Duinbeheer. Verslag veldwerkplaats Duin- en kustlandschap Terschelling, 18 en 19 september 2008

Transcriptie

1 Duinbeheer Verslag veldwerkplaats Duin- en kustlandschap Terschelling, 18 en 19 september 2008 Inleiders: Freek Zwart (Staatsbosbeheer), Ab Grootjans (Universiteit Groningen), Marijn Nijssen (Stichting Bargerveen), Annemiek Kooijman (Universiteit van Amsterdam), Albert Oost (Rijkswaterstaat) Freek Zwart, districtsmedewerker van Staatsbosbeheer opent de veldwerkplaats met een inleiding over het beheer op Terschelling. Terschelling is een van de eerste bezittingen van Staatsbosbeheer. Al in 1910 werd 9400 hectare duin en wildernis aan

2 Staatsbosbeheer overgedragen en vanaf dat moment beheerd. Eerste doelstelling van Staatsbosbeheer was om een duurzame beplanting aan te leggen die overstuivingen zou kunnen tegengaan. Tussen 1910 en 1940 is dan ook ongeveer 600 hectare bos aangelegd. Daarnaast werden gebieden verpacht aan boeren zodat zij de grond konden ontginnen. Gevolg van dit beheer was een verlies aan natuurgebieden, een grootschalige ontwatering door veel sloten en greppels en een fijnmazige ontsluiting. Tussen 1930 en 1940 zijn stuifdijken aangelegd om de Boschplaat en de Noordsvaarder. Daarmee is ongeveer 3000 hectare ingepolderd. Vooral na 1950, toen de recreatie steeds belangrijker werd, zijn er nog allerlei extra wegen en paden aangelegd. De twee decennia daarna is er aan de hand van adviezen van de Natuur Wetenschappelijke Commissie op kleine schaal actief beheer gevoerd, maar geleidelijk werden de problemen in de natuur steeds groter. Door successie verruigde de vegetatie en door grondwateronttrekkingen ten behoeve van de drinkwatervoorziening verdroogde het gebied steeds meer. Daarbij kwam ook nog eens de invloed van de zogenaamde zure regen. Vanaf 1970 is steeds bewuster beheerd via beheerplannen. Er is steeds meer een systeembenadering gevolgd en op ongeveer twintig locaties actief beheer gevoerd middels het afplaggen van natte duinvalleien. Begrazing heeft in een aantal droge heidegebieden zeer goed uitgepakt. De meeste discussie gaat momenteel over de landschappelijke inpassing van de zeereep tussen paal 15 en 20 en het herstel van de dynamiek van de zeereep bij paal 3-8. Er is, zo erkent Zwart, te weinig gecommuniceerd met de bevolking over de ideeën van dynamisch kustbeheer. Geohydrologie van een eiland Voordat we het veld ingaan om te kijken welke perspectieven dynamisch kustbeheer hier op Terschelling kan hebben, vertelt Ab Grootjans over de geohydrologie van een eiland. Belangrijk is in ieder geval te realiseren dat er zich een grote bel zoet water onder het eiland bevindt, die zich uitstrekt tot onder het strand en zelfs tot onder de zee. Het zoete water bolt als het ware op als laag boven op het zoute water. Daardoor is er een uitstroom van zoet water mogelijk naar de randen van het eiland. Juist op die plekken komen nu ook nog veel rodelijstsoorten voor. Ook op de overgangen van zoet en zout water komen veel zeldzame soorten voor. Duinvalleien zijn, afhankelijk van de ouderdom (kalkuitspoeling) en de invloed van het grondwater, meer of minder gevoelig voor verzuring. Bij een kalkgehalte boven de 0,25% wordt de ph boven 6 gebufferd. De hydrologie van de duinvalleien is heel bepalend voor de vegetatiesuccessie. De pionierstadia kunnen

