6 7 november 2014 Akoesticum, Ede. programma. #KunstVan

Transcriptie

1 6 7 november 2014 Akoesticum, Ede programma #KunstVan

2 Donderdag 6 november Eetzaal Auditorium zaal 1 Tuinzaal 2 Tuinzaal 7 Studio 3 Studio Koffie Dagopening Keynote Nico Nelissen Presentatie raamleerplannen blaasinstrumenten en slagwerk Brainstorm voor Innovatieve Zangmakers Kunstzinnige projecten voor kwetsbare jeugd Wie wil glimmen, moet poetsen! Immaterieel erfgoed 1 (Inleiding sessie start in studio 4) Lunch Parels Verdieping raamleerplannen blaasinstrumenten Aan tafel met... Nico Nelissen Parels Groepsimprovisatie De Ontmoeting met bijzondere dansers Immaterieel erfgoed 2 Creatieregie Spelenderwijs In 10 stappen naar een idealistisch samenwerkingsproject Avondeten Rondetafelgesprek Enquête presentatie Samenvatting van de dag Kunst en samenleving Kunst inclusief Ouderenparticipatie Richtlijnen en raamleerplannen (Im)materieel erfgoed Ondernemerschap Voor de vetgedrukte sessies zijn toegangskaarten nodig. Daarvoor geldt: zolang de voorraad strekt. zie ook de toelichting op pagina 11. De overige programmaonderdelen kennen een vrije inloop. Werken in en met de wijk 2

3 Studio 5 Studio 6 Studio 8 Studio 9 Studio 10 Studio Immaterieel erfgoed 1 (Inleiding sessie start in studio 4) Aan tafel met... Ocker van Munster Multi-tasken in de wijk Spoedcursus Zorgen maken Immaterieel erfgoed 1 (Inleiding sessie start in studio 4) Film Vrije Ruimte Aan tafel met... Sikko Cleveringa Methoden voor vocale improvisatie Werken in en met leefomgeving 3 Aan tafel met... Esmee Olthuis Weet je wat ik graag zou willen zijn? Een bloemetjesgordijn. Aan tafel met... Merlijn Twaalfhoven Film Aan tafel met... Adriaan Luteijn Verdieping raamleerplannen slagwerk Vrije Ruimte

4 Akoesticum zalen en verblijfsruimtes begane grond 4

5 Inhoudsopgave 2-3 Programmaoverzicht donderdag 4 Plattegrond 5 Inhoudsopgave 6 Voorwoord 8 Over het programma 9 Programmalijnen 10 Werkvormen 11 en toegangskaarten 13 Donderdag dagprogramma 25 Donderdag avondprogramma 29 Vrijdag dagprogramma 41 Over het LKCA Programmaoverzicht vrijdag 5

6 Voorwoord Hartelijk welkom op de eerste editie van De Kunst van met als thema in 2014: Veranderen. Veranderen, transitie, het houdt veel mensen in onze sector van de cultuurparticipatie in de vrije tijd bezig, en ook in andere sectoren is het een issue. Er wordt veel over nagedacht, geschreven en gepraat. Het houdt mij ook bezig; in mijn werk is het een belangrijk thema en ook in mijn vrienden- en familiekring is het terugkerend gespreksonderwerp. Nog niet zo lang geleden was ik in de gelegenheid om voor de derde keer een college te volgen van Jan Rotmans, hoogleraar Transitiekunde en Transitie Management. Volgens Jan Rotmans zitten we niet in een tijdperk van verandering maar in een verandering van tijdperken. Enkele van zijn observaties deel ik hier graag met u. De term transitie wordt in deze tijd veel gebruikt als synomiem voor verandering. Rotmans verstaat in zijn wetenschappelijke werk en in de praktijk van transitiemanagement onder transitie een bepaald type verandering. Transities zijn grootschalige, schoksgewijze, (niet lineaire) systeemveranderingen. Fundamenteel, ingrijpend en ontwrichtend. Transities gaan over grote omslagen en fundamenteel andere manieren van denken en werken, die pas gaandeweg zichtbaar worden. Bij transities gaat het verder dan een verbetering van het bestaande. In het college dat ik volgde zag Rotmans een grote, innovatieve kracht bij zzp ers. Die kracht is in zijn visie veel groter dan de innovatiemogelijkheden van grote bedrijven of instituten. Ik was bijzonder geboeid door zijn betoog, en zag scherper waar de kansen liggen voor de groeiende groep van kunstdocenten die werken als zzp er. Professor Nico Nelissen zal als eerste keynote spreker van De Kunst van vanuit een sociologisch-filosofisch perspectief ingaan op transities in de samenleving en de gevolgen daarvan voor de kunstprofessional. Ik zie erg uit naar zijn lezing. 6

7 En ik hoop dat u geïnspireerd wordt door alles wat er gedurende deze tweedaagse te beleven is. Ik wil hier in het bijzonder alle partners bedanken die bijdragen aan het conferentieprogramma. We zijn met deze eerste editie van De Kunst van neergestreken in Akoesticum. Een voor Nederland uniek en onlangs geopend trainingscentrum in Ede, dat zich -letterlijk- richt op ruimte bieden aan actieve participatie in de kunsten. Bij Akoesticum vonden wij een mooie nieuwe plek voor deze mooie nieuwe LKCA-conferentie. Ik wens u leerzame dagen. Wies Rosenboom, LKCA hoofd Cultuurparticipatie 7

8 Over het programma De Kunst van Veranderen; het is niet eens een originele titel: in 2013 verscheen er al een boek van Marco De Witte en Jan Jonker met deze titel waarin de veranderkunde van organisaties het onderwerp is; en ook een korte zoektocht op internet leert dat er masterclasses, blogs en allerlei workshops met dezelfde titel in de omloop zijn! Tel daarbij op wat er is geschreven en georganiseerd wordt over veranderingsprocessen en je vraagt je meteen af: waarom in 2014 in hemelsnaam een tweedaags congres voor kunstprofessionals met dit thema? En wie voelt zich aangesproken door deze titel: de jonge professional die net zijn weg aan het zoeken en vinden is, de meer gelouterde professional die zijn weg al lang heeft gevonden of de gevestigde professional die het einde van zijn werkzaam leven al voor zich ziet? Eigenlijk gaat het in deze conferentie om het tonen van de kansen die ontstaan door maatschappelijke en infrastructurele veranderingen. Want dat de kunstensector nog steeds hevig in beroering is, weten we allemaal; en dat bijna elke kunstprofessional die in de amateurkunst of buitenschoolse kunsteducatie werkt daar op de één of andere manier wel iets van merkt behoeft ook geen toelichting. Maar wat misschien minder bekend is, is dat er vanuit sectoren als zorg, welzijn en ook sport gekeken wordt naar de benefits van actieve kunstbeoefening om eigen doelen te verwezenlijken. Ook dat zijn veranderingen en die bieden nieuwe, interessante en spannende perspectieven. Hans Noijens Projectleider De Kunst van Veranderen 8

