beoordeeld door het College ter
Nadere informatiePILLENCOCKTAILS: HARTVEROVEREND. Aspecten van geneesmiddelen bij atriumfibrilleren
PILLENCOCKTAILS: HARTVEROVEREND Aspecten van geneesmiddelen bij atriumfibrilleren INHOUD Presentatie (20-25 minuten) Inleiding Medicamenteuze behandeling atriumfibrilleren Geneesmiddelgroepen Bijwerkingen
Nadere informatieDagboek Hartfalen. Thoraxcentrum. Persoonlijke Richtlijnen voor:... Uw streefgewicht:... kg
Thoraxcentrum Dagboek Hartfalen Persoonlijke Richtlijnen voor:... Uw streefgewicht:.... kg Bij de volgende klachten is het verstandig om uw verpleegkundig consulent / verpleegkundig specialist hartfalen
Nadere informatieHARTFALEN casusschetsen
HARTFALEN casusschetsen 1 Casusschetsen Hartfalen 4 maart 2003 Casusschets 1 Boer, 72 jaar Voorgeschiedenis: Bekend met COPD en recidiverende bronchitiden. Anamnese: Sinds 1 week last van hevige benauwdheid
Nadere informatieHartfalen voor de huisarts. Dr Katrien Gijsbers Cardioloog-intensivist
Hartfalen voor de huisarts Dr Katrien Gijsbers Cardioloog-intensivist Hartfalen voor de huisarts Hartfalen: een groeiende epidemie Duwen en trekken: 2 types hartfalen Hoe stel ik de diagnose? Behandeling
Nadere informatieNierfunctie: benazepril 186
Nierfunctie: benazepril 186 Deze Medisch Farmaceutische Beslisregel (MFB) is ontwikkeld door de KNMP en Health Base, in samenwerking met de Expertgroep MFB. Datum December 2013 Doel Het voorkomen van bijwerkingen
Nadere informatieRob Foppen, huisarts Jutta Schroeder-Tanka, cardioloog SLAZ
1 Rob Foppen, huisarts Jutta Schroeder-Tanka, cardioloog SLAZ 2 ACS wat doe ik als huisarts? Wat doet de cardioloog? Wanneer komt de patient weer terug? Welke afspraken hebben wij gemaakt? 3 Dhr Pieterse
Nadere informatieCardiorenaal syndroom
Cardiorenaal syndroom Symposium Chronische Nierschade 29-10-2012 Irene van der Meer nefroloog, HAGA ziekenhuis Huisarts-voorzitter: Marjon Tombrock (HA te Rijswijk) 1 Cardiorenaal syndroom Betekenis: Een
Nadere informatieHartfalen. in een notendop. Dr. Riet Dierckx 22/05/2018
Hartfalen in een notendop Dr. Riet Dierckx 22/05/2018 Hartfalen definitie en classificatie Hartfalen is een klinisch syndroom gekarakteriseerd door symptomen en/of tekenen van congestie objectieve vaststelling
Nadere informatieProf. dr. F. C. Visser Cardioloog Erasmus Medisch Centrum. Electrocardiografische & fysiologische veranderingen tijdens inspanning
Prof. dr. F. C. Visser Cardioloog Erasmus Medisch Centrum Electrocardiografische & fysiologische veranderingen tijdens inspanning Indicaties voor inspannings ECG Evaluatie van patienten met pijn op de
Nadere informatieBij de behandeling en begeleiding van CVRM neemt de diëtist als zorgaanbieder binnen de zorgketen de dieetadvisering 1 op zich.
