Inzetten op duurzame groei

Transcriptie

1 Visienota Inzetten op duurzame groei Toekomst van de Vlaamse land- en tuinbouw in Europees en mondiaal perspectief

2

3 Visienota Inzetten op duurzame groei Toekomst van de Vlaamse land- en tuinbouw in Europees en mondiaal perspectief

4 Inhoud 1 De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief 7 Analyse 8 Strategie 10 2 De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven 17 Analyse 18 Strategie 20 3 Inzetten op verschillende bedrijfstypes 29 Analyse 30 Strategie 32 4 Produceren voor 300 miljoen welstellende 37 maar kritische consumenten Analyse 38 Strategie 40 5 Actieve rol in het landelijk gebied, 45 sturende rol in de agrarische ruimte Analyse 46 Strategie 48

5 Voorwoord Geachte lezer, Deze visienota is het resultaat van een denkoefening waarbij naast alle geledingen van Boerenbond ook ruim vijftig vertegenwoordigers uit het maatschappelijke middenveld, het bedrijfsleven en de academische wereld betrokken werden. Het uitgangspunt is verdere duurzame groei van de Vlaamse landbouw. Wij vertrekken hierbij vanuit de bestaande realiteit, zoals wij ze hebben geërfd uit de vorige eeuw en zoals ze geëvolueerd is gedurende het eerste decennium van deze eeuw. Wij richten onze blik op de toekomst en integreren daarbij de drie dimensies van duurzaamheid. Vanuit het perspectief van de landbouwer is de economische duurzaamheid van het individuele bedrijf en van de Vlaamse landbouw in zijn geheel, cruciaal. Bedrijf en landbouw moeten kunnen overleven. Maar bedrijf en landbouw moeten ook kunnen evolueren. Business as usual is geen optie. Om economische duurzaamheid te realiseren, zal de Vlaamse landbouw zich sterker maatschappelijk moeten verankeren. Die maatschappelijke verankering, het verwerven en behouden van een plaats in en een band met de maatschappelijke omgeving, noemen wij de maatschappelijke duurzaamheid. De derde dimensie van duurzaamheid is de ecologische duurzaamheid. De essentie van de ecologische duurzaamheid is die van het goede rentmeesterschap. Wij putten de natuurlijke hulpbronnen van de aarde: lucht, water, bodem, energie, grondstoffen niet uit. We zorgen er voor dat wat wij gebruiken in goede staat wordt behouden, zodat ook onze kinderen en kleinkinderen er nog beroep op kunnen doen. In die zin is ecologische duurzaamheid, zeker voor de landbouw, een noodzakelijke voorwaarde voor economische duurzaamheid. De visienota bestaat uit een omgevingsanalyse van onze sectoren vanuit vijf invalshoeken, samen met een overzicht van de uitdagingen en aanbevelingen voor de strategische keuzes. Deze aanbevelingen worden vertaald in sectorale roadmaps met zeer concrete initiatieven. Wat voorligt is het resultaat van een lang intern proces. Vertrekkend PIET VANTHEMSCHE Voorzitter 3

6 Voorwoord vanuit een door de leden land- en tuinbouwers gedragen visie op de verdere duurzame ontwikkeling van de Vlaamse land- en tuinbouw willen wij vanuit Boerenbond een concreet antwoord bieden op de vele duurzaamheidseisen die op de sector afkomen. Voor Boerenbond is duurzaamheid geen hol containerbegrip, maar een concreet werkwoord dat heel wat inspanningen eist van de sector. Vanuit onze maatschappelijke opdracht zijn wij bereid daarbij onze verantwoordelijkheid op te nemen. 27 mei

7 Visie In Vlaanderen is er blijvend plaats voor en nood aan een sterke land- en tuinbouw, die ondernemers en hun gezinnen een volwaardig inkomen en een toekomst biedt. Deze land- en tuinbouw leeft in harmonie met de maatschappelijke omgeving en het milieu en levert in de eerste plaats een kwalitatieve bijdrage tot de markt van land- en tuinbouwproducten. 5

8 6

9 1 De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief De Vlaamse landbouw is een exportgerichte sector die sterk afhangt van wat in Europa en de wereld te gebeuren staat. De gestegen vraag naar grondstoffen, de volatiele prijsvorming op de markt en het verminderen van de Europese bescherming zorgen voor extra druk. Daarnaast wordt de Vlaamse landbouwer geconfronteerd met een hele reeks maatschappelijke verwachtingen. Het zijn heel wat uitdagingen waarop de sector duurzame antwoorden zoekt. 7

10 Analyse De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief Vaak openen teksten over landbouw en duurzaamheid met de vaststelling dat de landbouw wereldwijd 9 miljard monden zal moeten voeden in Dat is voor de mondiale landbouw inderdaad een opdracht en een uitdaging. Maar voor de Vlaamse landbouw zal deze evolutie slechts een indirect effect hebben via de prijsvorming. Op Europese markt gericht De Vlaamse landbouw produceert immers voor meer dan 90% voor de Europese markt en voedingsindustrie. Daarvan gaat het grootste aandeel naar Centraal- en West-Europa (België, Duitsland, Frankrijk, Nederland en Verenigd Koninkrijk). Deze markt zal de komende decennia geen nood hebben aan een grotere productie, maar zal onder invloed van de evoluerende rijkdom en voedingsgewoonten wel vragen om productinnovatie. Voor de Vlaamse landbouw betekent dit dat de grote uitdaging in de voedselmarkt niet ligt in meer, maar in anders of beter, zowel met betrekking tot de productkwaliteit als het productieproces. Deze strategie kan voor een aantal sectoren tevens als springplank worden gebruikt voor het verbreden van de doelmarkt buiten de eerste kring van de Centraal- en West-Europese markt en buiten Europa. Wij denken daarbij in de eerste plaats aan de nieuwe groeilanden. De prijs die de Vlaamse landbouwer krijgt voor zijn kwalitatief product zal niet enkel beïnvloed worden door zijn positie binnen de Europese markt, maar ook door de bulkprijs op de wereldmarkt. Een lage prijs aan de onderkant van de markt beïnvloedt de rest. Groeiende prijsvolatiliteit Vormt de Vlaamse landbouw in zijn afzet een hoofdzakelijk Europees verhaal, dan ligt dat anders wat betreft zijn hulpbronnen. Voor belangrijke grondstoffen als veevoeders en energie is hij afhankelijk van import en dus van de wereldmarkt. Deze wereldmarkt is in volle evolutie. Deze evolutie heeft ten dele te maken met het aantal te voeden monden, maar wordt vooral beïnvloed door de stijgende welvaart en de daarmee gepaard gaande wijzigende consumptiepatronen. De vraag naar vleesproducten (en dus naar voedergewassen) en de vraag naar energie stijgt razendsnel. Zo verwacht men tegen 2050 een verdubbeling van het wereldwijde vleesverbruik ten overstaan van Deze fundamentele evoluties veroorzaken grote schokgolven in de internationale markten. Die schokken worden nog versterkt door de klimaatwijzigingen, die meer extreme weersomstandigheden met zich meebrengen en de oogsten onzekerder maken. Oogstschommelingen werken op hun beurt marktspeculatie in de hand. Dit alles zorgt voor een groeiende prijsvolatiliteit, zowel voor de prijs van de grondstoffen als voor het eindproduct. Vooral sectoren waar de grondstof- (vooral voor voeders) en/of energiekost (inclusief bestrijdingsmiddelen en kunstmeststoffen) een belangrijk deel van de kostprijs vormt, staan door deze evoluties onder druk. Vaak kunnen zij de hogere kosten niet volledig of te laat doorrekenen. Het steeds maar verder groeien om de kosten per eenheid te drukken om onze concurrentiepositie te handhaven blijkt dan meer de regel te zijn. De globalisering van de wereldeconomie, waarbij voeding meer en meer enkel nog als handelswaar wordt beschouwd, heeft de bescherming die geboden werd door het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) doen afbrokkelen en het GLB zelf onder druk gezet. De Europese en dus ook de 8