9 Programmalijnen Het programma kent verschillende thematische lijnen die makkelijk te herkennen zijn aaneen eigen kleur in de schema s voor- en achterin dit programmaboekje en in de omschrijvingen hierna. De thematische lijnen sluiten nauw aan op de thema s waar het LKCA ook in andere activiteiten aandacht aan besteedt. Het centrale thema van de conferentie, veranderen, komt terug in de meeste van deze lijnen en in het bijzonder in de plenaire programmaonderdelen zoals de keynotes van Nico Nelissen op donderdag en Jo Houben op vrijdag. Kunst en samenleving: kunstprojecten in de zorg, in de wijk en op het platteland waarbij gezocht wordt naar deelname uit de gemeenschap; zodanig dat kunst een rol gaat spelen bij de sociaal-maatschappelijke ontwikkeling. Kunst inclusief: werkwijzen en projecten in kunstbeoefening voor mensen voor wie kunstbeoefening niet vanzelfsprekend is maar wel belangrijk! Belangrijk vanwege eigen ontwikkeling, sociale cohesie en integratie; niet vanzelfsprekend vanwege fysieke of mentale beperkingen, of anderszins problematische leefomstandigheden. Ouderenparticipatie: de kunstbeoefening van de groeiende groep ouderen in Nederland is een belangrijke programmalijn van het LKCA, in het bijzonder in het programma Lang Leve Kunst. Op dit terrein werken zorg, welzijn, cultuur en ook fondsen steeds vaker samen. Richtlijnen, raamleerplannen en methoden: richtlijnen en standaarden waar professionals in het veld zich aan kunnen spiegelen. Het LKCA draagt samen met zijn partners bij aan de ontwikkeling en actualisering van kwaliteitsstandaarden en referentiekaders. Materieel en immaterieel erfgoed: het onderhouden en vitaliseren van cultureel erfgoed, verbinden van materieel en immaterieel erfgoed maakt dat er nieuwe verhalen ontstaan die helpen bij het begrip en het beleefbaar maken van cultureel erfgoed. Ondernemerschap: werkwijzen, methodes en inzichten die de kunstprofessional niet alleen helpen om ideeën, plannen en dromen te ontwikkelen maar ze ook te kunnen gaan uitvoeren. Over het benutten van talenten, creëren van kansen en over vormen van samenwerken. 9

10 Activiteiten van derden Daarnaast biedt De Kunst van Veranderen ook onderdak aan een aantal netwerk-, discipline- of andere activiteiten van onze partners: het netwerk Innovatieve Zangmakers (professionals die zich bezighouden met het zingen met groepen) organiseert twee werksessies; het netwerk Jeugdtheaterscholen heeft een besloten sessie; Dactylus, Academie voor schrijfdocenten, verzorgt een schrijfworkshop voor schrijfdocenten, schrijvers die met groepen werken en alle andere kunstdocenten; het Fonds voor Cultuurparticipatie (FCP) geeft invulling aan een live-sessie van Jij maakt het mee. Werkvormen 10 Op de beide dagen komen een aantal werkvormen terug: In keynotes worden interessante onderwerpen uitgespit. In werksessies ga je zelf aan de slag. In disciplinaire inspiratiesessies komt een voorbeeld uit de praktijk aan bod als inspiratie om ervaringen uit te wisselen en een netwerk op te bouwen. Bij Aan tafel met kun je aanschuiven bij een expert die een dilemma of stelling in brengt. Verderop in dit programma vind je een overzicht van de experts en de gespreksonderwerpen die zij inbrengen. In de filmstudio kun je inspirerend film- en videomateriaal bekijken over de mogelijkheden en betekenis van kunstbeoefening in de samenleving. Het programma vind je los in de tas. De parels zijn kleine, mooie, gekke, leuke, ontroerende korte voorstellingen en presentaties. Ook hiervan vind je het programma los in je tas. Vrije ruimte: in dit programmaonderdeel bepalen deelnemers zelf wat er op het programma komt. Het kan gaan om een idee waarover men wil sparren, een project waarvoor partners gezocht worden, een specifieke aanpak die onder de aandacht gebracht wil worden, etc. Het maakt niet uit wat: de ruimte is 30 minuten lang voor de deelnemer! Voor zover de invulling ons al bekend is vind je het programma in je tas.

11 en toegangskaarten Bij de grotere programmaonderdelen kun je vrij naar binnenlopen. De kleinere werksessies kennen, in verband met een beperkte capaciteit, toegangskaarten. Hiervoor geldt: op is op. In de programma s voor- en achterin zijn de sessies waarvoor een kaart nodig is vet gedrukt. Bij de omschrijvingen van alle programmaonderdelen hierna staat ook altijd aangegeven of er een toegangskaart nodig is. De toegangskaarten zijn verkrijgbaar bij de balie van het LKCA per dagdeel: Op donderdag van uur tot uur kun je toegangskaarten halen voor de werksessies op donderdagochtend. Op donderdag van uur tot uur kun je toegangskaarten halen voor de werksessies op donderdagmiddag. Op donderdag van uur tot uur kun je toegangskaarten halen voor de werksessies op donderdagavond. Op vrijdag van uur tot uur kun je toegangskaarten halen voor de werksessies op vrijdagochtend. Op vrijdag van uur tot uur kun je toegangskaarten halen voor de werksessies op vrijdagmiddag. Omdat niet alle deelnemers tegelijk arriveren en we wel iedereen een gelijke kans willen geven om deel te kunnen nemen aan de sessies van zijn keuze is het niet mogelijk al eerder een toegangskaart te ontvangen voor latere programmaonderdelen. Heb je een toegangskaart bemachtigd maar wil je toch liever ergens anders heen? Dan is er misschien iemand anders die je kaart graag wil hebben. Bij de balie vind je een ruilbak waar je de kaart die je niet wilt in kunt gooien en weer een nieuwe kunt grabbelen. Toegangskaarten die na de officiële uitgiftemomenten nog over zijn, vind je ook in de ruilbak. 11