3 gedurende vele decennia stabiliseren als ook de hydrologie stabiel is. Maar, zo vertelt Grootjans, elke verandering in het lokale hydrologische systeem geeft aanleiding tot een versnelde successie. Hetgeen weer aangepaste beheersmaatregelen noodzakelijk maakt (maaien, plaggen etcetera), en dat kost weer geld.de voor de toekomst meest waardevolle valleien zijn de nog onbegroeide stranden waar grondwater uittreedt. Aan de binnenduinrand is een beperkt aantal plekken waar veenvorming kan plaatsvinden of waar kalkmoerassen kunnen groeien. De grootste bedreiging van voedselarme valleien is nog steeds te snelle groei van de vegetatie als gevolg van nog steeds te hoge stikstofdepositie. Stuivende duinen kunnen deze schade gedeeltelijk compenseren. Orchideeën, groenknolorchis en moeraskartelblad En die stuivende duinen, zo zal blijken, vormen de rode draad tijdens deze veldwerkplaats. Want is het mogelijk om hier de duinen weer te laten stuiven? Praktisch gezien zou dat betekenen dat de grote stuifdijk die hier sinds de jaren dertig ligt, deels zal moeten verdwijnen. Hoe interessant dat zou zijn, zien we in een van de nog relatief actieve stuifkuilen. Tal van orchideeën, groenknolorchis en moeraskartelblad, maar ook allerlei zeldzame sprinkhanen zoals de doornsprinkhaan, komen hier voor. Vraag hier is wat te doen: je ziet dat de duinvallei langzamerhand dicht gaat groeien, waardoor die zeldzame soorten gaan verdwijnen. Maar nu gaan plaggen betekent tegelijkertijd dat je een aantal soorten zult zien verdwijnen. Onderweg zien we nog een aantal typische verschijnselen van duinen. Parnassia zien we op ogenschijnlijk droge hellingen maar wel allemaal netjes op eenzelfde hoogte en dat duidt op uittredend grondwater. Op het strand zien we de allereerste stadia van de successie. We leren de duinen zien en begrijpen en zien wat er onder invloed van wind en zee en zand voor een vegetatie zou kunnen staan. De relicten zijn er nog maar de dynamiek is bijna geheel verdwenen uit het systeem. Fauna en duinbeheer Tijdens de avondsessie vertelt Marijn Nijssen van de Stichting Bargerveen over de fauna in de duingebieden. De afgelopen 15 jaar is de vergrassing, verstruweling van de duinen razendsnel gegaan. Op standplaatsniveau heeft dat geleid tot een aantasting van de standplaatscondities. En door een tegelijkertijd optreden van een fragmentatie van het landschap, isolatie en homogenisatie van het landschap treden er nu allerlei bottlenecks voor fauna op. Plantensoorten zijn verdwenen, er is minder oppervlakte kaal zand meer, en de variatie in structuur en microklimaat is sterk afgenomen. Die variatie is juist nodig voor thermoregulatie en oriëntatie van verschillende diersoorten.

4 Uit een gedetailleerde analyses van het voedsel van de tapuit blijkt dan ook dat de junikever, een van de belangrijkste voedselbronnen van de tapuit, juist sterk in aantallen is achteruitgegaan als gevolg van de veranderde omstandigheden. Bij verstuiving neemt het aantal larven van de junikever toe omdat de wortels van helm dan veel aantrekkelijker zijn voor de kevers. En ook hoe gevarieerder de vegetatie met afwisseling van open en gesloten stukken, hoe aantrekkelijker het is voor de larven van de junikever. En als je per saldo gaat tellen hoeveel kevers je in de Nederlandse duingebieden kunt vinden (750 per hectare) en in Denemarken (9000 kevers per hectare) is het ook te verklaren waarom er in Denemarken nog zoveel meer tapuiten te vinden zijn dan in Nederland. Fors ingrijpen maar relictpopulaties beheren Hoe kun je er nu met beheer voor zorgen dat het beter gaat? Een belangrijke factor voor het voedsel van de tapuiten is open zand. Verstuiving is een essentiële voorwaarde voor een goede tapuitenstand. Begrazing blijkt veel minder effectief voor het open houden van het zand. Maar in de praktijk lukt het helaas nog maar zelden om stabiele duinsystemen te herstellen voor karakteristieke duinfauna. Concluderend stelt Nijssen dat het nodig is om vooraf een goede omschrijving te maken van doelsoorten en processen en de nulsituatie vast te leggen. Als je met een situatie zit waar toch niets meer te verliezen valt, dan is het uitvoeren van grootschalig beheer het beste en kun je later eventueel voor aanvullend beheer te kiezen zodat er variatie ontstaat. Als je wel wat te verliezen hebt in het bestaande systeem, dan is een goede planning in tijd en ruimte nodig om zodoende relictpopulaties op ruime schaal te behouden en het beheer moet dan bestaan uit een combinatie van maatregelen. Chemie van de duinen Annemiek Kooijman van de Universiteit van Amsterdam gaat in op de vraag of begrazing een bijdrage kan leveren aan het herstel van de duinen. Volgens haar leidt in duinen van het waddengebied een hoge stikstofdepositie in combinatie met een hoge fosfaatbeschikbaarheid tot een hoge strooiselinput. De hoge fosfaatbeschikbaarheid komt omdat er geen fosfaatfixatie plaatsvindt in calciumfosfaat of ijzerfosfaat. En er is een hoge N- beschikbaarheid omdat er in de kalkarme en zure bodem een lage microbiële N-behoefte is waardoor er een hoge netto N-mineralisatie plaatsvindt. De P-beschikbaarheid verlagen zal niet lukken omdat er te weinig kalk en ijzer is. De stikstofbeschikbaarheid verlagen heeft eigenlijk niet zo veel zin omdat stikstof al de beperkende factor is. Maar het is te realiseren door lichte begrazing waardoor de strooiselinput verlaagd wordt zodat er minder stikstof gemineraliseerd wordt. Een verla-

