Meten en wegen. 1.1 Bereiden

Transcriptie

1 Meten en wegen 1 Leerdoelen Aan het eind van het hoofdstuk weet je: wat voor soort bereidingen je in de apotheek maakt; welke hulpmiddelen je nodig hebt bij het bereiden van geneesmiddelen in de apotheek; iets over meten en wegen; hoe je moet afwegen; hoe de hoeveelheid werkzame en hulpstof op het recept staat aangegeven en wat dit betekent; hoe je de concentratie kunt berekenen. 1.1 Bereiden recepteren magistrale receptuur Vroeger werden bijna alle geneesmiddelen in de apotheek klaargemaakt. Nu worden de meeste geneesmiddelen in de fabriek gemaakt. Maar een klein gedeelte wordt nog in de apotheek vervaardigd. Dit noemen we recepteren. Het bereiden van geneesmiddelen doet wat denken aan koken: je weegt of meet ingrediënten af volgens een bepaald voorschrift (het recept) en gaat daarmee aan de slag. Je mengt en verwerkt totdat het product klaar is. Op het recept staat aangegeven in welke toedieningsvorm we de geneesmiddelen aanbieden; bijvoorbeeld in vaste vorm zoals een tablet, in vloeibare vorm zoals een drank of in een smeerbare vorm, zoals een zalf. In al deze toedieningsvormen zit geneeskrachtige stof, samen met andere stoffen. Er zijn maar weinig geneeskrachtige stoffen die je als zodanig aan de patiënt kunt aanbieden. In verreweg de meeste gevallen moet je er dus iets mee doen: je moet een bereiding maken. De bereidingen in de apotheek kunnen we onderscheiden in: Bereiding op recept: ook wel magistrale receptuur genoemd. Dit is de bereiding op recept van een geneesmiddel voor een bepaalde patiënt, met een door de arts aangegeven samenstelling.

2 1 Meten en wegen 13 Bereiding op voorraad: ook wel voorraadbereiding genoemd. Dit is de bereiding op voorraad van een geneesmiddel dat regelmatig wordt voorgeschreven. Er wordt hierbij een grotere hoeveelheid in één keer gemaakt, waarbij niet volgens een recept maar volgens een protocol wordt gewerkt. Een protocol is een formulier met een vast bereidingsadvies voor een preparaat, inclusief de samenstelling, de stappen in de bereiding en de controles hierop. Voor een preparaat dat in heel Nederland wordt voorgeschreven, bestaan landelijk gestandaardiseerde protocollen (zie hoofdstuk 2). Deze zijn verzameld in het Formularium Nederlandse Apothekers (FNA) en worden FNA-voorschriften genoemd. Naast de protocollen per product zijn er ook procedures voor bereidingen samengesteld. Deze zogeheten LNA- (Laboratorium der Nederlandse Apothekers) procedures zijn bestemd voor de bereiding van alle toedieningsvormen, maar ook voor handelingen als meten, wegen en dergelijke. VTGM: dit betekent Voor Toediening GereedMaken. Dit is het geneesmiddel gereedmaken voor gebruik, zodanig dat de patiënt de berekende dosis zonder verdere bewerking kan innemen, zichzelf kan toedienen of toegediend kan krijgen. Sommige antibioticadranken moeten voordat ze kunnen worden afgeleverd toedieningsgereed worden gemaakt. Dit doe je door aan het poedermengsel water toe te voegen. Soms kan een patiënt moeilijk slikken en moeten de geneesmiddelen op een andere manier worden toegediend. Een oplossing hiervoor is de sonde. Het geneesmiddel gaat dan door een slangetje via de neusholte het lichaam in. Hiervoor zijn bereidingshandelingen noodzakelijk. Niet ieder geneesmiddel kan op deze wijze worden toegediend. FNA Het Formularium der Nederlandse Apothekers (FNA) is een boek met standaardvoorschriften dat uitgegeven wordt door de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering van de Pharmacie (KNMP). Door deze voorschriften te gebruiken zijn de bereidingswijze en samenstelling van geneesmiddelen steeds hetzelfde. Als we recepteren nog een keer met koken vergelijken, dan is het FNA het kookboek. Het FNA geeft niet alleen de samenstelling en de bereidingswijze van een preparaat; het bevat ook achtergrondinformatie over onder andere bereiding, toepassing, bewaring en houdbaarheid. Deze achtergrondinformatie is opgenomen in een aparte rubriek Commentaar. Bereiding in de apotheek is arbeidsintensief en moet voldoen aan voorraadbereiding VTGM Formularium der Nederlandse Apothekers