12 12

13 13 Donderdag 6 november DAGprogramma

14 Dagvoorzitter uur Auditorium, zaal 1 Dagvoorzitter op donderdag 6 november is Ingrid Docter, specialist cultuurparticipatie bij het LKCA. Zij houdt zich bij het LKCA vooral bezig met de verbinding tussen kunst en samenleving. Ingrid werkt daarnaast in samenwerking met andere makers en instellingen aan kunstprojecten waar materieel en immaterieel erfgoed de inspiratiebron zijn om vorm te geven aan identiteiten. Dagopening Dagopening door Ocker van Munster, directeur van het LKCA uur Auditorium, zaal 1 Keynote Nico Nelissen: De kunstprofessional in transitie Vanuit een sociologisch-filosofisch perspectief gaat professor doctor Nico Nelissen in op transities in de samenleving en de gevolgen daarvan voor de kunst. Hoe verandert daarmee de rol van de kunstprofessional? De infrastructuur van de kunst en met name de amateurkunst is aan grote veranderingen onderhevig, provinciale structuren verdwijnen en op gemeentelijk niveau worden drastische maatregelen genomen. Nu de overheid de amateurkunst financieel en organisatorisch meer op eigen benen wil laten staan, rijst de vraag hoe de kunstprofessional daarmee om moet gaan. Is een subsidiearme, c.q. subsidieloze amateurkunstbeoefening mogelijk met behoud van kwaliteit of doemt het scenario op van een afbrokkelende sector die slechts marginaal vorm en inhoud kan geven aan de culturele taak waarvoor ze staat? Schept de veranderende infrastructuur ook andere inzichten en misschien nieuwe kansen? Hoe gaan we om met de toenemende belangstelling vanuit de maatschappelijke en sociale sectoren om de kwaliteit van kunst, verbeeldingskracht en creativiteit als motoren van verandering, in te zetten in transitie processen. Gegeven het belang van de amateurkunst voor een samenleving moet nagedacht worden over een nieuw narratief voor de amateurkunst. Wat houdt dit nieuwe narratief in? Wat zijn de hoofdkenmerken daarvan? Wat betekent dit voor de toekomstige rol van de kunstprofessional in de sector van de amateurkunst? Eén ding is duidelijk: een geïnspireerde kunstprofessional, die op een positieve manier 14

15 weet om te gaan met kansen en bedreigingen, is voor de toekomst van de amateurkunst een groot en noodzakelijk kapitaal waar zorgvuldig mee moet worden omgegaan. Prof. dr. Nico Nelissen is van huis uit socioloog. Hij was docent- en hoogleraar in de bestuurskunde, bouwkunde en natuur- en milieuvraagstukken uur Auditorium, zaal 1 Presentatie raamleerplannen blaasinstrumenten en slagwerk De nieuwe versies van de raamleerplannen zijn een update van het raamleerplan HaFaBra deel 1, 2 en 3 uit 1996 en het raamplan voor de Drum- en Showbandopleidingen uit Het slagwerkdeel was in 2010 weliswaar vernieuwd maar het ontbrak aan een goede implementatie. Mede daarom zijn in de nieuwe versie de opmerkingen n.a.v. organisatie en gebruik uit het werkveld verwerkt. De beide raamleerplannen bevatten een gezamenlijk inhoudelijk algemeen deel. Ook is er in de nieuwe versies van deze raamleerplannen meer ruimte voor de eigen inhoudelijke en didactische aanpak van docenten. Henk Smit, Jan van den Eijnden, Chantal de Bonth en Gert Bomhof van het LKCA presenteren de door hen samengestelde nieuwe raamleerplannen blaasinstrumenten en slagwerk. KNMO-voorzitter Bart van Meijl en Kunstconnectie directeur Jan Brands geven aan hoe zij in de toekomst willen samenwerken rond het landelijke stelsel van examens en diplomering op basis van een nieuw examenreglement uur Tuinzaal 2 15 Brainstorm voor Innovatieve Zangmakers Professionals die werken met koren, zanggroepen en vocale ensembles komen samen om inspiratie op te doen, expertise uit te wisselen en nieuwe samenwerkingsverbanden te onderzoeken. Het doel is te ontdekken hoe de Nederlandse zangwereld een nieuwe impuls kan krijgen en hoe we elkaar daarbij kunnen helpen. We bespreken onder meer de volgende onderwerpen: Welke samenwerkingsvormen zijn er mogelijk tussen zangmakers en professionals uit totaal andere gebieden? Hoe ontwerp je een inspirerende samenwerking tussen een conventionele zanggroep en een bijzondere, specifieke doelgroep?

16 Hoe integreer je experimentele en geïmproviseerde onderdelen in een conventioneel concert? Welke vaardigheden zou je als ambitieuze zangmaker moeten ontwikkelen en wat moet je juist leren uitbesteden? Merlijn Twaalfhoven is componist, maar niet van muziek alleen. Ik ontwerp concerten, ervaringen voor alle zintuigen. Zo plooi ik de tijd, neem je mee in een beleving van klank en ruimte, aldus Twaalfhoven uur Tuinzaal 7 Kunstzinnige projecten voor kwetsbare jeugd Je bent kunstenaar en/of je gebruikt je kunstzinnige discipline in het werken met mensen. Dan heb je mensen heel wat te bieden. Er wordt haast overal bezuinigd op kunst en cultuur en dat zie je dus ook terug in onderwijs en (jeugd)zorg. Dat is mooi, want het daagt ons uit om projecten te ontwikkelen die nog meer aansluiten bij de leer- of ontwikkelingsdoelen die een instelling stelt voor haar kinderen of jongeren. In deze sessie komen voorbeelden en werkvormen aan de orde die gebruikt worden in onze projecten voor bijzondere mensen. Daarbij worden antwoorden gezocht op de vragen: hoe maak je aanbod voor bijzondere doelgroepen en hoe sluit je aan bij de leer- of ontwikkelingsdoelen van een school of zorg- of justitiële instelling voor bijzondere kinderen en jongeren? In de werksessie wordt vooral uitgegaan van de kracht van de eigen kunstdiscipline van de deelnemers. Sessieleider Stefke de Wit is directeur, artistiek leider en docent aan het Circustheater Stoffel dat bijzondere mensen door middel van circustheater naar succeservaringen begeleidt. Hij bedenkt en ontwerpt de projecten die worden aangeboden en ook door hem zelf worden uitgevoerd uur Studio 3 Toegang met toegangskaart 16 Wie wil glimmen, moet poetsen! Kunstdocenten verliezen de context van hun werk. Veelal hoorden ze bij kunstencentra, nu zijn ze zelfstandig ondernemers. Met jouw vak de wijde wereld in: wat werkt het best? Dactylus ( academie voor schrijfdocenten, organiseert deze werksessie bedoeld voor schrijfdocenten, schrijvers die met groepen werken en alle andere kunstdocenten. Sessieleider is Frans van der Reep ( denker en spreker