Bijlage 1: samenwerkingsafspraken diëtisten binnen DBC CVRM GHC Uitgangspunten Cardio Vasculair Risico Management (CVRM) staat voor de diagnostiek, behandeling en follow-up van risicofactoren voor hart-
Nadere informatieApril & September 2016 Alexandra Kleberger, M ANP. Palliatieve zorg omtrent Hartfalen
April & September 2016 Alexandra Kleberger, M ANP Palliatieve zorg omtrent Hartfalen Deel I Wat is hartfalen? Oorzaken van hartfalen Symptomen Compensatiemechanismen Diagnostiek Behandeling Hartfalenpoli
Nadere informatie# $% &% ' ()))* +, - "./ -.. -, 0 -- % 1.! ', ', +. - % - 2 3, 4 5# 666! " %-
!" # $%&%'()))* +,-"./-.. -,0--%1.!', ', +.-%-2 3, 4 5# 666!"%- 7 $- 1-7,8 " 7 7 %- - - 9 - -: ;())6)))
Nadere informatieNHG-Standaard Hartfalen
NHG-Standaard Hartfalen Tweede herziening Hoes AW, Voors AA, Rutten FH, Van Lieshout J, Janssen PGH, Walma EP. Huisarts Wet 2010:53(7):368-89. De standaard en de wetenschappelijke verantwoording zijn herzien
Nadere informatie24 september 2015. Van harte welkom!
24 september 2015 Van harte welkom! Programma 20.00: Welkom Wendy de Valk, verpleegkundig specialist cardiologie 20.10: Het vrouwenhart. Is er verschil tussen mannen en vrouwen? Mw. A. Lubbert-Verberkmoes,
Nadere informatieChronisch Atriumfibrilleren
Chronisch Atriumfibrilleren Wanneer terugverwijzen naar de huisarts? Dr. C.J.H.J. Kirchhof, cardioloog Alrijne Zorggroep, Leiderdorp Disclosure potential conflicts of interest Geen Atriumfibrilleren 165
Nadere informatieHartfalen : diagnose en definities
Hartfalen : diagnose en definities Dr. Flor Kerkhof Dr. Stefan Verstraete Dr. Filip De Vlieghere Cardiologie AZ Zeno hartfalensymposium Brugge 17/1/2019 Groei van hartfalen in Europa Prevalentie in Europa
Nadere informatieHartfalen en Nierfunctiestoornissen
Hartfalen en Nierfunctiestoornissen Dr. Kevin Damman Hartfalen Cardioloog, UMCG Groningen k.damman@umcg.nl Disclosures Geen (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties:
Nadere informatieProgramma. Protocol Atriumfibrilleren. Ketenzorg. Pauze Ketenzorg AF. Transmuraal samenwerken. Vragen Afsluiting. protocol
Protocol Atriumfibrilleren Ketenzorg Programma Pauze Ketenzorg AF protocol Transmuraal samenwerken consultatie, verwijzen, terugverwijzen visie op transmurale zorg vanuit de 2 e lijn Vragen Afsluiting
Nadere informatieSAMEN STERK VOOR PALLIATIEVE ZORG
SAMEN STERK VOOR PALLIATIEVE ZORG Wie wij zijn Ton van Oosten gespecialiseerd hartfalenverpleegkundige Sandra van Soesbergen gespecialiseerd longverpleegkundige Gespecialiseerd verpleegkundige Omring Doel:
Nadere informatieZorgprotocol Hartfalen INTEGRALE EERSTELIJNSZORG IN DRENTHE
2018 Zorgprotocol Hartfalen INTEGRALE EERSTELIJNSZORG IN DRENTHE Inhoud Inleiding... 2 Doelstelling... 3 Doelgroep... 3 Uitgangspunten zorgprotocol... 3 Financiering van het zorgprotocol... 4 Instapvoorwaarden.4
Nadere informatieH Dagboek hartfalen
H.40064.0318 Dagboek hartfalen Inleiding U hebt van uw cardioloog te horen gekregen dat u hartfalen hebt. Uw hart pompt niet meer zo goed als het zou moeten doen. Dit kan leiden tot uiteenlopende klachten
Nadere informatieFries Wisselprotocol CVRM
Fries Wisselprotocol CVRM Basis Educatie Leefstijloptimalisatie: o matig alcoholgebruik o bewuste voeding waaronder zoutbeperking (tot 5 gram/dag) o stoppen roken o voldoende lichamelijke activiteiten
Nadere informatieNiet bewegen het nieuwe roken! Nicole Uszko-Lencer, cardiologe MUMC+, CIRO+
Niet bewegen het nieuwe roken! Nicole Uszko-Lencer, cardiologe MUMC+, CIRO+ Risicofactoren voor hart en vaat ziekten Risicofactoren voor hart en vaat ziekten Niet Bewegen Bewegen is belangrijk. Bewegen
Nadere informatieRegionale Transmurale Afspraken. Connect Hartfalen Regio Haaglanden
Regionale Transmurale Afspraken Connect Hartfalen Regio Haaglanden Versie: 1.1 Datum: 7 november 2018 Inhoudsopgave Regionale Transmurale Afspraken Hartfalen regio Haaglanden... 3 Doel van diagnostiek
Nadere informatiePeer Review. Hartrevalidatie
Peer Review Hartrevalidatie Inhoudstafel Inleiding Inleidende kennistest Toelichting Intercollegiaal overleg INLEIDENDE KENNISTEST 1. Welke van onderstaande eigenschappen is geen cardiovasculaire risicofactor?