3 14 Bereiden in de apotheek KNMP Kennisbank vastgestelde kwaliteitsnormen. Preparaten bereid volgens het FNA voldoen aan deze eisen. Voor de meeste geneesmiddelen zijn handelspreparaten op de markt beschikbaar. Dit zijn bereidingen die door de farmaceutische industrie worden vervaardigd. Ze worden geregistreerd als geneesmiddel. Maar niet in alle gevallen kan met industrieel geproduceerde geneesmiddelen in de behoefte van de patiënt worden voorzien. Er moet dan zorg op maat worden geleverd en dus is bereiding in de apotheek noodzakelijk. Denk maar eens aan iemand die moeite heeft met het slikken van tabletten. Zo iemand kun je helpen door de geneeskrachtige stof in de vorm van een drank aan te bieden. Mensen die aan het einde van hun leven zijn gekomen, zijn soms ernstig uitgedroogd. Wanneer je zulke mensen een zetpil geeft, bevat het rectum te weinig vocht om de geneeskrachtige stof erin te laten oplossen. Voor zulke mensen kan een klysma uitkomst bieden. En zo zijn er meer situaties denkbaar waarin je een bepaalde geneeskrachtige stof in een andere toedieningsvorm wilt aanbieden. Ook bevat een preparaat niet altijd alle werkzame stoffen die de arts wil geven. Dit is vaak het geval bij crèmes of zalven. Voor de patiënt is het handiger als hij met één keer smeren klaar is en niet allerlei tubes naast elkaar hoeft te gebruiken. Dus vraagt de arts om een crème of zalf waarin alle gewenste stoffen zitten. Vroeger werden er veel meer geneesmiddelen in de apotheek bereid. De opkomst van het industriële bereiden heeft het aantal bereidingen in de apotheek sterk teruggedrongen. De apotheekbereiding speelt tegenwoordig een belangrijke rol als een handelspreparaat ontbreekt of ongeschikt is voor de patiënt. Voor het bereiden van magistrale receptuur heeft de KNMP een modelprotocol ontwikkeld en een zogenoemd Recept Bereidingsvoorschrift (RBV) dat aan het recept gehecht kan worden. Hierop kunnen alle gegevens worden genoteerd die voor de bereiding van belang zijn. Hetzelfde geldt voor de voorraadbereiding. Deze wordt aan de hand van chargebereidingsprotocollen verantwoord. Alle naslagwerken, bereidingsvoorschriften en procedures die het werk in de apotheek beschrijven zijn te vinden op de KNMP Kennisbank. Dit is een digitaal dataproduct van de KNMP. Via de KNMP Kennisbank biedt de KNMP apothekers en andere geïnteresseerden toegang tot belangrijke databronnen zoals het Informatorium Medicamentorum, het FNA en diverse bestanden uit de G-standaard. De KNMP zorgt voor het actueel houden van deze Kennisbank. In de tekst van dit boek wordt herhaaldelijk verwezen naar de KNMP Kennisbank.