17 over de invloed van internet, zakendoen en veranderen. Van der Reep heeft als persoonlijk motto van machtsstrijd naar strijdmacht. Hij spreekt op verschillende Europese podia en is wel getypeerd als vrijdenker die intrigerende dwarsverbanden legt. Daarnaast is hij uitvoerend kunstenaar (pianist). Hoe houden wij als docenten ons verdienvermogen op peil? Frans introduceert de business logica. Wie niet gezien is, is weg, stelt Frans. Hij zal ons meenemen langs reputatie en branding. Hij zal ons inspireren en tot directe actie aanzetten. Doel van de ochtend: een groep losse zzp ers voelt zich weer een beroepsgroep en grijpt kansen om zich professioneel te presenteren. Van Dactylus zijn ook Sieneke de Rooij en Margriet van Bebber aanwezig uur Studio 4, 5 en 6 (iedereen start in Studio 4) Immaterieel erfgoed 1 Hoe vertaal je verhalen naar (amateur)kunst? Deze werksessie start met een inleiding over projecten in Noord-Holland. Daarna komen drie stadia van verhalenprojecten aan de orde: de Verhalenkamer met twee live vertelde verhalen, Beloofd Land, een meerjarig project in de kop van Noord-Holland en Atlantikwall, verhalentheater over IJmuiden. Door middel van een carrousel maken alle deelnemers de drie stadia mee. De inleiding in de sessie wordt verzorgd door Peter Saal, adviseur Erfgoed en Publieksprojecten voor Cultuurcompagnie Noord-Holland. Het is voor het begrip en het beleefbaar maken van cultureel erfgoed van belang om de bakstenen en dakpannen te verbinden met de verhalen van de gebruikers en de omstanders. Ook dorpen, steden en hele regio s zijn verbonden met verhalen die iets vertellen over hun identiteit, aldus Peter Saal. In de carrousel van verhalenstadia wordt Peter Saal bijgestaan door Ingrid Docter, werkveldspecialist cultuurparticipatie van het LKCA, en door Lyda Tijsen, theatermaakster en regisseur uur Studio 9 en Studio Filmstudio en vrije ruimte Vanaf uur kun je in Studio 9 genieten van een reeks inspirerende films en video s. Een overzicht van de geplande vertoning vind je in je conferentietas. In Studio 11 is er vrije ruimte beschikbaar die je zelf in kunt vullen. Voor zover die programmering al bekend is, vind je deze in je conferentietas.

18 uur Eetzaal Lunch uur Auditorium, Tuinzaal 2 en Studio uur Tuinzaal 7: sessie blaasinstrumenten Studio 11: sessie slagwerk Voor beide sessies vrije inloop Parels De Parels zijn kleine, mooie, gekke, leuke, ontroerende korte voorstellingen en presentaties. Ook hiervan vind je het programma los in je tas. Interactieve verdieping raamleerplannen blaasinstrumenten en slagwerk In het hele land werken docenten en opleidingsbegeleiders met de landelijke raamleerplannen: ze zijn de basis voor een landelijke standaard. Maar muziekonderwijs staat niet in steen gebeiteld en is steeds aan verandering onderhevig. We kunnen leren van elkaars ervaring en expertise als die gebundeld wordt. Juist dat laatste wil het LKCA ook realiseren met de presentatie van de nieuwe raamleerplannen muziek. De plannen bieden een landelijke standaard maar bieden ook veel ruimte voor een eigen onderwijsstijl: sterker nog, het succes is vooral daarvan afhankelijk. Het LKCA werkt aan een nieuwe ondersteunende, interactieve website waar ervaringen, niveauvoorbeelden, repertoiretips en nieuwe ontwikkelingen kunnen worden gedeeld; in discussie, door middel van notenvoorbeelden maar bijvoorbeeld ook door soundbites en filmpjes. Na de presentatie in de ochtend zijn er nu twee parallelle sessies waarin de uitwisseling tussen docenten centraal staat. Chantal de Bonth en Jan van den Eijnden begeleiden de sessie over het raamleerplan blaasinstrumenten. Chantal is naast haar werk bij het LKCA onder meer actief als dirigent van jeugdorkesten. Jan heeft ruime ervaring als docent en leidinggevende in muziekscholen. Gert Bomhof en Henk Smit zijn sessieleiders bij de sessie over het raamleerplan slagwerk. Zowel Gert als Henk zijn naast hun werk bij het LKCA actief als slagwerkdocent. 18

19 13.30 uur Diverse studio s Toegang met toegangskaart Aan tafel met Op beide conferentiedagen kun je na de lunch aanschuiven voor een gesprek met een van onze experts over een door hem of haar ingebracht dilemma of stelling. Op donderdag kun je over de volgende onderwerpen Aan tafel met Nico Nelissen (Studio 3) Gevraagd: bouwstenen voor een nieuw kunstmacronarratief! Er wordt gevraagd om een nieuw macronarratief voor de (amateur)kunst. Is die noodzaak er? Wat zou dat macronarratief moeten inhouden? Wat zouden de hoekstenen van dit nieuwe narratief dan moeten zijn? Wie zouden de opstellers van dit macronarratief moeten zijn? Hoe zou dit door wie moeten worden gepromoot? In onderlinge samenspraak wordt gepoogd om elementen voor zo n nieuw macronarratief aan te dragen en zo mogelijk te componeren tot een coherent en overtuigend verhaal. Ocker van Munster (Studio 5) De infrastructuur voor amateurkunst en kunsteducatie in onze lokale gemeenschappen dreigt te verkruimelen. Kunstencentra en verenigingen brokkelen af. De overheid vindt dat de markt het moet overnemen, en trekt zich terug. Er ontstaat een nieuw landschap met zzp ers en particuliere initiatieven. Vraag is hoe we een buitenschools voorzieningenniveau in die situatie overeind houden, en of de overheid daarin een verantwoordelijkheid moet blijven nemen. Sikko Cleveringa (Studio 6) Kleintjes worden groot We zien sinds begin 2000 steeds meer en betere sociaalartistieke praktijken, ofwel community arts, ontstaan in Nederland. Tot voor kort werden deze binnen het reguliere bestel nog beschouwd als een sympathieke vorm van kunstzinnig bezig zijn in de marge. De pioniers dachten daar gelijk anders over: kunst is een belangrijke katalysator voor maatschappelijke verandering. En nu zien we dat ook de grote instellingen en OCW de kunst van verandering gaan omarmen. Een mooie uitdaging maar hoe gaan we dat doen? Er zijn op dit moment een aantal plekken in Nederland waar dat wordt onderzocht, zoals in Brabant en in Friesland. Zijn de succesvolle praktijken van vandaag, morgen ook herhaalbaar en opschaalbaar? Ik deel graag met u een paar dilemma s. 19

20 Esmée Olthuis (Studio 8) Wat betekent creatieve ruimte eigenlijk en welke vaardigheden heb je nodig om in die ruimte te zijn en te creëren? (alleen, met leerlingen, met mede-kunstenaars...). Merlijn Twaalfhoven (Studio 9) Hoe ontwerp je inspirerende vormen van aandacht, verbintenis en samenhang voor een publiek dat leeft in een tijd van overdaad, afleiding, infobesitas en versnippering? Adriaan Luteijn (Studio 10) Nederland is -zelfs met zijn faam als verzorgingsstaatniet bepaald een gidsland op het gebied van inclusief theater. Inclusiviteit werkt alleen als er werkelijke ontmoetingen plaatsvinden en als deelnemers live contact maken. Willen we vooruit komen met elkaar meer verdragen dan moet er meer ontmoet worden en moeten we aanstaren veranderen in aanraken. Met elkaar dansen dus want kunst is een prima communicatiemiddel, omdat het het banale kan overstijgen uur Auditorium, zaal 1 Groepsimprovisatie Esmée Olthuis gaat met je aan de slag met de door haar ontwikkelde Kobranie methode. Dit is een improvisatievorm waarmee spelers zonder improvisatievaardigheden binnen een groepssetting onmiddellijk tot energiek en uitdagend spel komen. We verdiepen ons in het thema groepsimprovisatie, in de vaardigheden die daarbij komen kijken, en het waarom en het hoe. Hoe vertaal je creativiteit binnen de muziek? Wat is eigenheid en hoe klinkt dat? Gebruik van kaders binnen groepsimprovisatie: welke kaders zijn bruikbaar en welke niet? Esmée Olthuis is saxofoniste, improviserend musicus en gefascineerd door creativiteit binnen de muziek en in het dagelijks leven. Kobranie is de organisatie waarbinnen zij workshops en trainingen organiseert op het gebied van groepsgerelateerde muzikaal creatieve en persoonlijke ontwikkeling. Esmée Olthuis is als kerndocent verbonden aan de opleiding Musician 3.0 van het conservatorium Utrecht uur Tuinzaal 2 20 De Ontmoeting met bijzondere dansers Iets wordt pas normaal als je er aan gewend raakt. Maar hoe kun je wennen aan mensensoorten als je ze nooit tegenkomt? Adriaan Luteijn is een choreograaf met een passie voor