11 Analyse in het kort Vlaamse landbouw is hierdoor kwetsbaarder geworden, een kwestbaarheid waaraan Vlaanderen gevoeliger is dan andere regio s in Europa. De Vlaamse landbouw is sterk afhankelijk van de grondstof- en energieprijzen en bovendien liggen de prijzen van de gronden in Vlaanderen hoger dan in de buurlanden. Gelukkig staan daar ook een aantal positieve troeven tegenover: optimale teeltcondities dankzij een vruchtbare bodem en goede klimatologische omstandigheden. Andere maatschappelijke verwachtingen De druk op de landbouw komt niet enkel tot uiting in gestegen kosten. Ook de druk vanuit de samenleving neemt toe. Nieuwe verwachtingen zoals aandacht voor gezondheid, dierenwelzijn, oog voor de leefomgeving en duurzame productiewijzen stellen nieuwe uitdagingen. Tenslotte wordt de sector geconfronteerd met steeds nieuwe vragen en eisen vanuit de voedingsnijverheid en de retail, die op deze maatschappelijke ontwikkelingen inspelen. Daar staat echter niet steeds een substantiële vergoeding tegenover op korte termijn. Business-as-usual zal niet volstaan om aan de nieuwe uitdagingen een antwoord te bieden en de Vlaamse landbouw een toekomst te verzekeren. Daarvoor zullen, naast het bijsturen van bestaande, ook nieuwe pistes moeten worden ingeslagen. Toenemende vraag In 2050 moet de landbouw 9 miljard monden voeden. In Europa wordt maar een beperkte bevolkingstoename verwacht terwijl de afzet van de Vlaamse landbouw zich voor 90% op Europa richt. Kwaliteit moet een springplank vormen naar de wereldmarkt. Grote prijsvolatiliteit Grote afhankelijkheid van een aantal hulpbronnen. Verkoopprijs wordt beïnvloed door bulkprijs en marktpositie. De bescherming via het Europees Landbouwbeleid kalft af. De Vlaamse land- en tuinbouwer moet leren leven met volatiele prijzen. Gewijzigde productieomstandigheden Andere verwachtingen van maatschappij en consument. Ruimtelijke versnippering zorgt voor bijkomende eisen. Wijzigend klimaat laat zich voelen. Business-as-usual zal niet volstaan. 9

12 Strategie De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief Verminder de afhankelijkheid van de input aan grondstoffen Investeer in productie met een lage directe energiekost De grondstoffen gewonnen in eigen regio bieden een perspectief Zorgt samenwerking met de industrie voor alternatieve energiebronnen? De stijgende energieprijzen, de grotere vraag en een dreigend tekort aan bepaalde mineralen zorgen voor een steeds verdere stijging van de grondstoffenprijzen. Deze stijging vertaalt zich niet of maar gedeeltelijk in de verkoopprijzen. Hierbij is het in de eerste plaats van belang, maximaal in te zetten op een nog efficiënter gebruik van voeders, meststoffen, plantenbeschermingsmiddelen, potgrond Er moet ook oog zijn voor alternatieve technieken, die inzet van plantenbeschermingsmiddelen drastisch kunnen helpen verminderen of vermijden. Toepassingsgericht onderzoek en deskundige begeleiding dienen de afhankelijkheid van grondstoffen zoveel mogelijk in te perken. Het is daarbij van belang om aan de inputzijde een duidelijk zicht te hebben op de aard van de kosten, zowel als op hun evolutie. De optimale inzet van grondstoffen, gewonnen op het eigen bedrijf of in eigen regio, biedt hier een mogelijk perspectief. Het dreigend tekort aan bepaalde grondstoffen biedt dan weer kansen voor de sector. Zo kan bijvoorbeeld worden ingezet op het winnen van de zogenaamde groene P-kunstmest uit drijfmest en digestaat. De gewonnen fosfor zou ook terug in voeders kunnen verwerkt worden. In dit kader is ook de verdere opwaardering van de dunne mestfractie tot kunstmest aan de orde. Ook al bestaat hieromtrent geen absolute zekerheid, toch kan worden aangenomen dat de energiekost de komende jaren verder (gevoelig) zal stijgen. Producten met een hoge energiekost dreigen uit de markt te worden geprijsd. Om de energiekost te drukken kan, waar een belangrijke energieinput nodig blijft, worden ingezet op maximale energie-efficiëntie, eventueel aangevuld met eigen energieopwekking en de optimale benutting ervan. Bedrijven die over onvoldoende middelen beschikken om te investeren in een energiearmere productie, dienen goed te overwegen in hoeverre het verder investeren in een productie met hoge energie-intensiteit nog een verantwoorde optie blijft. Investeren in energiearmere teelten kan voor een aantal sectoren een alternatief bieden. VLIF-steun kan best worden ingezet voor een fundamentele verlaging van de energievraag (een vermindering in orde van grootte van tientallen procenten), zo mogelijk gekoppeld aan het voorzien in de eigen energievraag. Door het streven naar een daling van het energieverbruik en/of een optimale energiebenutting, levert de sector bovendien een belangrijke bijdrage in het kader van de klimaatproblematiek. Daarnaast kan ook worden nagegaan in hoeverre samenwerkingsverbanden tussen landbouw en industrie kunnen leiden tot 10