4 1 Meten en wegen 15 In dit hoofdstuk kijken we eerst wat we zoal nodig hebben in de apotheek. Vervolgens gaan we wegen en meten en proberen we te berekenen hoeveel werkzame en hoeveel hulpstof er moet worden afgewogen en hoe een en ander op een recept staat aangegeven. Randvoorwaarden Randvoorwaarden voor apotheekbereiding liggen op de terreinen: scholing, hygiëne, inrichting, apparatuur, ruimte en controle (protocollering, in-procescontrole, validatie en monitoring). Het type bereidingsproces bepaalt de randvoorwaarden. Een randvoorwaarde is dat de bereider wordt beschermd tegen de inwerking van de stoffen waarmee je werkt, omdat de stoffen irriterend en/of bijtend kunnen zijn. Bovendien wordt soms gewerkt met toxische (giftige) stoffen. Sommige stoffen zijn direct giftig, andere stoffen kunnen na jaren nog problemen geven. Hierbij kun je denken aan cytostatica; middelen tegen kanker die zelf ook kanker kunnen veroorzaken als je er langdurig aan wordt blootgesteld. In de eerste plaats moet worden geprobeerd contact tussen bereider en product te vermijden. Een eerste maatregel is het afvoeren van de stofdeeltjes die in de lucht zijn terechtgekomen en de bereider kunnen bereiken. Dit kan door te werken onder luchtafzuiging. Verder kan de bereider gebruikmaken van een mondkapje en handschoenen. Een veiligheidsbril kan bescherming van de ogen bieden en bij hoge geluidsniveaus kunnen oordopjes of oorkappen van nut zijn. De bereider moet immers ook beschermd worden tegen lawaai van apparatuur. Andere maatregelen om de bereider (en ook het product, dat niet verontreinigd mag worden!) te beschermen zijn onder andere: handen wassen voor en na de bereidingen en bij het verlaten van het lokaal, geen eten en drinken in de bereidingsruimte en dragen van een goede jasschort. 1.2 Inventaris Voordat we kunnen beginnen met het bereiden van geneesmiddelen, moeten we weten welke gereedschappen we daarvoor nodig hebben. We kunnen de volgende indeling maken: meubilair: werktafels, kasten, koelkast, LAF- (laminaire airflow-) kast (speciale werkbank waarop steriele bereidingen worden gemaakt), zuurkast enzovoort; apparatuur: balansen, zalfmolen, mengapparatuur, computer enzovoort; LAF-kast

5 16 Bereiden in de apotheek naslagwerken kleine utensiliën (= gebruiksvoorwerpen): mortier (vijzel van ruwe of gladde steen, van kunststof of metaal), schalen (roestvrijstaal (RVS) of geëmailleerd) en stampers (van steen of kunststof); glaswerk: bekerglazen, erlenmeyers, maatglazen, pipetten, horlogeglazen en roerstaven; lepels, spatels enzovoort; papier: afweegpapier (perkament- en waspapier en doorzichtig folie); grondstoffen: dit zijn de verschillende componenten die nodig zijn om de uiteindelijke toedieningsvorm te maken; recipiënten (= verpakkingsmaterialen): voor de grondstoffen zijn dit opstandpotten en -flessen, voor het eindproduct zijn dit bijvoorbeeld medicijnflessen, potjes en zalftubes; boeken en naslagwerken: bijvoorbeeld het Informatorium Medicamentorum, het Formularium Nederlandse Apotheken, LNA-mededelingen, LNA-procedures, KNMP Kennisbank en Europese Farmacopee; etiketten en stickers. 1.3 Wegen en meten tarreren Wegen en meten zijn heel belangrijk voor het zorgvuldig bereiden van geneesmiddelen in de apotheek. Eigenlijk begint iedere bereiding hiermee. Hierna gaan we eerst wat dieper in op: wegen: een bepaald gewicht (massa) van een stof afzonderen; tarreren: bij het wegen het gewicht van de recipiënt (verpakking) uitschakelen; kalibreren: ijken op volume of het ijken van een balans. De utensiliën die veel gebruikt worden om te wegen/meten zijn: balans (om te wegen); maatcilinder: een maatglas met maatverdeling om een bepaald volume af te meten; pipet: glazen buis waarin vloeistof nauwkeurig wordt afgemeten. Wanneer je kunt kiezen tussen wegen en volumemeten gaat de voorkeur uit naar wegen. Met wegen kun je het gewicht namelijk uitprinten, is de aflezing minder subjectief en bereik je een grotere nauwkeurigheid dan met volumemeten.

6 1 Meten en wegen Wegen met een balans Oorspronkelijk was een balans een weegwerktuig met twee schalen aan de uiteinden. Als we op de schaal aan de ene kant een bepaald gewicht plaatsen, moeten we om een evenwicht te krijgen op de schaal aan de andere kant een hoeveelheid stof met dezelfde massa plaatsen. Op deze manier kun je met aan de ene kant een bekend gewicht, aan de andere kant hetzelfde gewicht afwegen. balans Figuur 1.1 Voorbeeld van een in de apotheek gebruikte balans. Bron: Spruyt Hillen bv Tegenwoordig gebeurt dit elektronisch. De balansen kunnen worden onderscheiden naar de hoeveelheid die er maximaal op mag worden afgewogen. De maximumhoeveelheid die op een balans mag worden afgewogen noemen we het weegvermogen van de balans. Op iedere balans moet het weegvermogen vermeld staan. Ook geldt voor elke balans een minimumhoeveelheid die mag worden afgewogen. Deze minimumhoeveelheid is afhankelijk van de afleeseenheid. Veelgebruikte balansen zijn de zogeheten bovenwegers en de analytische balansen (zie ook par ). weegvermogen Soms moet je een hoeveelheid afwegen die kleiner is dan de balans toestaat. In dat geval moet je een verdunning of een verwrijving van de stof maken, of gebruik je een analytische balans. Een analytische balans is een balans die gebruikt wordt in het laboratorium. Deze heeft een schaalverdeling in vier decimalen en kan dus heel kleine hoeveelheden afwegen. Bij verdunnen wordt aan een oplossing meer vloeistof toegevoegd om de concentratie van de oplossing te verlagen. Wanneer de stof niet opgelost maar in vaste vorm aanwezig is, kunnen we het mengsel ook verdunnen met een vaste indifferente stof (stof die geen werking heeft, bijv. zetmeel). We spreken dan van verwrijven. We komen daar in hoofdstuk 3 (par ) uitgebreid op terug.