21 verbindingen, die houdt van inspirerende mensen met wie hij voor speciale gelegenheden choreografieën creëert. Dat kunnen acteurs, urban-dansers, ouderen, mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking zijn, die hij naast beroepsdansers zet, met vrijwel altijd een opmerkelijk resultaat. In zijn werksessie staat kennismaken centraal en gaat hij in op het werkproces rond De Ontmoeting, een door Introdans gerealiseerde dansvoorstelling waarin Adriaan Luteijn een brug slaat tussen de wereld van de professionele dansers en interessante dansers uit andere werelden. Een proces waarbij een aantal jonge en oudere mensen elkaar ontmoeten. Ze moeten als team de uitdaging van een dansproductie aangaan. Aan deze workshop nemen twee jongeren met autisme, twee rolstoelers en een oudere danser deel uur Tuinzaal 7 Immaterieel erfgoed 2 Is materieel erfgoed meer dan stenen, staal en beton alleen? Komt het materieel erfgoed pas echt tot leven door de verhalen die eraan verbonden zijn of eraan gekoppeld worden? Iedereen beleeft het materieel erfgoed op een eigen manier. Hij kent dit erfgoed vanuit zijn jeugd, heeft erin gewoond, is erin ter kerk gegaan, heeft er gewerkt of is er door geboeid geraakt. Materieel erfgoed produceert immaterieel erfgoed. Het produceert alledaagse verhalen, wetenschappelijke vertogen, artikelen, boeken, lezingen, foto s, gedichten, anekdotes, strijdpunten, exposities, muziek en dans. Met andere woorden het produceert allerlei vormen van immaterieel erfgoed waarin de betekenis en waarde van gebouwen, ensembles, buurten, stadsdelen, dorpen en steden reliëf krijgen. Daardoor krijgt het materiële erfgoed een unieke persoonlijke, dan wel collectieve biografische betekenis. Materieel en immaterieel erfgoed zijn twee kanten van een en dezelfde medaille. Door aan het materieel erfgoed immaterieel erfgoed toe te voegen, is het mogelijk om de betekenis en beleving van de gebouwde omgeving permanent opnieuw te formuleren en te herformuleren. Wil je materieel erfgoed als uitgangspunt gebruiken om een kunstproject te starten en wil je daartoe verhalen verzamelen kom dan naar de werksessie van Nico Nelissen. Hij helpt je op weg in de verhalen. 21

22 15.00 uur Studio 3 Toegang met toegangskaart uur Studio 4 Toegang met toegangskaart Creatieregie spelenderwijs Je kunt lang en breed praten over de kunst van verandering maar je kunt het ook in een spel vormgeven. Sikko Cleveringa ontwikkelde recentelijk met theatermakers een rollenspel genaamd creatieregie waarmee collega s met elkaar een sociaalartistiek project kunnen ontwikkelen of toetsen. Al eens in de huid van je doelgroep gekropen? Of met een gebouw gepraat? Alles is mogelijk in de theatrale versie van creatieregie. Spelenderwijs doorloop je de belangrijkste stappen. Liefhebbers kunnen een setje spelmaterialen en -instructies mee naar huis krijgen. Sikko geeft leiding aan de netwerkorganisatie CAL-XL, laboratorium voor kunst en samenleving. Hij werkt met een kernteam van landelijke deskundigen aan netwerkvorming, scholing, onderzoek, documentatie op het raakvlak van kunst en maatschappelijke ontwikkeling. Hij is één van de pioniers in Nederland van het ontwikkelen en begeleiden van community arts en aanverwante vormen van artistieke interventies in maatschappelijke ontwikkeling. Sikko Cleveringa is o.a. auteur van het boek Cultuur Nieuwe Stijl en ontwikkelde de projectscan voor sociaalartistieke praktijken. In 10 stappen naar een idealistisch samenwerkingsproject Merlijn Twaalfhoven neemt je mee in een omslag in je beroepspraktijk. We onderzoeken hoe je je artistieke passie kunt combineren met praktisch idealisme en een inspirerende visie op veranderingen in de maatschappij, zonder bedolven te worden onder organisatiewerk. Veel kunstprofessionals kozen ooit het vak vanuit een diepe liefde voor de kunst en een ideaal om de samenleving te verrijken. Niet zelden raken deze idealen op de achtergrond en komt het handhaven van de activiteiten en het verwerven van inkomsten centraal te staan. We onderzoeken hoe kunstenaars vanuit hun creatieve en artistieke talenten zich kunnen verbinden met andere professionals. Het doel: positieve veranderingen in de samenleving mogelijk maken. Merlijn Twaalfhoven is componist, maar niet van muziek alleen. Ik ontwerp concerten, ervaringen voor alle zintuigen. Zo plooi ik de tijd, neem je mee in een beleving van klank en ruimte, aldus Twaalfhoven. 22

23 15.00 uur Studio 5 Toegang met toegangskaart Multi-tasken in de wijk Sinds de jaren 80 ontwikkelt het SKVR activiteiten met een maatschappelijke doelstelling voor Rotterdamse wijken. Onder de noemer SKVR-Dichtbij organiseert SKVR activiteiten die voorzien in artistieke én sociale behoeftes en die bedoeld zijn voor alle Rotterdammers die niet vanzelfsprekend met kunsteducatie in contact komen. De kunstvakdocenten die hieraan meewerken zijn multi-taskers: ze geven les, ze bouwen een netwerk, ontwikkelen methodiek en werken mee aan onderzoek. In deze werksessie belichten Marieke Stein en Mart Bechtold vanuit theorie en praktijk kwesties die je in dit type werk tegen kunt komen en worden de deelnemers geholpen om een antwoord te geven op de vraag: Zit er een wijk-multi-tasker in mij? Marieke Stein is Programmamanager Wijken van de SKVR en Mart Bechtold is beeldend kunstenaar en al sinds de start actief in het wijkenwerk vanuit verschillende functies, waaronder die van docent uur Studio 6 Toegang met toegangskaart 23 Methoden voor vocale improvisatie Oprichter van Genetic Choir, Thomas Johannsen, neemt tijdens deze werksessie de deelnemers mee in een speelse verkenning van diverse werkvormen voor improvisatie. Het Genetic Choir zingt hele concerten zonder muziek te hebben ingestudeerd. Hoe doen ze dat? En wat kan je als koordirigent van deze aanpak leren voor je eigen koor? Thomas Johannsen laat de deelnemers zien dat ze via improvisatietechnieken de zangvaardigheden van hun koor kunnen versterken, ook als het koor vooral met genoteerde muziek optreedt. Een greep uit wat zangers en dirigenten kunnen opsteken van de Genetic Choir aanpak: inzicht en vrijheid in het spelen met klankkleur, ritme, melodieën / begrip van frasering / toegang tot emotie en betekenis in de stem / aandacht voor de gezamenlijke klank en het contact met het publiek / effectief gebruik van stilte en timing / zelfvertrouwen en zangplezier. Thomas Johannsen is niet alleen oprichter van Genetic Choir maar ook regisseur, performer en interdisciplinair onderzoeker van improvisatie. Zijn kennis van teksttheater, dans, mime, vocale muziek, poppen-, object- en locatietheater maken dat hij vaak wordt ingezet waar disciplines elkaar ontmoeten en op professioneel niveau samen moeten werken.