Nadere informatieBehandeling van hypertensie
NECF onderwijsbijeenkomst 19 juni 2014 Farmacotherapie bij 80+ers: Waar zijn we eigenlijk mee bezig? Behandeling van hypertensie Evelien Lutke Schipholt, apotheker externe instellingen, CWZ Gerard Rongen,
Nadere informatieZorgpad Atriumfibrilleren (AF)
Zorgpad Atriumfibrilleren (AF) Highlights Ziekenhuizen 2017 Hans Ros, ziekenhuisapotheker Inhoud Wat is AF? Hoe ontstaat een CVA (beroerte)? Behandeling AF: 4 peilers Orale antistolling 1 2016 ESC Guidelines
Nadere informatieIk ben zo benauwd. Titia Klemmeier/Josien Bleeker
Ik ben zo benauwd Titia Klemmeier/Josien Bleeker dyspneu ademnood kortademigheid benauwdheid Bemoeilijkte ademhaling Programma Inventarisatie leerdoelen Kennis over de praktijk? Alarmsymptomen Achtergrond
Nadere informatieVermoeidheid & hartziekten
Vermoeidheid & hartziekten Menno Baars, cardioloog HartKliniek Nederland april 2014 Cardioloog van de nieuwe HartKliniek Nieuwe organisatie van eerstelijnscardiologiecentra Polikliniek & dagbehandeling
Nadere informatiePROTOCOL RIJBEWIJSKEURING CBR
PROTOCOL RIJBEWIJSKEURING CBR Maart 2018 Voor de geschiktheidbeoordeling zijn bij hart- en vaatziekten van belang: de actuele lichamelijke conditie (al of geen klachten optredend bij deelname aan het verkeer),
Nadere informatieBoezemfibrilleren in de dagelijkse praktijk. Refik Kaplan Cardioloog SXB
Boezemfibrilleren in de dagelijkse praktijk Refik Kaplan Cardioloog SXB Boezemfibrilleren Ontbreken van relatie tussen sinusknoop activiteit en ventriculaire activiteit Elektrische activatie uit meerdere
Nadere informatieINTERACT-in-HF. Improving knowldege To Efficaciously RAise level of Contemporary Treatment in Heart Failure. A European Heart Failure Network
INTERACT-in-HF Improving knowldege To Efficaciously RAise level of Contemporary Treatment in Heart Failure A European Heart Failure Network RECAP - Regional Care Portals InterReg IVB, e-ucare, WP2 Inhoudsopgave
Nadere informatieInleiding. Wat is hartfalen? De oorzaken
Hartfalen Inleiding De arts heeft met u besproken dat u hartfalen heeft. In deze folder leest u meer over hartfalen. U leest onder andere over de oorzaken, de behandeling en wat u zelf kunt doen om uw
Nadere informatieLeidraad voor artsen voor het beoordelen en monitoren van cardiovasculaire risico bij het voorschrijven van Atomoxetine
Leidraad voor artsen voor het beoordelen en monitoren van cardiovasculaire risico bij het voorschrijven van Atomoxetine Atomoxetine is geïndiceerd voor de behandeling van aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit
Nadere informatieHartfalenzorg in de regio Alkmaar & Den Helder
Hartfalenzorg in de regio Alkmaar & Den Helder Inhoudsopgave Inleiding... 3 Protocol 1: Verdenking Hartfalen in de 1 ste lijn... 4 Protocol 2: Diagnostiek, behandeling en controle in de 2 e lijn... 6 Protocol
Nadere informatieWelkom. Publiekslezing Hartaandoeningen. 10 maart 2016