7 18 Bereiden in de apotheek Het wegen van een van tevoren vastgestelde hoeveelheid van stoffen moet heel voorzichtig gebeuren. Vaste stoffen worden op papier afgewogen, vetten op paraffinepapier of op plasticfolie. Vloeistoffen moeten worden afgewogen in een flesje of erlenmeyer. Het voorwerp waarin wordt gewogen moet eerst worden getarreerd; dat wil zeggen dat het gewicht op nul moet worden gezet (zie ook par ). Wanneer je uit een fles schenkt, houd dan altijd het etiket naar boven. Zo blijft bij eventueel morsen het etiket schoon. Bij het wegen moet altijd gecontroleerd worden of het ingewogen gewicht ook daadwerkelijk klopt met wat in het protocol staat. Meestal zal de weging door een andere assistente moeten worden gecontroleerd of geparafeerd. Alleen als de computer de weging registreert en print, is deze controle niet nodig. Hoewel in het geval van vergiften ook dan een controleparaaf nodig blijft. nulstand van de balans Daarnaast moeten bij deze stoffen de berekening en de nulstand van de balans gecontroleerd worden. De controles moeten voor vrijgave (vrijgave = het vrijgeven van het product; dit betekent dat het afgeleverd mag worden) door de apotheker worden afgetekend. Ook voor vrijgave van het preparaat is de controleparaaf van de apotheker noodzakelijk. Controleer niet alleen het gewicht, maar ook of je wel de juiste stof hebt afgewogen. Noteer altijd het chargenummer (zie ook hoofdstuk 2) van de pot waaruit je geschept hebt als je de barcode niet scannen kunt. Meestal worden barcodes (streepjescodes) gescand om de computer te laten controleren of de juiste pot is gebruikt. De afgewogen hoeveelheden kunnen dan met behulp van een printer worden afgedrukt. In principe streeft men naar een aflezing die tot op het laatste cijfer overeenkomt met de af te wegen hoeveelheid. Om van het wegen niet een onnodig langdurige aangelegenheid te maken, wordt in de praktijk een zekere mate van afwijking toegestaan. Het blijkt dat wegingen voldoende nauwkeurig en snel uitvoerbaar zijn bij een relatief verschil van 1% tussen het afgelezen weegresultaat en de af te wegen hoeveelheid. elektronische balans elektronische balans De elektronische balans wordt in de meeste apotheken gebruikt. Hij wordt op een geschikte plaats waterpas opgesteld bij voorkeur op een zware, stabiele werktafel vrij van trilling en tocht. De ruimte