13 Strategie de productie, het gebruik, de toelevering of de recuperatie van alternatieve energie- en warmtebronnen. Investeer in onderzoek en ontwikkeling van plantaardige eiwitproductie in Europa In Europa liggen geschikte gronden voor een belangrijke uitbreiding van de Europese plantaardige eiwitproductie. Er is ook een goed teeltklimaat. Er kan worden aangenomen dat deze productie de komende jaren zal kunnen wedijveren met de overzeese eiwitproductie omwille van de groeiende vraag, vooral in China. Die zal het aanbod voor de Europese markt gevoelig doen dalen. Ook een betere voederconversie biedt een bijkomende kans op het verminderen van de afhankelijkheid van geïmporteerde eiwitten. De nadruk dient dan ook in de eerste plaats te liggen op de ontwikkeling van eiwitrijke gewassen die in verschillende regio s van Europa een degelijke productie opleveren. Vanuit de vaststelling dat in de grootste delen van Europa nog ggo-vrij kan worden gekweekt zonder de extra kosten voor scheiding en labeling, kan men zich afvragen of dit geen extra kansen biedt. Voorwaarde hiertoe is dat in Europa of grote delen ervan enkel ggo-vrije eiwitten worden geproduceerd. De Vlaamse landbouw zou zich in het kader van de eiwitproductie op deze mogelijkheden kunnen richten nog voor de productie en de interne markt aan een doorbraak toe is. De opgebouwde voorsprong kan dan resulteren in een sterkere marktpositie. Dit is zeker het geval bij een voldoende aanbod, mocht de retail beslissen om producten afkomstig van dieren die gevoed zijn met niet ggo-voeders duidelijk te onderscheiden van de andere, of zelfs beslissen enkel vlees van ggo-vrij gevoederde dieren aan te bieden. Het onderzoek dient het geheel van de problematiek te omvatten, inclusief het transport. Een dalende afzet van eiwitrijke restproducten uit de voedingssector en de productie van biobrandstoffen kunnen de nood aan een Europese eiwitproductie nog doen toenemen. Bovendien zal de Vlaamse veehouderij, gezien het tekort aan grond om alle nodige eiwitten zelf te winnen, hoe dan ook afhankelijk blijven van de import van eiwitten. Het komt er op aan deze afhankelijkheid zo laag mogelijk te houden. Vanuit de idee dat vleesvervangers een nieuwe groeimarkt vormen, kan worden nagegaan in hoeverre de hier ontwikkelde verhoogde eigen eiwitproductie ook op dat vlak een rol kan spelen. Los van de inspanningen met betrekking tot het verhogen van de Europese productie van plantaardige eiwitten, moet worden nagegaan in hoeverre het gebruik van dierlijke eiwitten in het voeder onder strikte voorwaarden opnieuw kan toegelaten worden. Een betere voederconversie doet import van eiwitten dalen 11

14 Strategie De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief Zet veeleer in op biobrandstoffen van de tweede en derde generatie 'Behoedzaamheid' ten overstaan van ggo s betekent niet 'afzijdig' blijven Hiertoe zijn initiatieven nodig op Europees niveau. Ook nieuwe vormen van dierlijke eiwitproductie, zoals de kweek van insecten, verdienen aandacht. Maak optimaal gebruik van de geproduceerde biomassa De hoofdopdracht van de landbouw blijft voedsel produceren, hetzij rechtstreeks, hetzij via de teelt van voedergewassen. Inzetten op de productie van energiegewassen mag deze hoofdopdracht niet in het gedrang brengen. Wij moeten er ons daarbij goed van bewust zijn dat de discussie met de maatschappij de komende jaren niet zo zeer zal gaan over wat wij telen, maar wel over de manier waarop wij omgaan met onze verder slinkende vruchtbare landbouwgrond en het steeds schaarser wordend water. Ook binnen de sector stijgt de kritiek op het markt verstorend karakter van de teelt van energiegewassen, inclusief deze voor biogasinstallaties. Veeleer dan verder in te zetten op de productie van brandstoffen van de eerste generatie, zal moeten worden ingezet op de ontwikkeling van biobrandstoffen van de tweede en derde generatie. Daarbij dienen wij steeds voor ogen te houden dat onze natuurlijke hulpbronnen (beschikbare grond, water en bodem) verder duurzaam beheerd worden. Tevens moet worden nagegaan in hoeverre de geproduceerde biomassa of de bijproducten van bio-energiewinning, naast een bestemming als voedsel en voeder, optimaal kunnen worden aangewend in het kader van een zich ontwikkelende bio-based economy als tweede trap in de cascade tussen voeding/voeder en andere bestemmingen, zoals energiewinning of compostering. Kwaliteitscontrole en een duidelijker wettelijk kader zijn nodig. Wees bedachtzaam inzake gemodificeerde planten en dieren Wij stellen vast dat vandaag genetische modificatie als techniek op ruime schaal wordt toegepast in de farmacie en in de voedingsindustrie (cfr. het gebruik van gisten in de kaasproductie). De groene gentechnologie stuit echter alvast in Europa op enorme weerstand wanneer het om voor mens of dier eetbare planten gaat. In die mate zelfs dat geen enkele voedingsproducent gemodificeerde planten in zijn producten aanvaardt. Voor wat betreft de toepassing van de technologie op dieren zit alles nog in de experimentele fase. Men kan echter om ethische redenen nog scherpere reacties verwachten indien op dit vlak vooruitgang geboekt wordt. Los van de waarde van de technologie op zich, zou het invoeren van gemodificeerde planten en dieren in de Vlaamse landbouw, al dan niet onder druk van de WTO, tegen de 12

15 Strategie wil van de maatschappij en de consumenten in, zware gevolgen kunnen hebben voor het imago van de Vlaamse landbouw en haar producten. Wat ook onze opvatting over de wenselijkheid of zelfs de noodzaak aan gemodificeerde planten en dieren voor de landbouw van de toekomst moge zijn, het is geraadzaam zeer behoedzaam met deze materie om te gaan. Behoedzaamheid betekent hier niet afzijdigheid. Wij moeten als sector deze problematiek van nabij blijven volgen en oog hebben voor mogelijke uiteenlopende toepassingen, zowel wat betreft de technologische, de ecologische als de maatschappelijke aspecten. Het is daarbij van belang dat wij hierover als organisatie een meer uitgesproken standpunt innemen en hierover open discussiëren. De controle op het naleven van de gemaakte afspraken over het al dan niet gebruiken van bepaalde gemodificeerde planten en dieren verhoogt de nood aan het ontwikkelen van snelle en economisch haalbare traceringssystemen. Deze behoedzame aanpak van de ggoproblematiek mag de ontwikkeling van vele andere (bio)technologische innovaties in de sector niet in de weg staan. Volg de ontwikkelingen inzake de klimaatwijziging van nabij op Naast het nemen van een reeks mitigerende maatregelen, die er moeten toe leiden dat de landbouw een actieve bijdrage levert tot het milderen van de verdere opwarming van de aarde, dient in het kader van het Vlaams klimaatbeleidsplan aandacht besteed aan de adaptatie van de landbouw aan de wijzigende klimaatomstandigheden. Het is daarbij de bedoeling de negatieve effecten van de klimaatverandering te verminderen en de positieve effecten te benutten. Speciale aandacht dient onder andere te gaan naar de mogelijke insleep van nieuwe ziekten en plagen. Daarbij dient de nodige aandacht besteed aan het risicobeheer op fytosanitair vlak. Proactief onderzoek is van groot belang. Daarnaast is er ook het verhoogde risico op extreme weersomstandigheden. De mogelijkheid om dergelijke risico s te dekken dient onderzocht. In het kader van het landbouwonderzoek dient extra aandacht te gaan naar de selectie van aangepaste rassen/ variëteiten en misschien ook nieuwe teelten. De toegenomen overstromingsrisico s vormen voor de landbouw een bedreiging, maar zorgen anderzijds ook voor kansen tot het leveren van een aantal maatschappelijke (ecosysteem)diensten. Risicobeheer op fytosanitair vlak vraagt extra aandacht 13