5 ging van de organische stofgehalten kan door verstuiving of plaggen. Beide zullen leiden tot een lagere stikstofbeschikbaarheid. En een lagere stikstofbeschikbaarheid is van groot belang, zo betoogt Kooijman, want uit recent onderzoek blijkt dat zelfs bij een N-depositie van 4 of 5 kilogram per hectare er al het effect vergrassing zichtbaar is. En dat terwijl een stikstofdepositie van 20 tot 25 kilogram per hectare geen uitzondering is. Washover-complexen Albert Oost besluit de serie presentaties af met de oproep om binnen nu en 20 tot 30 jaar de mogelijkheden te hebben uitgedacht en uitgeprobeerd om de eilanden te behoeden voor de ernstige gevolgen van de klimaatveranderingen. Als de zeespiegel blijft stijgen, dan zullen de eilanden langzaam maar zeker steeds meer last krijgen van het hoge water met alle veiligheidsproblemen van dien. De Deltacommissie heeft opmerkelijk genoeg namelijk nog geen oplossingen voor de onbewoonde gebieden. Maar, zo meent Oost, beheerders kunnen in hun beheer op de eilanden gebruik maken van de golven, het sediment en het water. De dynamiek van deze processen kan er voor zorgen dat de eilanden intact blijven. Zijn boodschap is dat juist door het toelaten van de dynamiek de eilanden minder last zullen hebben van een hoge zeespiegel en juist in stand blijven. De kop van de eilanden groeien voortdurend aan, de hoogdynamische staarten kalven af. De washover-complexen in het midden van de eilanden (grote platte vlakten met pioniersvegetaties) overstromen regelmatig en zetten zand af. Juist door de stuifdijk die er sinds enkele decennia ligt, komt er onvoldoende zand bij, zo stelt Oost, om de zeespiegelrijzing op te vangen. Kreken die zand opbrengen En juist die stelling blijkt de rest van de dag het belangrijkste discussiepunt te worden. Want op de Boschplaat op de oostkant van het eiland, zie je inderdaad dat de echte pioniersvegetatie van viooltjes, buntgras en korstmossen langzaamaan (mede door de zwaveldepositie) aan het verdwijnen is en vervangen wordt door een struikvegetatie. De vlakte wordt nu alleen opgehoogd door de kreken vanuit de waddenkant, maar niet door de grote kreken zoals die er vroeger waren vanuit de Noordzeekant. Zeker als de kreken elkaar raken en er doorstroming plaatsvindt, is er ook geen probleem van verzilting zoals dat nu optreedt door opdrogende watervlakten. Kreken kunnen dan tot wel 50 centimeter per eeuw ophogen. De meest voor de hand liggende oplossing lijkt dus om de stuifdijk geheel of gedeeltelijk open te maken. Dat dat effect zal hebben, blijkt ook wel bij een experiment van enkele

6 jaren terug waar de stuifdijk al deels is doorgestoken. Een grote kale zandvlakte ligt er nu die zich al enkele tientallen meters het binnenland is ingetrokken en al over een nog veel grotere afstand wit zand heeft laten inwaaien. Dat idee heeft echter absoluut geen steun van de plaatselijke bevolking. Die zijn er niet van overtuigd dat het doorsteken van de stuifdijk meer veiligheid zou geven. Dat blijkt wel uit de felle discussie tussen de excursiegangers en de twee paardenmenners van de karren die ons over het eiland brengen. Deze twee echte eilanders vinden het niet alleen niet overtuigend maar wijzen ook op het feit dat hun ouders, broers en ooms nog hebben meegeholpen bij de aanleg ervan. Ze verwijten de wetenschappers zelfs dat ze de stuifdijk min of meer gebruiken voor hun wetenschappelijke experimenten, en dat ze het klimaatargument nu inzetten om hun al oudere idee om de stuifdijk door te steken, alsnog door te drukken. Want enkele jaren geleden lukte het doorsteken vanwege het natuurargument niet en nu zou het opeens moeten vanwege de veiligheid. Meer informatie bij: Freek Zwart, Staatsbosbeheer Ab Grootjans, Universiteit Groningen Marijn Nijssen, Stichting Bargerveen Annemiek Kooijman, Universiteit van Amsterdam Albert Oost, Rijkswaterstaat