8 1 Meten en wegen 19 mag niet onderhevig zijn aan grote temperatuurschommelingen. Het gewicht wordt digitaal weergegeven. De nauwkeurigheid is over het hele weegbereik van de balans hetzelfde. De balans kan worden aangesloten op een printer, zodat het afgewogen gewicht wordt vastgelegd. Aangezien er een opwarmtijd van dertig minuten nodig is, moet de elektronische balans ten minste een half uur voor gebruik worden aangezet. Het uitvoeren van een weging bestaat uit een aantal stappen. Deze zijn: 1 Af te wegen stof en af te wegen hoeveelheid noteren in het weegschema. 2 Controleren of de balans schoon is en waterpas staat. 3 Balans in nulstand zetten. 4 Weegpapiertje tarreren en uitprinten van de nulstand. 5 Opscheppen van de stof op het papiertje met behulp van een lepel, tot het juiste gewicht bereikt is. 6 Afvegen van de lepel. 7 Uitprinten van de afgewogen hoeveelheid. 8 Controleren of de juiste hoeveelheid is afgewogen. 9 Controleren of de juiste stof gebruikt is. 10 Noteren van de afgewogen hoeveelheid en het chargenummer in het weegschema. 11 Plaatsen van je paraaf in het weegschema. 12 Controleren van de identiteit en de weging door een collega. 13 Plaatsen van de controleparaaf van je collega in het weegschema. 14 Balans eventueel schoonmaken en weer in nulstand zetten. Het afwegen van hoeveelheden groter dan 1 gram wordt uitgevoerd op een zogeheten grambalans (aflezing in twee decimalen). Voor het afwegen van hoeveelheden kleiner dan 1 gram gebruiken we een milligrambalans (nauwkeuriger aflezing: in drie decimalen). Zowel bij een gram- als bij een milligrambalans moet je rekening houden met het weegvermogen van de balans (de maximale hoeveelheid die op een balans mag worden afgewogen). grambalans Veelgemaakte fouten bij het wegen zijn: De balans staat niet waterpas. De balans is niet schoon. De verkeerde balans is gebruikt voor de af te wegen hoeveelheid. Met deze weegprocedure ga je oefenen met behulp van een werkformulier (protocol). In hoofdstuk 2 vind je een voorbeeld van zo n protocol.

9 20 Bereiden in de apotheek kalibreren kalibreren Balansen vallen wettelijk onder toezicht van het IJkwezen. De eerste fase van de ijking wordt door de producent uitgevoerd. De tweede fase door de leverancier. Vervolgens wordt er voor regelmatige controle en onderhoud een abonnement bij de leverancier of bij het Nederlands Meetinstituut IJkwezen afgesloten. Balansen moeten regelmatig gekalibreerd worden volgens de gebruiksaanwijzing van de fabrikant. Hierbij wordt gecontroleerd of de balans niet te veel afwijkingen vertoont. Als de balans niet meer voldoet, moet actie worden ondernomen om dit te verhelpen. Kalibreren wordt ook gedaan bij de volumemeting. In een aantal gevallen is het nodig de bereiding rechtstreeks in het uiteindelijke verpakkingsmateriaal uit te vullen. Een medicijnfles wordt dan voor de bereiding gekalibreerd. Dat wil zeggen dat het af te meten volume in de vorm van water met een maatcilinder in de medicijnfles wordt gedaan. Vervolgens wordt een merkstreepje op de fles aangebracht. Het water wordt verwijderd en de bereiding kan nauwkeurig tot het merkstreepje worden aangevuld tarreren Tarreren is het bepalen van het gewicht van de verpakking. Op een elektronische balans kun je het gewicht van de verpakking uitschakelen door na weging van de verpakking de schaal van de balans weer in de nulstand te zetten. In de weegprocedure wordt de balans op nul gezet nadat het weegpapiertje erop is geplaatst. Het voordeel is dat je het gewicht van de af te wegen hoeveelheid direct digitaal kunt aflezen. 1.5 Meten Afmeten is het afpassen van een bepaald volume. We doen dit met behulp van een glazen maatcilinder of met een pipet van passende grootte. De maatcilinder moet zo weinig mogelijk groter zijn dan het volume dat je moet afmeten. Zit er verhoudingsgewijs weinig vloeistof in de maatcilinder, dan zal de onnauwkeurigheid bij het wegen namelijk groter zijn. Dus 1 ml kun je beter afmeten in een maatcilinder van bijvoorbeeld 5 ml dan in een maatcilinder van 100 ml. Het benodigde volume moet op de schaalverdeling worden afgelezen met het vloeistofoppervlak op ooghoogte, terwijl de maatcilinder horizontaal staat. De onderkant van de vloeistofspiegel (meniscus) moet raken aan de maatstreep.

10 1 Meten en wegen 21 De instrumenten die gebruikt kunnen worden om een volume te meten zijn: maatcilinders; steekpipetten; maatpipetten; druppelpipetten; pasteurse pipetten; volpipetten; maatkolven. Soms kun je ook gewone spuiten gebruiken om een bepaald volume af te meten. Een uitgebreide beschrijving voor het meten van volumes is opgenomen in de LNA-procedure Volumemeting, uitvoering (S01-5), deze is te bekijken op de KNMP Kennisbank. Figuur 1.2 Maatcilinder. Druppelgewicht Het komt regelmatig voor dat aan een preparaat een bepaald aantal druppels moet worden toegevoegd. De druppelgrootte van een vloeistof is afhankelijk van een aantal zaken, waaronder: de grootte en de vorm van de afdruppelopening; de dichtheid van de vloeistof.