16 Strategie De Vlaamse landbouw in mondiaal perspectief Op het bedrijf omzetten van de eigen biomassa biedt mogelijkheden Zet (lokale) coöperaties op voor energiewinning Windenergie is vandaag de vorm van elektriciteitsopwekking met de laagste kost en het laagste ruimtebeslag. Er is meer dan voldoende kapitaal beschikbaar om de investeringen te financieren. Er bestaan positieve ervaringen met het opzetten van lokale coöperaties waarbij producent, grondeigenaar en (lokale) consument met goed resultaat samenwerken. Door de omgeving (consument) mee te betrekken valt ook de maatschappelijke weerstand weg, indien het project de lokale beperkingen aanvaardt. Het ontwikkelen van windenergie zal daarbij steeds moeten gepaard gaan met voldoende respect voor open ruimte, erfgoed en landschap. Een duidelijker kader vanuit de overheid zou daarbij behulpzaam zijn. Een mogelijk potentieel voor de opwekking van energie in het landbouwgebied ligt in het omzetten van de eigen biomassa en van nevenstromen, zoals mest en organisch bedrijfsafval, in energie voor het gebruik op het eigen en de omgevende bedrijven. Dit is haalbaar voor zover er een geschikt netwerk voorhanden is of kan worden uitgebouwd. Initiatieven tot samenwerking tussen diverse producenten van biomassa zijn daarbij noodzakelijk. Tevens kan gezocht worden naar samenwerking met andere sectoren binnen en buiten de landbouw, in het kader van het beperken van verliezen en het beter valoriseren van nevenstromen. Tenslotte moet de mogelijkheid open gehouden worden om andere technieken (zoals wkk) verder op punt te zetten en te ontwikkelen. Bij dit alles is een duurzame aanpak inzake hernieuwbare energie pas haalbaar bij een stabiel overheidsbeleid op lange termijn. 14

17 15

18 16

19 2 De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven De hoge risicodruk en de onzekere toekomst omwille van sterk volatiele prijzen schrikken jongeren af om een land- of tuinbouwbedrijf over te nemen. De zware financiële inspanningen die bij een overname komen kijken vormen een bijkomende hoge drempel. De sector opnieuw op een duurzame manier aantrekkelijk maken, wordt voor de komende jaren een belangrijke uitdaging. Hierbij moeten wij een aantal verworvenheden durven herdenken binnen een duurzaam socio-economisch kader. 17

20 Analyse De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven Jaarlijks daalt het aantal Vlaamse land- en tuinbouwbedrijven met zo n 3%. Het aantal overnames stagneert, terwijl het aantal nieuw opgerichte bedrijven beperkt blijft. De voornaamste obstakels die een stijging van het aantal overnames in de weg staan zijn bekend. Nood aan een volwaardig inkomen De tijd is gekomen om op zoek te gaan naar strategieën die de Vlaamse landbouw opnieuw aantrekkelijk en toegankelijk maken voor jonge ondernemers. Het is daarbij essentieel om het reële landbouwinkomen opnieuw in lijn te brengen met de inkomens in de samenleving in haar geheel. Een degelijk bedrijfsrendement, dat voortvloeit uit een transparante en economisch verantwoorde prijsvorming aan de in- en outputzijde, staat daarbij centraal. Vandaag slaagt alleen een groep topbedrijven erin deze doelstelling te halen. Wij stellen vast dat steeds meer landbouwers uit noodzaak een bijkomend inkomen zoeken buiten het bedrijf. Daarnaast stijgt het aantal bedrijven in bijberoep. Diverse factoren zoals werkdruk, markt- en financiële onzekerheid kunnen zwaar doorwegen op het arbeidsklimaat op een landbouwbedrijf. Niet alleen in de bedrijfsvoering, maar ook binnen de gezinssituatie kan dit tot zware spanningen leiden waardoor de arbeidsvreugde wegebt. Het landbouwonderwijs is vandaag sterk versnipperd over heel Vlaanderen en beantwoordt hierdoor niet steeds aan de specifieke vorming van bedrijfsleiders en werknemers waaraan de sector nood heeft. Bij de opleiding van de jonge landbouwers moet meer aandacht gaan naar management- en visievorming, die de jongeren in staat stellen op een creatieve, duurzame manier het bedrijf uit te bouwen. De overheid kan via uiteenlopende begeleidende maatregelen (financieel, begeleiding, onderzoek ) een ondersteunende rol vervullen. Diezelfde overheid zal er dan weer over waken onder nemende bedrijven de nodige ruimte te bieden om zich te ontplooien. Als sector enkel inzetten op efficiëntieverbeteringen en bedrijfsgroei heeft niet kunnen voorkomen dat het aandeel van de landbouw in de economie verder afkalft en het aantal land- en tuinbouwers verder daalt. Hierdoor is ook het draagvlak voor de landbouw afgenomen. Een duurzaam heidsstrategie voor de Vlaamse landbouw moet gericht zijn op het behoud van een voldoende grote groep actieve landbouwers die een volwaardig inkomen halen uit economisch rendabele en goed gestructureerde bedrijven. Het verder uitbouwen van bestaande samenwerkingsinitiatieven en nieuwe verticale/horizontale samenwerkingsvormen, al dan niet over de grenzen van de eigen regio heen, zullen daarbij een belangrijke steun zijn. Aandacht voor visie- en managementvorming 18

21 Analyse in het kort Aantal bedrijven blijft gestaag dalen Hoge risicodruk en marktonzekerheid schrikken af. Zware financiële inspanningen bij overname zijn een pijnpunt. Hoge werkdruk weegt op sociale situatie. Het behoud van een kritische massa komt in gevaar. De sector terug aantrekkelijk maken Nood aan een eerlijke prijs voor een (h)eerlijk product. Landbouwinkomen in lijn brengen met het gemiddeld inkomen loontrekkenden. Een betere omkadering vanuit overheid dringt zich op. Meer aandacht voor management- en visievorming. Duurzaamheidsstrategie richten op het behoud van een voldoende grote groep economisch rendabele en goed gestructureerde bedrijven. 19