Welkom Publiekslezing Hartaandoeningen 10 maart 2016 Voorstellen Ineke Sterk Verpleegkundig specialist interne geneeskunde Programma publiekslezing 19.30 uur Aanvang publiekslezing 19.45 uur Lezing cardioloog
Nadere informatieVoorbeeld consultatieaanvraag: expertteam COPD/Astma
Voorbeeld consultatieaanvraag: expertteam COPD/Astma Veel praktijken weten het expertteam te vinden wanneer zij specialistische vragen hebben met betrekking tot de behandeling van een patiënt met Diabetes
Nadere informatieChronische nierschade A. van Tellingen. Smeerolie voor de poli 2015
Chronische nierschade A. van Tellingen Smeerolie voor de poli 2015 Wie dient verwezen te worden? 52-jarige vrouw met diabetische nefropathie: MDRD 62 ml/min/1.73m 2 en albuminurie 28 mg/l? 68-jarige man:
Nadere informatieFries Wisselprotocol CVRM Auteurs: Wim Brunninkhuis, Martinus Fennema en Froukje Ubels, November 2014 Beheerder: Froukje Ubels
Fries Wisselprotocol CVRM Auteurs: Wim Brunninkhuis, Martinus Fennema en Froukje Ubels, November 2014 Beheerder: Froukje Ubels Basis Educatie Leefstijloptimalisatie: o matig alcoholgebruik o bewuste voeding
Nadere informatieAngsAngst bij Hartfalen
AngsAngst bij Hartfalen Gini van Til,verpleegkundig specialist Hartfalen polikliniek CWZ Lezing Verpleegkundig Vizier 18-6-2015 Even voorstellen: Gini van Til Verpleegkundig Specialist intensieve zorg
Nadere informatieChapter 10 Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 De laatste jaren is de mortaliteit bij patiënten met psychotische aandoeningen gestegen terwijl deze in de algemene populatie per leeftijdscategorie is gedaald. Een belangrijke
Nadere informatieHartfalen bij verpleeghuisbewoners; waar liggen de uitdagingen?
Hartfalen bij verpleeghuisbewoners; waar liggen de uitdagingen? Drs. Mariëlle AMJ van der Velden-Daamen Prof. Dr. Jan PH Hamers Prof. Dr. Hans Peter Brunner la Rocca Dr. Frans ES Tan Prof. Dr. Jos MGA
Nadere informatieRisico-minimalisatiemateriaal betreffende Tasigna (nilotinib) voor voorschrijvers en apothekers
Risico-minimalisatiemateriaal betreffende Tasigna (nilotinib) voor voorschrijvers en apothekers Introductie De risico-minimalisatiematerialen voor Tasigna (nilotinib) zijn beoordeeld door het College ter
Nadere informatieAchtergronden bij casusschetsen 18 oktober 1999
Angina pectoris Achtergronden bij casusschetsen 18 oktober 1999 Inleiding Eerste werkafspraak angina pectoris dateert uit 1996, tweede herziene versie in 1999 door gedeeltelijk nieuwe werkgroep. Voorbouwend
Nadere informatieAtriumfibrilleren Regionale Transmurale Afspraak Zuidoost Brabant
Atriumfibrilleren Regionale Transmurale Afspraak Zuidoost Brabant Doelstellingen Afstemming rondom diagnostiek, (medicamenteuze) behandeling, consultatie/verwijzing en berichtgeving rondom atriumfibrilleren-patiënten
Nadere informatieHartfalen bij ouderen Hora, Hora, Hora est!