11 22 Bereiden in de apotheek Figuur 1.3 Enkele in de apotheek gebruikte pipetten. Internationale Druppelteller druppelgewicht Dit betekent dat druppels van dezelfde vloeistof gedruppeld met verschillende pipetjes niet steeds even groot zijn. Daarom bestaat er een gestandaardiseerde druppelteller: de Internationale Druppelteller. Deze wordt beschreven in de Farmacopee. Twintig druppels uit deze druppelteller wegen, gedruppeld in verticale stand bij 20 8C, 1 gram. Wanneer geen gestandaardiseerd druppelpipet wordt gebruikt, moeten we om de juiste dosering te kunnen vermelden op het etiket zelf eerst het druppelgewicht bepalen. Dit is bijvoorbeeld mogelijk door een horlogeglas te tarreren en daarop net zoveel druppels te druppelen tot we 2 gram van de vloeistof hebben. Het gewicht per druppel is dan als volgt te berekenen: gewicht van 1 druppel in mg = 2000 mg / aantal druppels. 1.6 Werken met eenheden Om te meten en te wegen moeten we weten hoeveel we moeten afwegen of afmeten. Daarvoor zetten we een eenheid achter een getal. Eenheden zijn bijvoorbeeld nodig om uit te drukken dat een weg 10 meter (m) is, dat we wel 20 minuten (min.) hebben gewacht,

12 1 Meten en wegen 23 dat onze auto 80 kilometer per uur rijdt (km/uur), dat het in de zomer 27 graden Celsius (8C) is en dat we een gloeilamp in de schemerlamp draaien van 60 Watt (W). Voor het wegen kennen we eenheden als kilo en pond, maar ook grammen en milligrammen. Ieder land kent ook nog eigen eenheden, maar internationaal is afgesproken dat er vanaf 1978 geen andere eenheden meer gebruikt worden dan de officiële internationaal-systeem-eenheden, beter bekend als de SI-eenheden (uit het Frans: Système International). Je vindt op een recept nogal eens Romeinse cijfers staan, zodat we ook daaraan in het kader van meten en wegen aandacht besteden. SI-eenheden si-eenheden De zeven grondeenheden zijn weergegeven in tabel 1.1. Tabel 1.1 De SI-eenheden. de eenheid van is symbool lengte meter m tijd seconde s massa kilogram kg temperatuur Kelvin K elektrische stroom ampère A lichtsterkte candela cd hoeveelheid stof mol mol Er wordt niet meer gesproken over gewicht, maar over massa. Gewicht heeft namelijk iets te maken met de aantrekkingskracht van de aarde; gewicht is daardoor veranderlijk (je kunt wel gewichtloos zijn, maar niet massaloos). De SI-eenheid van temperatuur is Kelvin, en niet Celsius, ook al wordt die over de hele wereld nog volop gebruikt. In de praktijk werk je echter niet met temperaturen in Kelvin. Daarom gaan we er hier ook niet verder op in. Van een aantal van deze grondeenheden bestaan afgeleiden die steeds terugkomen. Sommige eenheden zijn zo klein, of juist zo onwerkbaar groot, dat er ook veel decimale voorvoegsels worden gebruikt, waarvan sommige je vast bekend voorkomen. Enkele decimale voorvoegsels die gebruikt mogen worden binnen het SI staan hieronder. De voorvoegsels in tabel 1.2 moet je kennen.