22 Strategie De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven De aantrekkingskracht van de sector speelt een belangrijke rol Er is nood aan gerichte begeleiding vanuit de sector Maak de sector voldoende aantrekkelijk voor jonge ondernemers Vandaag stellen wij vast dat naast de hoge risicodruk en het hoge beroepsrisico, vooral de werkdruk en de sociale druk veel jongeren weerhoudt om in de sector te stappen. Het arbeidsklimaat wordt voor jonge gezinnen problematisch. Soms gaat een van de partners noodgedwongen buitenshuis werken. De zware financiële inspanningen bij een bedrijfsovername vormen daarbij een eerste belangrijke barrière. Bijkomend probleem vormt het lage rendement op het bedrijfs kapitaal, waardoor de aantrekkingskracht voor de inbreng van vreemd kapitaal beperkt is. Nieuwe juridische bedrijfsvormen, die een duurzame ontwikkeling op maat van het bedrijf over de generaties heen kunnen veilig stellen, moeten worden ontwikkeld. Allerlei productierechten mogen daarbij de bedrijfsopvolging niet extra hypothekeren. Jonge kandidaat-landbouwers worden niet enkel afgeremd door de grote financiële onzekerheid, maar ook door de werkdruk en de sociale druk. Zij hebben meer dan ooit nood aan omkadering, begeleiding en onder steuning bij het vormen van een eigen visie op de verdere ontwikkeling van het bedrijf, de markt en de samenleving. Jonge landbouwers kunnen pas volwaardig keuzes maken en het roer in handen houden wanneer er een degelijk zicht is op de cijfers van het bedrijf en zij een duidelijk bussinessplan voor ogen hebben. In dit kader moet meer werk worden gemaakt van het ontsluiten van uiteenlopende en betrouwbare data ten behoeve van de beginnende ondernemers. Veel zal ook afhangen van de nieuwe structuren, o.a. in het kader van samenwerking, die zich binnen de sector ontwikkelen. Verder speelt de aantrekkingskracht van de sector een belangrijke rol. Beroepsfierheid en het wegwerken van een negatief en voorbijgestreefd arbeidsimago vormen daarbij twee belangrijke aandachtspunten. Er is daarnaast nood aan een meer positieve communicatie binnen de sector naar potentiële overnemers toe, niet in het minst door de overlaters en jonge bedrijfsleiders zelf. Er dienen zich ook nieuwe kansen aan. Zo zien we de instroom van jongeren van buiten de sector die meestal op een kleinere schaal een bedrijf starten om dan verder uit te groeien. De sector dient hiervoor voldoende openheid aan de dag te leggen. Vorm innovatieve bedrijfsleiders Permanente innovatie vormt de sleutel tot het succes van elk bedrijf. Ofschoon de consument inzake voedingsgewoonten langzamer evolueert dan op andere domeinen, is ook voor de landbouwer permanente innovatie van het grootste belang. Innovatie 20

23 Strategie moet daarbij breed gezien worden. Het kan gaan om systeeminnovatie, productinnovatie of technologische innovatie. Met systeeminnovatie doelen wij op het creëren van nieuwe samenwerkingsvormen, het maken van (contractuele) afspraken binnen de keten, korte keten, stadslandbouw, stimuleren van seizoensgebonden productie Met productinnovatie denken we onder andere aan het verhogen van de LATTE-schaal (staat voor lokaal, authenthiek, betrouwbaar, traceerbaar, ethisch zie verder punt 3) van de producten en het mikken op het hogere prijssegment. Op vlak van technologische innovatie kan het gaan om het invoeren van innovatieve (bio)technieken of om mechanisatie. Dit alles dient te steunen op een duidelijke visie van de bedrijfsleider op de verdere ontwikkeling van zijn bedrijf. Daarbij is er nood aan gerichte begeleiding vanuit de sector bij het nemen van innovatieve initiatieven. Zij die op een innovatieve manier hun bedrijf willen heroriënteren of bijsturen moeten hiervoor voldoende mogelijkheden krijgen op het vlak van regelgeving en op het vlak van financiële ondersteuning. Stuur het landbouwonderwijs bij niveau s, inclusief het naschools onderwijs) grondig bij te sturen en meer te richten op managementvaardigheden en marktkennis. Hiertoe stellen wij voor dat het land- en tuinbouwonderwijs zowel op secundair als op hoger niveau meer gecentraliseerd wordt. Op die manier kan niet alleen de nodige budget optimaal ingezet worden, maar kan ook heel wat kennis gebundeld worden. Alleen dan is het mogelijk borg te staan voor een kwaliteitsvol land- en tuinbouwonderwijs dat voldoet aan de vereisten van de sector, zowel op het vlak van de vorming van bedrijfsleiders als van werknemers. Naar analogie met andere sectoren kunnen wij in samenspraak met de betrokken onderwijsinstellingen vanuit het bedrijfsleven zelf een grotere (praktijk)bijdrage leveren. Vanuit de vaststelling dat heel wat bedrijfsleiders vandaag geen land- en tuinbouwonderwijs volgden of dat er heel wat tijd verloopt tussen het afstuderen en de effectieve bedrijfsovername, blijft een continue bijscholing noodzakelijk. Dat kan bijvoorbeeld in de vorm van winteruniversiteiten. Het levenslang leren geldt trouwens ook voor landbouwers die reeds volop op het eigen bedrijf actief zijn. De opleiding moet meer focussen op managementvaardigheden Innovatief ondernemen zit niet bij elke Vlaamse landbouwer ingebakken. Om daarin verandering te brengen zal het noodzakelijk zijn om het landbouwonderwijs (op alle 21

24 Strategie De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven Ook in een eenheidsmarkt zijn barrières te overwinnen! Diversificatie is een mogelijke buffer voor prijsfluctuaties Blijf inzetten op de verdediging van een Europese eenheidsmarkt Een verdere daling van de landbouwsubsidies verzwakt de greep van Europa op de lidstaten. Een mogelijk gevolg op lange termijn zou het verschrompelen van de Europese eenheidsmarkt kunnen zijn. Dit zou voor de Vlaamse landbouw, die in hoofdzaak een exportgerichte landbouw is, rampzalig zijn. De verdediging van de eenheidsmarkt moet een permanent (politiek) aandachtspunt van de landbouwgemeenschap zijn. Vlaanderen is te klein om, zoals Duitsland of Frankrijk, alle heil in de eerste plaats te verwachten van de consumenten uit eigen land. Wij moeten er ons daarbij wel goed van bewust zijn dat ook in een eenheidsmarkt barrières te overwinnen zijn. Onze buurlanden ontwikkelen een vorm van chauvinisme dat de verkoop van eigen producten aanwakkert. Je moet alvast beter of anders zijn om geaccepteerd te worden. De productievoorwaarden die gelden binnen de eenheidsmarkt dienen op een gelijkwaardige manier in alle lidstaten ingevoerd en gecontroleerd te worden. Diversificatie kan een opportuniteit zijn Landbouw is sterk afhankelijk van externe omstandigheden: weersomstandigheden, klimaatwijzigingen, internationale (markt-) situatie, (speculatie op) grondstoffenprijzen. Een landbouwonderneming die haar activiteiten diversifieert (zowel binnen de landbouwproductie als in verwante activiteiten) wordt minder afhankelijk van deze fluctuaties. Daarom verdient het aanbeveling om steun te verlenen aan de ontwikkeling van activiteiten die de landbouwactiviteit aanvullen. Voor de hand liggende landbouwgerelateerde activiteiten hier zijn het hoevetoerisme, directe verkoop van hoeve producten, educatieve voorzieningen... Ook bij diversificatie dient men op bedrijfsniveau oog te hebben voor de economische rendabiliteit van de genomen initiatieven. Bovendien moet worden nagegaan in hoeverre bepaalde overheidsmaatregelen (zoals VLIF) niet contraproductief werken. Stimuleer samenwerking tussen landbouwers Samenwerking tussen landbouwers, al dan niet in het kader van juridische structuren, kan tal van voordelen opleveren. Door een groter areaal vergroot de mogelijkheid tot gewasrotatie; de marktpositie kan worden versterkt onder andere via het oprichten van producentengroepen; kennis en materiaal kunnen worden samen aangekocht of gedeeld Samenwerking geeft bestaande bedrijven de kans om zich verder te ontwik- 22