24 16.30 uur Auditorium, zaal uur Eetzaal Rondetafelgesprek Kunst in andere sectoren Een rondetafelgesprek over het belang en de waarde van kunst voor andere sectoren zoals welzijn, zorg en woningbouw. Aan tafel nemen vijf kunstenaars plaats: Martijn Engelbregt (directeur van Circus Engelbregt), Sjoerd Wagenaar (artistiek leider van de PeerGrouP), Maartje Nevejan (documentaire- en nieuwe mediamaker) en Daniella Groenberg en Elly Ludenhof (kunstenaars van Zina Platform). Aansluitend geven de kunstenaars een pitch over de werksessie die ze in de avond geven. De werksessies gaan over hun specifieke ervaring met het werken binnen andere sectoren. Avondeten 24

25 25 Donderdag 6 november avondprogramma

26 Doorlopend Studio 9 en Studio 11 Filmstudio en vrije ruimte In Studio 9 loopt het filmprogramma door. Een overzicht van de geplande vertoning vind je in je conferentietas. In Studio 11 is er ook op donderdagavond vrije ruimte beschikbaar die je zelf in kunt vullen. Voor zover die programmering al bekend is, vind je deze in je conferentietas uur Studio 4 Toegang met toegangskaart Werken in en met de wijk ZINA is een groep kunstenaars met verschillende etnische achtergronden en opgeleid in verschillende kunstdisciplines. Adelheid Roosen speelt een centrale, soms een ontregelende, maar altijd een vernieuwende en inspirerende rol als artistiek leider. Twee van de ZINA-kunstenaars zijn Daniella Groenberg en Elly Ludenhoff die je in deze sessie een intieme ontmoeting laten ervaren zoals zij die inzetten in het werken in de wijk. Samen zoeken we voortdurend naar mogelijkheden om met wijkbewoners samen te werken, om de Ander te leren kennen. We gaan de wijk in omdat we willen weten met wie we samenleven, om te leren van onze overeenkomsten en verschillen. We zoeken een plek midden in de wijk, spreken mensen aan op de markt, bij de school, in de wachtkamer bij de dokter. Bij mensen die niet vanzelf bij ons binnenlopen, bellen we aan. Waar woorden te kort schieten, gebruiken we de taal van de kunst. Om bewoners op hun gemak te stellen, verwennen we ze met een handmassage of doen we hun haar. De levensverhalen komen dan vanzelf. En in die intieme ontmoeting verleiden we bewoners om adoptieouder te worden, een van ons in hun leven op te nemen, letterlijk te adopteren om elkaar echt te kunnen zien: want als twee mensen elkaar gezien hebben, kunnen ze elkaar daarna nooit meer niet zien. In de werksessie willen we de deelnemers laten ervaren wat een intieme ontmoeting volgens onze methode teweeg kan brengen. Van de deelnemers vragen we mee te bewegen op het ritme dat we in stadswijken tegenkomen uur Studio 5 Toegang met toegangskaart 26 Spoedcursus zorgen maken Vroeger maakte ik me zorgen, maar ik heb ontdekt dat dat niet helpt. Je moet jezelf geen zorgen maken, maak liever zelf zorgen! aldus Martijn Engelbregt, onderzoeker, procedurekunstenaar, verzamelaar, statisticus en directeur van Circus Engelbregt. Bij het maken van

27 zorgen ontdek je de kracht van de zorg, stelt Engelbregt. In deze spoedcursus leert Engelbregt de deelnemers zelf zorgen te maken en worden ze uitgenodigd hun zorgen te helpen in plaats van ze tegen te werken. Circus Engelbregt is een verbindende ontregelingsorganisatie met het doel de sociale duurzaamheid in de wereld te vergroten. Circus Engelbregt schroomt niet te schuren en zoekt vaak bewust de confrontatie op omdat ze niet geloven in de vastgeroeste wegen van onze hokjesmaatschappij uur Studio 6 Toegang met toegangskaart Werken in en met leefomgeving Locatietheatergezelschap de PeerGrouP uit Drenthe ontwikkelde een voorstelling voor het Preston Guild Festival, een historische viering van de stad Preston in Engeland. Sjoerd Wagenaar, Marin de Boer, Steyn de Leeuwe en Roos Euwe werkten een langere periode in de streek Bowland samen met bewoners aan een sociale kaart. Middels dit proces van social mapping brachten de bewoners sociale structuren en functies van hun gemeenschap op theatrale wijze in kaart. Sessieleider is Sjoerd Wagenaar, artistiek directeur bij de PeerGrouP. Opgeleid als meubelmaker, stoffeerder, etaleur, theatertechnicus, audiovisuele kunstenaar, scenograaf en regisseur werkt Wagenaar aan het leggen van verbindingen tussen cultuur, agricultuur, natuur, gastronomie en sociologie. Wagenaar adviseert diverse bedrijven in veranderend innovatiebeleid en zit in de adviesraad en cultuurcommissie van Staatsbosbeheer Nederland. Daarnaast zit hij in de Raad van Advies van het blad Noorderbreedte, is actief lid van VNO-NCW noord voor cultuur en werkt mee met verschillende organisaties zoals EL&I, DLG, Natuurmonumenten en Drents Landschap. Tevens werkt hij samen met de WUR Wageningen uur Studio 8 Toegang met toegangskaart 27 Weet je wat ik graag zou willen zijn? Een bloemetjesgordijn. Maartje Nevejan is documentaire- en nieuwe media-maker. Ze houdt ervan om maatschappelijke onderwerpen op een lichte manier te verbeelden. Ze werkte onder meer aan programma s over de moord op Theo van Gogh, over ballet, over de HPV-vaccinatiehype en recentelijk aan Wij zitten vast, een televisieserie over de jeugdgevangenis. Nevejan neemt je in deze sessie mee in haar ervaringen in een project met psychiatrische