13 24 Bereiden in de apotheek Tabel 1.2 Decimale voorvoegsels bij SI-eenheden. voorvoegsel symbool vermenigvuldigingsfactor mega M 10 6 (= ) kilo k 10 3 (= 1000) milli m 10 3 (= 0,001) micro m 10 6 (= 0,000001) NB. De tussenliggende stappen deci-, centi-, enzovoort komen in de apotheek niet zoveel voor, dus laten we ze voor wat ze zijn. De afkorting m voor microgram uit het SI-stelsel mag in de apotheek niet worden gebruikt. Een verschrijving of onduidelijk handschrift kan te gemakkelijk tot ernstige fouten leiden. Microgram wordt afgekort als microg en niet als m, mg, ug of mcg! Voorbeeld 1 g (= 10 dg = 100 cg) = 1000 mg (Let op: in dit geval gaat de komma steeds naar rechts) 1 mg (= 0,1 cg = 0,01 dg) = 0,001 g (Let op: in dit geval gaat de komma steeds naar links) Nog even terugkomend op de gewichten (massa s): de grammen en milligrammen volgen nauwkeurig het SI. De stappen zijn dus net als bij de andere voorvoegsels even groot: 1 Mg = = 1 miljoen g 1 kg = = 10 3 g 1 mg = 0,001 = 10 3 g 1 microg = 0, = 10 6 g NB. 1 Mg = 1000 kg, maar 1000 kg wordt meestal 1 ton genoemd; 1 ton is dus 1 Mg romeinse cijfers Tot ver in de middeleeuwen was in onze omgeving het rekenen met Romeinse cijfers heel normaal; pas daarna werd gebruikgemaakt van de Arabische cijfers zoals we die nu gebruiken. (Het belangrijkste voordeel daarvan is de ontdekking van het getal 0.) Vroeger werden uitsluitend Romeinse cijfers op recepten gebruikt en ook nu komen ze nog steeds voor. Het getal 300 zal zelden worden overschreden.

14 1 Meten en wegen 25 Toch kan het geen kwaad er even wat mee te oefenen. De Romeinse cijfers 1 tot en met 10 zien er als volg uit: I II III IV (5 1) V VI (5 + 1) VII (5 + 2) VIII (5 + 3) IX (10 1) X Hetzelfde symbool wordt niet vaker dan drie keer gebruikt. Met grotere getallen wordt in principe op dezelfde manier gewerkt. Vaststaande symbolen voor andere getallen zijn: 50 L 100 C 500 D 1000 M De opbouw van Romeinse cijfers verloopt altijd op de volgende manier: eerst de (eventuele) duizendtallen, dan de honderdtallen, dan de tientallen en ten slotte de eenheden. Dus fout is: 199 = CIC. Goed is: 199 = CXCIX. Voorbeeld Op een gebouw staat: Anno MCDLXVII Welk jaar wordt er bedoeld? M 1000 CD 400 (C vóór D betekent ) L 50 X 10 VII 7 + Jaartal 1467

15 26 Bereiden in de apotheek 1.7 Berekenen van werkzame stoffen en hulpstoffen in een recept Bij hulpstoffen kun je uit het recept of het bereidingsvoorschrift afleiden hoeveel werkzame stof en hoeveel hulpstof je moet afwegen. Soms zijn de exacte hoeveelheden aangegeven die je voor de bereiding nodig hebt, in dat geval hoef je zelf niets uit te rekenen. Maar vaak is het niet zo eenvoudig. We bespreken hierna enkele mogelijkheden om de verschillende hoeveelheden aan te geven. d.t.d. D.t.d. De hoeveelheden werkzame stof en hulpstof kunnen gegeven zijn voor één poeder of één capsule, terwijl je er meer moet maken. Op het recept staat in zo n geval bijvoorbeeld: F. caps. d.t.d. no..... F. (fac) betekent maak. D.t.d. (dentur tales doses) betekent geef zodanige hoeveelheden. Hiermee wordt bedoeld dat elke capsule de op het recept aangegeven hoeveelheden moet bevatten. Ook kan de hoeveelheid werkzame stof en hulpstof zijn opgegeven voor een andere hoeveelheid preparaat dan de hoeveelheid die je moet bereiden. Voorbeelden R/ Prednisolon 15 mg f.caps. d.t.d. 20 Dat wil dus zeggen: elke capsule bevat 15 mg prednisolon, maak er 20. Je concludeert hieruit dat je dus mg = 300 mg prednisolon moet afwegen. Dus alleen bij de recepten waar d.t.d. bij staat, moet er nog uitgerekend worden hoeveel werkzame stof moet worden afgewogen. Tijdens de praktijklessen staat er altijd d.t.d.; let hier goed op! Procenten Percentages kom je overal tegen in het dagelijks leven, ook in de apotheek. Een hoeveelheid werkzame stof in een bereiding wordt in de regel in procenten aangegeven. Dat zien we bijvoorbeeld bij het vervaardigen van crèmes, zalven en dranken. Eigenlijk zijn percentages niets meer dan breuken, met dat verschil dat de noemer steeds 100 is.