Home no. 6 December 2016 Eerdere edities Verenso.nl Hartfalen bij ouderen Hora, Hora, Hora est! Annette van Kerkhof annette_4@hotmail.com Het afgelopen jaar promoveerden Maaike Barents, Evelien van Riet
Nadere informatieProgramma. Pijn op de borst Hartkloppingen AF en Nieuwe behandelmethodes
Acute cardiologie Lodewijk Wagenaar, cardioloog Jurren van Opstal, cardioloog Cees Doelman, klinisch chemicus Anja van Kempen, huisarts Mirella Nijmeijer, huisarts Programma Pijn op de borst Hartkloppingen
Nadere informatieRisicominimalisatie-materiaal over de risico s van atomoxetine voor zorgverleners
Risicominimalisatie-materiaal over de risico s van atomoxetine voor zorgverleners Atomoxetine 2/6 RISICOMINIMALISATIE-MATERIAAL OVER DE RISICO S VAN ATOMOXETINE VOOR ZORGVERLENERS Dit materiaal beschrijft
Nadere informatieChronisch hartfalen. NMP middag 27 mei 2008 Praktijkondersteuners en doktersassitenten. Lisette Baltussen Nurse practitioner hartfalenpoli UMC
Chronisch hartfalen NMP middag 27 mei 2008 Praktijkondersteuners en doktersassitenten Lisette Baltussen Nurse practitioner hartfalenpoli UMC Sessie 1 Casus Wat is hartfalen Klachten en verschijnselen Oorzaken
Nadere informatieTerminaal hartfalen, palliatie en thuisbegeleiding. Louise Bellersen cardioloog Universitair Medisch Centrum St. Radboud Nijmegen
Terminaal hartfalen, palliatie en thuisbegeleiding Louise Bellersen cardioloog Universitair Medisch Centrum St. Radboud Nijmegen Terminaal hartfalen, palliatie en thuisbegeleiding Louise Bellersen UMC
Nadere informatieDagboek voor een patiënt met hartfalen
Dagboek voor een patiënt met hartfalen Cardiologie Locatie Hoorn/Enkhuizen Dagboek patient met hartfalen. Behandelend cardioloog.. Het gebruik van dit dagboek. In dit dagboek kunnen op overzichtelijke
Nadere informatieBehandeling na een acuut coronair syndroom
Behandeling na een acuut coronair syndroom Een nieuwe uitdaging in de ketenzorg CVRM Nascholing Stedelijke werkgroep Amsterdam 9 en 14 juni 2010 A.L.M. Bakx, cardioloog, BovenIJ Ziekenhuis SECUNDAIRE PREVENTIE
Nadere informatieDagboek Chronisch hartfalen
Dagboek Chronisch hartfalen Van:. S.v.p. dit boekje meenemen bij bezoek arts of verpleegkundige Inhoudsopgave Namen, telefoonnummers en werktijden... 1 Dagboek Chronisch hartfalen... 2 Persoonlijke richtlijnen...
Nadere informatie1. Inleiding 3 2. Hartfalenpolikliniek 4 3. Folder Hartfalen, wat is dat? 5 4. Medicijnen 6 5. Dieet 7 6. Folder Dieet bij hartfalen 8 7.
1. Inleiding 3 2. Hartfalenpolikliniek 4 3. Folder Hartfalen, wat is dat? 5 4. Medicijnen 6 5. Dieet 7 6. Folder Dieet bij hartfalen 8 7. Bewegen 9 8. Wat te doen bij klachten 10 9. Dagboek 12 10. Informatie
Nadere informatieDagboek hartfalenunit. Naam
Dagboek hartfalenunit Naam Adres Postcode Woonplaats Telefoon Registratienummer Behandelend cardioloog Huisarts Telefoon Bij spoedgevallen contact opnemen met: Naam Relatie Adres Postcode Woonplaats Telefoon
Nadere informatiePolyfarmacie & claudicatio-patient: Problemen of Profijt?
Polyfarmacie & claudicatio-patient: Problemen of Profijt? ClaudicatioNet Jaarcongres 12-03-2015 Dr. Ben Janssen UHD, Farmacoloog b.janssen@maastrichtuniversity.nl We worden in allemaal ouder. In een betere
Nadere informatieCardiologie. Verder na het hartinfarct.
Cardiologie Verder na het hartinfarct. Machiel van de Wetering Sylvia de Waal 18-3-2014 presentatie 1 inleiding 2 Richtlijn/protocol aan de hand van voorbeelden 3 samenvatting / discussie inleiding - Informatieoverdracht
Nadere informatie