25 Strategie kelen binnen een breder kader. Nieuwe verticale of horizontale samenwerkingsverbanden zullen het licht zien. Producentenorganisaties kunnen zo een rol spelen in het versterken van de onderhandelingspositie ten overstaan van de verwerkers, klanten en leveranciers. Zij kunnen ook een opstap vormen naar een nieuwe landbouwstructuur, die individuele boeren toelaat om hun specialistische kennis binnen een groep verder te ontwikkelen. Samenwerking tussen bedrijven kan ons in staat stellen de kringloop te sluiten op bovenbedrijfsniveau. In het kader van het gebiedsgericht natuurbeheer dienen zich via de agrobeheergroepen nieuwe kansen tot samenwerking aan. Zulke samenwerking hoort echter niet tot de traditie en verdient dus ondersteuning en aanmoediging. Daarnaast dienen zich mogelijkheden aan tot samenwerking tussen landbouwbedrijven en bedrijven buiten de sector (inzake warmteuitwisseling, restproducten, vervoer ). Zet meer in op de ketenwerking De landbouwsector vormt een centrale schakel binnen de hele voedingsketen. Zonder de primaire productie geen verwerking of retail. Het is dan ook van belang voor de sector dat nog meer wordt ingezet op een ketenbenadering en op een gezamenlijke dynamiek waarbij de boer, de toeleveraar, de afnemer, de verwerker en de marketeer niet alleen samen gaan nadenken over het product en zijn afzet, maar ook over het verduurzamen van de keten in zijn geheel (bv. reduceren en recyclage van voedselverliezen, het valoriseren van nevenstromen, verpakking ). Er is nood aan productontwikkeling binnen de keten met het oog op het veroveren van nieuwe markten. Het opzetten van projecten die door diverse schakels in de keten gefinancierd worden, biedt mogelijkheden. De overheid kan dit ondersteunen en faciliteren. Een grotere transparantie van de diverse schakels in de keten is daarbij van essentieel belang. Transparante informatie over eerlijke prijzen kan bijdragen aan een kwaliteitsvol imago van land- en tuinbouwproducten en een tegengewicht vormen tegen het aanprijzen van te goedkoop voedsel. Verstevig de positie van de sector binnen de voedingsketen Individuele bedrijfsleiders krijgen het steeds moeilijker zich staande te houden binnen de keten. Voor wie zich tegen mogelijke afname- en prijsrisico s wil indekken, biedt het afsluiten van contracten een mogelijkheid die nog aan belang zal winnen. Het is daarbij nodig te kunnen rekenen op sluitende type-contracten, door de sector onderhandeld. De correcte uitvoering dient bewaakt Samenwerking behoort niet tot onze traditie Meer transparantie in de verschillende schakels is essentieel 23

26 Strategie De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven Producentenorganisaties, zoals coöperaties, moeten soepel inspelen op evoluties Er is nood aan een ombudsman of een handhavingscommissie door een paritair college. Willen producenten zich in groep sterker opstellen, dan is het van belang in te spelen op de extra ondersteuning bij samenwerking die het nieuwe Europese beleid biedt. Via bestaande of nieuw op te richten producentenorganisaties, die soepel kunnen inspelen op de evoluties binnen de keten, kan de onderhandelingspositie ten overstaan van de volgende schakels in de keten verstevigd worden. Ook sectoren die vandaag minder op samenwerking bij de afzet van hun product zijn gericht, dienen zich over deze mogelijkheid te bezinnen en waar mogelijk initiatieven te nemen. Het blijft evenwel ten allen tijde de individuele bedrijfsleider die beslist tot welke initiatieven hij toetreedt. Zorg er voor dat de Code goede handelspraktijken nageleefd wordt Binnen het ketenoverleg, waarin de verschillende actoren via hun vakorganisaties vertegenwoordigd zijn, werd al een Code van goede handelspraktijken afgesproken. Deze code staat of valt in belangrijke mate met de afdwingbaarheid van de afspraken, in het bijzonder ten overstaan van de voedingsnijverheid en de retail. In dit kader is er nood aan een ombudsman of een paritair samengestelde handhavingscommissie die klachten kan behandelen en een oordeel kan vellen. Op een iets langere termijn kan gezocht worden in hoeverre een regelgeving betreffende B2B kan uitgewerkt worden. Vorm kennisclusters Het bevorderen van sectoroverschrijdende samenwerking tussen uiteenlopende partijen leidt tot innovatie en nieuwe initiatieven richting verduurzaming. Landbouwers, onderzoekers, overheid en zo nodig ook andere spelers uit de agro-voedingsketen of er buiten, kunnen van elkaar leren en de handen in elkaar slaan om samen oplossingen te zoeken en nieuwe uitdagingen aan te gaan. Vanuit Europa wordt deze aanpak de komende jaren ondersteund via de oprichting van een Europees InnovatiePlatform en via de oprichting van Operationele Groepen. Daarin zoeken landbouwers en wetenschappers van binnen en buiten de agro-voedingsketen naar oplossingen voor een concrete onderzoeksvraag en toepassingskansen voor innovatieve ideeën. Streef naar een stabiel en ondersteunend beleid De voorbije jaren werden van overheidswege reeds heel wat inspanningen geleverd om de administratieve druk op de bedrijven te verlichten. Het is van groot belang dat de overheid niet bij de pakken blijft zitten en 24