16 1 Meten en wegen 27 Een percentage is altijd een deel van het geheel. Het geheel is altijd bekend: steeds 100%. Kortom: 1 procent (1%) = 1/ per 100 betekent... : van de honderd = 0, Voorbeeld 25% van het geheel = 25% van... = 25/ = 0, = 1/ Of omgerekend: 1/4 deel van het geheel = 1/ % = 0, % = 25 : % = 25% Voorbeeld R/ salicylzuur 5% in 30 gram zalf Hoeveel gram salicylzuur moet er worden afgewogen? Op het recept staat dat er 30 gram zalf afgeleverd moet worden met 5% salicylzuur. Er moet dus 5% van 30 gram = 5/ gram = 1,5 gram salicylzuur worden afgewogen. Promilles In de apotheek werken we behalve met procenten ook met promilles of 1/1000 deel. Voorbeeld Je hebt 100 gram vloeistof, daarin zit 1 promille rode kleurstof. Hoeveel mg rode kleurstof zit in dit mengsel? 1/ gram = 0,1 gram 1 gram = 1000 mg, dus er zit 0, mg = 100 mg kleurstof in het mengsel.

17 28 Bereiden in de apotheek M/v%, v/v% en m/m% Omdat we in de apotheek niet alleen met droge stoffen werken, maar ook vaak iets oplossen in vloeistoffen, werken we meestal met een aanduiding voor het procentteken. Deze aanduiding geeft aan dat het percentage te maken heeft met het aantal grammen ten opzichte van een volume in ml. Dus 1 m/v% wil zeggen: 1 gram stof op 100 ml vloeistof. Of alleen voor volumes: 1 v/v% = 1 ml op 100 ml vloeistof. En ten slotte is 1 m/m% 1 gram op 100 gram. Als er geen aanduiding bij de procenten staat, nemen we aan dat het m/m% is. De termen ad en ana In deze les hebben we al een aantal Latijnse termen genoemd die in een recept van een bereiding kunnen voorkomen. Nog enkele termen zijn: aa = ana = van elk = van ieder dezelfde hoeveelheid en ad = tot. Voorbeeld Acidum salicylicum Acidum benzoicum aa 5 gram Cremor Lanette II FNA ad 100 gram In totaal wordt er 100 gram afgeleverd: ad = tot. Dit betekent dat de volgende hoeveelheden moeten worden afgewogen: Acidum salicylicum 5 gram Acidum benzoicum 5 gram Cremor Lanette II FNA 90 gram (100 10) Internationale Eenheden Internationale Eenheden (I.E.) In sommige gevallen wordt de sterkte niet in grammen of milligrammen per ml gegeven, maar in zogeheten biologische eenheden, die internationaal overal hetzelfde zijn. We noemen dat ook wel Internationale Eenheden of I.E. of in het Engels I.U. (International Units). Dat zien we bijvoorbeeld bij insuline, vitamines en bij sommige antibiotica. In de meeste gevallen zijn de internationale eenheden hetzelfde getal per ml of per gram, maar soms is dat wisselend. Bijvoorbeeld

18 1 Meten en wegen 29 bij de stof Bacitracine: daar staat dat 1 gram ten minste 60 I.E. bevat, maar dat kan de ene keer 65 I.E. zijn en de andere keer 68 I.E. Kijk dus altijd goed op het flesje of potje met hoeveel I.E. één gram of ml overeenkomt. Bij insuline hebben we 100 I.E. per ml. Insuline heeft verschillende soorten: de snelwerkende en de langzamer werkende. Soms zitten deze twee soorten bij elkaar in 1 ml, bijvoorbeeld: Mixtard Insuline 30/70, dat wil zeggen: in 1 ml zitten 30 I.E. snelwerkende insuline en 70 I.E. langzamer werkende insuline. Bij vitamines zien we bijvoorbeeld: vitamine A 9000 I.E. per ml. Berekenen van de concentratie De hoeveelheid van een stof per hoeveelheid mengsel wordt wel de concentratie genoemd. concentratie = wat erin zit / totaal 6 100% Voor de berekening van de concentratie van een stof in een mengsel moeten altijd de hoeveelheid stof en de totale hoeveelheid mengsel waarin de stof zich bevindt, bekend zijn. Hieruit kun je dan de concentratie berekenen.