28 ouderen in Capelle aan de IJssel. Nevejan verbleef in eerste instantie een week lang in de inrichting en vandaar uit ontwikkelde zich een plan met vele lagen dat zich vertaalde in verschillende producten: gewoven theedoeken, rollen textiel met de tekeningen van de bewoners erop waar onder andere kussens, dekbedovertrekken en lakentjes van gemaakt zijn. Het project resulteerde in een kleine film en een tentoonstelling in een wasserette. Op dit moment maakt Nevejan een lange film over de bewoners voor HUMAN, waarin ze het proces van zelfstandig wonen gedurende een jaar volgt uur Auditorium, zaal uur Auditorium, zaal 1 Enquête docenten buitenschoolse kunsteducatie en artistiek begeleiders amateurkunst In mei en juni dit jaar heeft het LKCA een enquête gehouden onder docenten in de buitenschoolse kunsteducatie en artistiek begeleiders in de amateurkunst. Het onderzoek is uitgevoerd door Teunis IJdens en Henk Vinken (LKCA) met medewerking van Kunstconnectie, FNV-Kiem en Adecco Kunsteducatie. Er deden 170 personen aan de enquête mee. Ze hebben bijna allemaal een hbo-kunstvakopleiding afgerond en ze zijn werkzaam in loondienst en/of als zelfstandige. Resultaten worden eind dit jaar gepubliceerd. De Kunst van Veranderen biedt alvast een voorproefje: Wie zijn die docenten en artistiek begeleiders? Waar werken ze en wie zijn hun klanten? Wat verdienen ze? Wat hebben ze naar eigen zeggen nodig om hun werk te kunnen blijven doen en er nog beter in te worden? Teunis IJdens presenteert en Nico Nelissen en Maartje Nevejan leveren commentaar. Samenvatting van de dag Keynotespreker Nico Nelissen kijkt terug op de dag en blikt vooruit 28

29 29 Vrijdag 7 november DAGprogramma

30 Dagvoorzitter uur Auditorium, zaal uur Auditorium, zaal 1 Oud-minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur Hedy d Ancona treedt op als dagvoorzitter op vrijdag. D Ancona is tevens ambassadrice van het meerjarenprogramma Lang Leve Kunst dat tot doel heeft de cultuurparticipatie van ouderen te vergroten. Lang Leve Kunst is een initiatief van het LKCA, het Fonds voor Cultuurparticipatie, RCOAK, VSBfonds en Fonds Sluyterman van Loo. Dagopening Dagopening door dagvoorzitter Hedy d Ancona en Wies Rosenboom, hoofd cultuurparticipatie bij het LKCA. Keynote Jo Houben Steeds vaker bewijzen kunstenaars hun toegevoegde waarde op plaatsen waar ze niet eerder werden gezien. Zij worden betrokken bij productinnovaties, bij de vormgeving van de (openbare) ruimte, bij de inrichting van zorgafdelingen. Ze participeren in veranderingsprocessen en helpen creatief leiderschap ontwikkelen. Jo Houben, directeur van Cultuur-Ondernemen, zoomt tijdens zijn keynote speech in op het veranderende speelveld van de kunstprofessional. Welke kansen biedt de samenwerking met andere domeinen, en wat is ervoor nodig om deze te kunnen grijpen? Aan de hand van inspirerende voorbeelden laat Houben zien wat de kunstprofessional de samenleving te bieden heeft, en andersom. De kracht van kunstenaars ligt in de creatieve, vaak verrassende manier waarop zij vraagstukken benaderen en problemen oplossen. Deze frisse blik moeten zij volgens Houben ook durven loslaten op de eigen beroepspraktijk. De samenwerking met nieuwe partijen biedt naast uitdagingen vooral kansen. Om met Jules Deelder te spreken, de ruimte binnen de perken is even onbegrensd als die erbuiten. Jo Houben (1954) is directeur-bestuurder van Cultuur-Ondernemen. Sinds 1999 is hij werkzaam in de cultuursector, onder meer als directeur Voorzieningsfonds Kunstenaars en directeur Kunstenaars & CO. Daarvoor was hij onder meer directeur bij SVM (nu Movisie). Sinds 2010 is hij directeur-bestuurder bij Cultuur-Ondernemen. Met zijn bedrijfskundige achtergrond smeedt hij 30

31 bij voorkeur verbanden tussen de cultuursector, ondernemerschap en het bedrijfsleven. Naast zijn werk bij Cultuur-Ondernemen is hij onder andere lid van de Benoemingsadviescommissie voor de Raad voor Cultuur ten behoeve van de minister van OCW en voorzitter van Werkgevers Kunst & Cultuur (WKC) uur Auditorium, zaal uur Tuinzaal 2 Intergenerationeel werken Waarom je beperken tot ouderen als je ook jong en oud samen kunt brengen? Care & Culture (careculture.nl) wil het levensgeluk van (kwetsbare) ouderen vergroten en doet dat o.a. door oud en jong met elkaar (weer) in contact te brengen. Margreet Melman vertelt over haar ervaringen aan de hand van een aantal filmische fragmenten van projecten. Niet alleen generaties worden verbonden, maar ook werkgebieden als zorg, welzijn en onderwijs. Hetzelfde doet Project Lab 1870 (lab1870.nl). Micha Baksteen (Driezorg, wonen, welzijn & zorg) en Richard Jongetjes (Glimlach Producties/Hogeschool Windesheim) gaan met oud en jong een muzikaal avontuur aan, dat afgelopen jaar zelfs tot een optreden op Zwarte Cross heeft geleid. Om de vooroordelen over elkaar tegen te gaan (ver)bindt Project Lab 1870 jong en oud. De Kubus uit Lelystad verbindt Jong en Oud in een gelijknamige theatervoorstelling. Jan Krol (Woonzorg Flevoland) en Thomas van der Ham (De Kubus, dekubuslelystad.nl) vertellen hoe deze ontmoeting op basis van levensverhalen uitpakt. Physical Dynamics Je wordt letterlijk vanuit een moderne danspas in een breakmove gegooid en vandaar dans je hem uit tot een strak gestroomlijnde freeze, aldus John Wooter. Maak tijdens deze actieve werksessie kennis met de pakkende nieuwe lesmethode die Wooter samen met Jonas Frey ontwierp. Physical Dynamics is het resultaat van een onderzoek dat Wooter en Frey uitvoerden in opdracht van ArtEZ Dansacademie. John Wooter is docent urban-jazz fusion, choreograaf en gepassioneerd onderzoeker. Op dit moment is hij werkzaam bij de Urban en Jazz (contemporary) dansafdeling van de Fontys 31