27 Strategie een verdere administratieve vereenvoudiging voor ogen houdt. Het kluwen van wetgevingen zorgt er vandaag voor dat de ondernemer door de bomen het bos niet ziet, waardoor veel tijd en energie verloren gaat. Er is nood aan meer duidelijkheid over en een betere afstemming tussen de diverse regelgevingen waarmee een landbouwer op zijn bedrijf te maken krijgt. Daarnaast zal de overheid er moeten over waken dat initiatiefrijke bedrijven de nodige ruimte krijgen om te ondernemen. Tenslotte kan de overheid via uiteenlopende begeleidende maatregelen (financiële ondersteuning, voorlichting, onderzoek ) een ondersteunende rol vervullen. Voor dit alles is er nood aan een sterke overheid die maximaal oog heeft voor de rechtszekerheid en voor een goede sociale omkadering van de bedrijven die zich nu eenmaal op zeer diverse manieren ontwikkelen. Blijf zorgen voor een goed arbeidsklimaat Diverse factoren zoals werkdruk, financiële onzekerheid en marktonzekerheid kunnen zwaar doorwegen op het arbeidsklimaat in een familiaal landbouwbedrijf. Er is nood aan degelijke ondersteuning waarop deze bedrijven in nood kunnen terugvallen. Door de verdere groei van onze bedrijven blijft de nood aan arbeidskrachten groeien, zowel laag- als hooggeschoolde, zowel vaste als tijdelijke. Hierbij worden wij geconfronteerd met problemen van beschikbaarheid en van betaalbaarheid. Dankzij een regeling voor seizoensarbeid, een degelijke verloning en goede sociale omstandigheden slagen wij er vandaag in om voldoende goede arbeidskrachten aan te trekken. Alleen op die manier blijft de sector aantrekkelijk voor potentiële werknemers en hun omgeving. De lagere loon- en sociale voorwaarden in andere lidstaten en de vrees voor concurrentievervalsing mogen geen aanleiding vormen om hiervan af te wijken. Coördineer het landbouwonderzoek beter en stuur bij Het landbouwonderzoek in Vlaanderen beschikt over voldoende kwalitatief hoogstaande instellingen, maar vertoont twee gebreken. Het is te versnipperd en het zet te eenzijdig in op productie en rendement. Er is dus nood aan een betere coördinatie tussen instituten van hetzelfde niveau, tussen de diverse niveaus, tussen onderwijs en onderzoek, zowel als aan een meer geïntegreerde benadering van de productiefactoren (milieu, bodem ) en de marktkennis. Er dient meer ingezet op onderzoek op lange termijn. Een te grote versnippering van de onderzoeksmiddelen moet vermeden worden. Belangrijk blijft de continue betrokkenheid vanuit de sector zelf, zeker wat Sectoroverschrijdende samenwerking leidt tot innovatie Ondernemers hebben nood aan ruimte om te ondernemen 25

28 Strategie De Vlaamse landbouw(er) een toekomst geven Er is nood aan een betere coördinatie betreft de doorstroming van de uiteindelijke resultaten. Hierbij moet worden ingezet op een gedecentraliseerde voorlichting. Daarnaast dient nog meer aandacht besteed aan genetisch onderzoek. Wanneer wij in de toekomst nieuwe teelten en teelttechnieken willen ontwikkelen, blijft de verdere uitbouw van fundamenteel onderzoek onmisbaar. De kennis van nieuwe teelten en teelttechnieken die in Vlaanderen wordt opgedaan, kan de basis vormen voor nieuwe investeringen vanuit de sector wereldwijd. 26

29 27

30 28

31 3 Inzetten op verschillende bedrijfstypes Niet alle bedrijfsleiders hebben een zelfde visie op de verdere ontwikkeling van hun bedrijf. Sommigen willen inzetten op groei en een verdere duurzame intensivering, terwijl anderen eerder willen inspelen op de eigen omgeving en opteren voor diversificatie. Tussen beide modellen liggen er nog heel wat mogelijkheden. De grote diversiteit aan bedrijven moet één van de sterkhouders worden van een duurzame land- en tuinbouw binnen een verstedelijkt Vlaanderen. 29

32 Analyse Inzetten op verschillende bedrijfstypes De evolutie in de verwachtingen van de consument biedt de landbouw nieuwe kansen. Naast de gangbare, hoogproductieve landbouw komt er in Vlaanderen ruimte vrij voor nieuwe vormen van landbouw. De Vlaamse landbouw zal daardoor de komende jaren een grotere diversificatie kennen, waarbij uiteenlopende en complementaire vormen van bedrijfsvoering hun plaats vinden. De manier waarop de landbouwer op de verwachtingen van de consumenten inspeelt kan zeer divers zijn. Meer met minder Een eerste groep bedrijfsleiders zal volop inzetten op het verduurzamen van een intensieve, gespecialiseerde landbouw, vanuit de visie meer met minder. Waar de bedrijfsleider kiest voor een verdere intensivering zal de beoogde meerproductie moeten gebeuren met minder input per eenheid geproduceerd product. Hij zal met minder grondstoffen, minder milieudruk en minder kosten een beter en meer hoogwaardig product voortbrengen. We kunnen deze aanpak vatten onder de term duurzame optimalisering. Deze bedrijfs vorm steunt op innovatieve ontwikkelingen en voldoende kapitaalsinzet en bouwt op een duidelijke bedrijfsvisie en een stevig bedrijfsmanagement. Onderlinge samenwerking, een deskundige begeleiding en goed uitgebouwd onderzoek vormen de sterkmakers. Minder is meer Maar ook nieuwe landbouwconcepten duiken op en bieden nieuwe kansen. De Slow Food-beweging, die de nadruk legt op concepten als lokaal en authentiek, kent een groeiende aanhang. De biologische landbouw krijgt in Europa steviger voet aan de grond en concepten als agro-ecologie kunnen op groeiende interesse rekenen. Het zijn nieuwe opportuniteiten waarvoor de Vlaamse landbouw zich moet openstellen en die hem een weg kunnen helpen vinden naar de consument. Bedrijven die hier op inspelen richten zich minder op ver dere groei, maar onder het motto minder is meer vooral op de eigen (ruime) omgeving. Zij richten zich eerder op sufficiency dan op efficiency. Zij kunnen sneller inspelen op de vraag van de consument en trachten door het creëren van schaarste via aanbodbeheersing een meerwaarde te halen. Deze tweede groep zal meer aandacht besteden aan differentiatie dan de eerste groep en meer inspelen op mogelijkheden en kansen die onze verstedelijkte omgeving biedt (korte keten, recreatie, educatie ). Deze bedrijven pikken ook sneller in op het leveren van diensten en hopen daar een degelijke vergoeding voor te ontvangen. Dit neemt niet weg dat ook de bedrijven in deze tweede groep bij hun streven naar meer differentiatie oog moeten hebben voor o.a. het optimaliseren van de bedrijfsefficiëntie. De opdeling in twee groepen van bedrijven, zoals hierboven beschreven, mag niet te strikt worden geïnterpreteerd, alsof het om twee radicaal gescheiden werelden zou gaan. Bedrijven kunnen minder of meer kenmerken vertonen van de ene of de andere benadering. De keuze tussen verschillende bedrijfstypes is eveneens een keuze tussen kostenminimalisatie via schaalvergroting of het creëren van meerwaarde per eenheid van product. Het is aan de landbouwer-ondernemer om hierin een afgewogen keuze te maken. Hij zal daarbij rekening moeten houden met de gevolgen op het vlak van arbeid en gezin. 30