32 Dansacademie. Wooter is geïnteresseerd in het nieuwe danslijf en de conditionering (Physical Dynamics) ervan. Jonas Frey heeft een indrukwekkend cv in de hiphopscene als danser, dansdocent en choreograaf in zowel Nederland als Duitsland. Deze sessie wordt aangeboden i.s.m. ArtEZ Dansacademie en Danceconnexxion van Cultuurmij Oost uur Tuinzaal 7 Toegang met toegangskaart Jouw klant en zijn behoeften centraal Het klinkt zo gemakkelijk je klant centraal zetten. In deze sessie gaan we met elkaar aan de slag met de behoeften van de diverse klantgroepen die we kennen. Dit inzicht zal je helpen om jouw klanten echt centraal te stellen. Super interactief, zonder heilige huisjes of vooropgezette conclusies, gaan we bestaande gedachten structureren, nieuwe gedachten ontwikkelen en dit alles combineren tot relevante inzichten. Wie wil je als klant, en wat heb je hem te bieden? Sessieleiders zijn Allard Bentvelsen en Bob Heppenstrijdt van All Art Professionals ( Wij geloven dat zelfstandig ondernemerschap gemakkelijker en leuker is als we met elkaar samenwerken. Zo hoeft niet iedere individuele docent zelf het wiel uit te vinden en maken we optimaal gebruik van elkaars ervaringen. All Art Professionals is het samenwerkingsplatform voor zelfstandige kunstdocenten in Nederland uur Studio 3 Toegang met toegangskaart 32 Methodiek- en conceptontwikkeling Hoe maak je projecten of werkwijzen op een toegankelijke en zinvolle manier overdraagbaar? Waar ligt de grens tussen het persoonlijke en het overdraagbare? En hoe richt je een proces rondom methodiek- of conceptontwikkeling in? Wie betrek je daarbij? In deze sessie komen twee praktijkvoorbeelden van methodiek- en conceptontwikkelingen in ouderenparticipatie aan bod. Bernadet van Winden en Jessika Kastelein van de SKVR vertellen hoe zij de praktijkervaringen van dansdocenten die werken met ouderen beschrijven en bundelen. Dat levert een praktische handleiding op waarmee ook andere dansprofessionals hun voordeel kunnen doen, een goede manier van kennisdeling. SKVR heeft sinds september 2013 een breed scala aan dansactiviteiten onder de naam

33 Time to Dance gerealiseerd in Rotterdam voor kwetsbare ouderen in samenwerking met diverse zorginstellingen als Humanitas, Laurens, Aafje en Pniel. Michelle Roos van Cool kunst en cultuur in Heerhugowaard vertelt over Route 65. Cool kunst en cultuur in Heerhugowaard is een schouwburg, een centrum voor muziek-, theater- en kunsteducatie, een poppodium, een culturele ontmoetingsplaats en een zalencomplex in één. In samenwerking met diverse ouderenorganisaties heeft Cool kunst Route 65 ontwikkeld om ouderen te motiveren om actief aan de slag te gaan met cultuur, vanuit de gedachte dat cultuur en het (her)ontdekken van talenten mensen vitaal en gelukkig maakt. Een maandlang maken deelnemers actief kennis met diverse kunstvormen rondom de cultuur van een specifiek land. Cool onderzoekt nu of dit concept overgedragen kan worden naar andere plaatsen uur Studio 4 Toegang met toegangskaart Intercultureel werken met ouderen In Rotterdam kom je mensen van verschillende culturen en achtergronden tegen, dus ook ouderen. Dit zorgt voor diversiteit en een breed scala aan inzichten tijdens mijn werk, aldus Mirla Gomes van Pluspunt, een expertisecentrum voor senioren en participatie (pluspuntrotterdam.nl). Zij vertelt over de kunstprojecten, zoals Verhalenderwijs en Theaterwerkplaats Oudere Rotterdammers (TOR), waaraan een cultureel diverse groep ouderen deelneemt. Ook gaat zij in op Plusparade. In Amsterdam-West is diezelfde mix van bewoners aanwezig. Nies Medema, oprichter van Bureau Jonge Sla (jongesla.org), laat zien hoe Wereldkaarten in West tot stand kwam, een kunstproject met portretten en persoonlijke wereldkaarten. Het multimedia bureau organiseert culturele projecten en trainingen sociaal ondernemerschap. Vragen en discussie staan onder leiding van Aysel Kaya en Ergül Kaygun (Stichting Rotterdamse Stadsvrouwen). Voor deze vrouwen zijn diversiteit en emancipatie de leidraad voor hun culturele activiteiten uur Studio 5 Toegang met toegangskaart 33 Kunst, ouderen en dementie Ook mensen met (beginnende) dementie kunnen genieten van kunst en van zelf kunst maken. Muziek, dans, beeldende kunst of poëzie het is allemaal mogelijk. Mensen met dementie vragen wel een eigen benadering: hoe houd je hun aandacht vast, hoe verleid je ze

34 om vergeten vaardigheden weer op te pakken, hoe ga je om met wisselende stemmingen en mogelijkheden? Hoe betrek je de partner of andere mantelzorger erbij? Onder leiding van Martine Busch komen twee inspirerende voorbeelden aan bod. Edward Berden (Kunsteducatie Het Brede Spoor ) en Peter Knops (Tout Maastricht/Kumulus) vertellen over de Geheugenkoren, een project voor dementerende ouderen in verpleeghuizen en verzorgingshuizen in Maastricht en omgeving waarbij gebruik gemaakt wordt van liedjes van vroeger. Het idee hierachter is het gegeven dat bij dementie het muzikale geheugen het langst intact blijft. Monique Masselink (Stichting Pra Muziektheater ) en Esther Herkhof (Warande Wooncentrum Heerewegen) presenteren het dansproject Kijk in mijn Ogen waarin dansers, muzikanten, bewoners van verschillende verzorgingshuizen en verpleeghuizen en leerlingen van de basisschool samenkomen. Rond de thema s geborgenheid en vertrouwen uiten dementerende ouderen zich in dans en muziek. Gespreksleider Martine Busch is directeur van het Van Praag Instituut, waar kunst een onderdeel is van zorg. Martine is (daarom) ook een van de kwartiermakers van het Themaprogramma Lang Leve Kunst uur Studio 6 Toegang met toegangskaart 34 Talentontwikkeling bij ouderen Ouderen willen blijven leren, blijkt uit onderzoek. Er is alle reden om ook bij ouderen op zoek te gaan naar hun talent. Op verschillende plekken in het land ontstaan werkplaatsen en talentenshows voor senioren. Hoe wordt vanuit verschillende disciplines gewerkt aan de talenten van ouderen? Wat maakt talentontwikkeling bij ouderen zo bijzonder? Wat zijn de resultaten voor de ouderen zelf en het publiek? Drie professionals vertellen inspirerende praktijkverhalen als aanleiding voor een gesprek over de verschillende aspecten die van belang zijn voor talentontwikkeling van ouderen in kunst- en cultuurprojecten. Jan Stroeve (ToBe Cultuurcentrum en Theatergroep Zilver) vertelt over de Big Rivers Silver Talent Show in Dordrecht, een muzikale drietrapsraket voor talent van 55 jaar en ouder met een onverwacht groot publieksbereik. Talent werd geselecteerd en gecoacht. De talenten gingen op tournee langs verzorgingshuizen en presenteerden zich uiteindelijk tijdens het Big Rivers Muziekfestival.