33 Analyse in het kort Niet kritiekloos volgen Het is van groot belang dat de Vlaamse landbouw zich openstelt voor de ontwikkelingen die zich in de maatschappij manifesteren en aanslaan bij de consument. Openstellen betekent echter niet kritiekloos volgen. Welke richting het bedrijf ook uitgaat, in het kader van de verdere verduurzaming van de sector heeft elk bedrijf er alle belang bij dat de bedrijfsleiders respect hebben voor elkaars keuze en visie. Misschien dienen zich op die manier nieuwe mogelijkheden tot samenwerking aan. Landbouworganisaties, overheid, onderwijs moeten vooral de omkadering verzorgen die deze keuze mogelijk maakt en er de juiste ondersteuningsinstrumenten voor ontwikkelen. Het is niet uit te sluiten dat, ondanks verduurzaming, verbreding van de markt en de ontwikkeling van nieuwe vormen van landbouw, bepaalde producties of productiesystemen onder toenemende druk zullen komen te staan. Om dit te ondervangen en de betrokken landbouwers te begeleiden zijn een open intern overleg en een duidelijke communicatie van fundamenteel belang. De uiteindelijke keuze blijft echter bij de bedrijfsleider zelf. Nieuwe kansen voor twee types bedrijven met veel tussenliggende keuzes Zij die inzetten op duurzame intensivering: meer met minder ; streven naar een duurzame optimalisering; nadruk op duurzaam intensiveren; met behulp van technologische innovatie; kapitaalintensief. Zij die inspelen op de eigen omgeving: minder is meer ; inspelen op nieuwe tendensen; verstedelijking als een kans; meer differentiatie op het bedrijf; meer aandacht voor diensten. Het blijft een vrije keuze De keuze is aan de bedrijfsleider. Bedrijfsleiders brengen respect op voor elkaars keuze. Bepaalde keuzes kunnen maatschappelijk onder druk komen. Er is nood aan een degelijke ondersteuning. 31

34 Strategie Inzetten op verschillende bedrijfstypes Wij moeten ook durven leren uit het falen van ondernemingen 'Subsidies evolueren naar vergoedingen voor maatschappelijke diensten Luister naar en analyseer succesverhalen Het landbouwinkomen staat onder druk. De gemiddelde koopkracht van de landbouwersgezinnen neemt af. Toch zijn er bedrijven binnen elke deelsector die op zeer diverse manieren aan deze tendens weten te ontsnappen. Het is zinvol na te gaan om welke bedrijven het gaat en hoe het te verklaren valt dat hun inkomen wel is gestegen. Het gaat daarbij niet uitsluitend om productinnovatie, maar evenzeer om de manier waarop in bepaalde situaties problemen en uitdagingen worden aangepakt. Omgekeerd kan het aangewezen zijn om te leren uit het falen van sommige ondernemingen. Gebruik deze inzichten om de eigen bedrijfssituatie te verbeteren. Aan de sector en de overheid om in dit kader werk te maken van een degelijke begeleiding. Bereid u voor op de daling en vergroening van de landbouwsubsidies Het draagvlak voor landbouwsubsidies in Europa neemt sterk af. Enkel door subsidies te koppelen aan vergroening van de landbouw werd in het Europees parlement nog (net) voldoende goodwill gevonden. Toch mag worden aangenomen dat de subsidies verder zullen dalen. Sectoren die er sterk afhankelijk van zijn, zijn daarom aan een grondige bezinning toe en aan strategieën om de toekomst voor te bereiden. De negatieve milieudruk zal gevoelig moeten dalen, de positieve bijdrage aan het ecosysteem zal omhoog moeten. Van subsidies kan hierdoor worden geëvolueerd naar het concept van vergoeding voor maatschappelijke diensten. Wij moeten de landbouw meer profileren als een dienstensector. Neem de financiering van onze bedrijven kritisch onder de loep Een afzwakking van de Europese steunregeling heeft de komende jaren zowel gevolgen voor de rechtstreekse steun aan de bedrijven als voor de ondersteuning via de tweede pijler (VLIF). In dit kader is het van belang de huidige financiële ondersteuning van onze bedrijven kritisch onder de loep te nemen. Duurzaamheid en risicobeheer kunnen daarbij de voornaamste drijfveren zijn. Wij moeten ons in alle openheid de vraag durven stellen in hoeverre de beschikbaar gestelde middelen hiertoe op de meest efficiënte manier bijdragen. Wij moeten ook het globale financieringssysteem onder de loep durven nemen. Daarbij dienen wij na te gaan in hoeverre de huidige systemen in het kader van de bedrijfsontwikkeling duurzaam kunnen verder gezet worden, dan wel of er zich 32

35 Strategie andere vormen van financiering opdringen. Dit alles dient gekoppeld te zijn aan een stimulerend en consistent beleidskader en ondernemingsklimaat, niet in het minst voor die ondernemers die zonder overheidssteun investeren. Het komt er op aan de bedrijfseconomische cijfers op een duurzame manier te verbeteren. Bedrijven hebben daarbij een buffer nodig en dienen zich daarvan ook bewust te zijn. Verder zal een betere kennis van de cijfers de landbouwer helpen bij de keuze voor het meest geschikte bedrijfsmodel. Willen wij praten over de toekomst van de sector, dan zal het nodig zijn goede bedrijfsmanagementsystemen te stimuleren. Onderzoek kritisch of en wanneer op bedrijfsniveau de grenzen aan intensivering en groei zijn bereikt De Vlaamse landbouw is traditioneel een intensieve en gespecialiseerde landbouw. De verdere intensivering en groei zijn de voorbije decennia niet meer, of slechts in beperkte mate, ten goede van de landbouwer gekomen. De hogere opbrengsten per eenheid of op bedrijfsniveau gingen gepaard met lagere prijzen per eenheid. De kost voor de intensivering werd evenwel door de landbouwer zelf gedragen. De vraag naar de fysieke en economische grenzen van de intensivering en de groei op bedrijfsniveau moet objectief worden gesteld. Hierbij is het duidelijk, dat deze grenzen van diverse factoren afhangen, en dus van bedrijf tot bedrijf kunnen verschillen. In een aantal gevallen worden ze mee bepaald door de directe om geving. Het komt erop aan zichzelf eerlijk een spiegel voor te houden en daarbij de vraag te stellen in hoeverre het bedrijf bij verdere uitbreiding overneembaar blijft, al dan niet binnen het eigen gezin. Ook het ritme van groei dient mee in overweging genomen te worden. Er liggen wellicht mogelijkheden in het optimaliseren van de samenwerking tussen bedrijven, waardoor elk betrokken bedrijf zijn kosten kan drukken, bijkomende kennis kan inbrengen of nieuwe initiatieven kan uitbouwen. Om goed onderbouwde keuzes te maken heeft de landbouwer bovendien nood aan ongebonden professioneel advies. Daarbij moet het belang van het bedrijf het uitgangspunt vormen, eerder dan dat van de aanbieder van de dienst of product waaraan het advies vaak gebonden is. Er is meer zorg voor veerkracht en wendbaarheid nodig. Los van intensivering en groei kan onder het motto Zorg dat je uitblinkt in datgene waarin je sterk staat op bepaalde bedrijven het afstoten van een tak of teelt in het belang van de verdere uitbouw van een andere tak of teelt zowel economische als ecologische voordelen opleveren. Bedrijven hebben een buffer nodig Wij moeten onszelf eerlijk een spiegel durven voorhouden 33