Visie op Bouw en Vastgoed. Sectorrapport 2009

Transcriptie

1 Visie op Bouw en Vastgoed Sectorrapport 2009

2 Visie op Bouw en Vastgoed Inhoud Voorwoord 3 Inleiding 4 Visie op Nederland 5 Interview met Elco Brinkman 9 Samenvatting 12 Architecten- en Ingenieursbureaus 13 Bouwmaterialenindustrie 15 Burgerlijke en Utiliteitsbouw 17 Grond-, water- en wegenbouw 19 Houtindustrie 21 Installatiebedrijven 23 Makelaars onroerend goed 25 Projectonwikkeling 27 Schilders en glaszetters 29 Leeswijzer 31 Colofon 33 2 Visie op Sectoren 2009

3 Visie op Bouw en Vastgoed Voorwoord Geachte lezer, Het stormt in de Nederlandse bouw- en vastgoedwereld. Nog niet eerder is er sprake geweest van een zo dramatische verslechtering van de marktomstandigheden. Vooral de snelheid van de beweging komt voor velen als een verrassing. Zo daalde het aantal verkochte nieuwbouwwoningen in het vierde kwartaal van 2008 met meer dan 50% ten opzichte van eind Een dergelijke vraaguitval kan helaas niet zonder consequentie blijven voor de ondernemingen in de bouwnijverheid. Projectontwikkelaars en ontwikkelende aannemers die actief zijn in woningbouw en/of de kantorenmarkt zullen last krijgen van oplopende verliezen. Een consolidatieslag kan naar onze mening niet uitblijven. Maar ook de toeleverende handel en industrie zullen te maken krijgen met een dalende afzet. De levering van producten aan de budgetsector en aan onderhoud en renovatie, zal deze ontwikkeling enigszins dempen. Tenslotte wordt ook de vastgoedbelegger geraakt. In eerste instantie door afwaardering op de bestaande vastgoedportefeuille. In tweede instantie door druk op de huurinkomsten. De pijn is dus bijna overal voelbaar. De vraag is natuurlijk hoe hevig en langdurig deze zich zal manifesteren: hebben we een ernstige griep of is er meer aan de hand? Naar onze mening zijn er in ieder geval geen quick fixes. De budgetsector is relatief te klein om de vraaguitval in de marktsector te compenseren. Herstel begint bij het herwinnen van vertrouwen. Vertrouwen van consumenten om woningen te kopen. Vertrouwen van bedrijven om te investeren in uitbreiding van activiteiten. Vooral psychologie dus. En psychologie laat zich moeilijk timen, ook al zal het herstel - gegeven de goede fundamentals voor de Nederlandse bouw - ongetwijfeld wél gaan optreden. In de tussentijd biedt deze periode van sterk afgekoelde marktomstandigheden ook kansen. In tijden van hoogconjunctuur vervaagt vaak de scherpte in de concurrentiestrijd. Ook de bouw had hier de afgelopen periode last van. Nu is juist deze scherpte weer terug. Overleven betekent innovatief en flexibel zijn, de concurrentie outsmarten. Een sterke speler ziet nu kansen om zijn marktaandeel uit te breiden. Samen met Elco Brinkman zien wij ook kansen voor investeringen. Bijvoorbeeld investeringen in infrastructuur (fileproblematiek) of in de duurzaamheid van een vaak verouderde woningvoorraad. Fiscale dan wel directe stimulans door de overheid kan hierbij het verschil maken. Met dergelijke investeringen creëren we blijvend voordeel in de komende jaren en bouwen we aan de toekomst van Nederland. We danken Elco Brinkman voor zijn bijdrage aan onze publicatie en wensen u veel leesplezier. Erik Steinmaier Sector Banker Bouw en Vastgoed ABN AMRO Bank N.V. 3 Visie op Sectoren 2009

4 Visie op Bouw en Vastgoed Inleiding Sectorpublicaties hebben een lange geschiedenis binnen ABN AMRO. Reeds begin jaren zeventig zag een voorloper van Visie op Sectoren (kortweg VOS) het daglicht. Waren in de eerste decennia de sectoranalyses alleen voor intern gebruik, vanaf 2004 worden ze voor een breed publiek voornamelijk via internet aangeboden. In Visie op Sectoren 2009 vindt u de visie van ABN AMRO op trends, ontwikkelingen en onze vooruitzichten voor de bouw en vastgoed. De Visie op Bouw en Vastgoed begint met de visie van ABN AMRO op de Nederlandse economie. Vervolgens treft u een interview aan met Elco Brinkman van Bouwend Nederland, gevolgd door een samenvatting en 9 brancheanalyses. Elke brancheanalyse bestaat uit twee pagina s met een beschrijving van de bedrijfstakdynamiek en de vooruitzichten, maar bevat tevens een veelheid aan cijfers. De lezer krijgt hiermee inzicht in de trends, ontwikkelingen, vooruitzichten en andere (bedrijfs)economisch gerelateerde vraagstukken, die relevant zijn voor een branche. De VOS 2009 is samengesteld op basis van talrijke bronnen. Er zijn zowel openbaar toegankelijke bronnen als eigen informatiebronnen gebruikt. Veel informatie is publiekelijk toegankelijk. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is een welbekende bron voor cijfers. Ook hebben we gebruik gemaakt van de kennis en ervaring van brancheorganisaties in Nederland, diverse onderzoeks- en adviesbureaus en overheidsinstanties. Naast deze publiek toegankelijke bronnen heeft ABN AMRO Sector Research de beschikking over eigen informatiebronnen en databases. Een voorbeeld hiervan treft u op elke tweede pagina van de brancheanalyse waar het onderwerp werkkapitaal MKB wordt behandeld. Dit gedeelte geeft de ontwikkeling van het werkkapitaal van het MKB weer over een periode tot Wij hopen dat deze publicatie u stimuleert om met ABN AMRO en uw collega ondernemers van gedachte te wisselen over de uitdagingen voor uw sector in Nederland. 4 Visie op Sectoren 2009

5 Visie op Bouw en Vastgoed Visie op Nederland Nederlandse economie in zware recessie In 2008 is de economische groei sterk teruggevallen. In het tweede en derde kwartaal was al sprake van krimp van de economie zowel in de eurozone als in Nederland. De situatie werd nog grimmiger in het najaar van 2008 toen alom duidelijk werd dat de gevolgen van de kredietcrisis veel ernstiger waren dan eerder was gedacht. Voor 2009 worden nu zeer negatieve groeicijfers verwacht. En ook voor 2010 verwachten we (gemiddeld) nog geen groei. Bovendien zijn de risico s groot. Het is zeker niet uitgesloten dat de correctie op de in eerdere jaren ontstane en nu geknapte bubbels nóg sterker is en de economie in een nóg diepere recessie terechtkomt. De afkoeling van de wereldeconomie begon al in de eerste helft van De groei - met name die in de VS - stond trouwens al vóór het begin van 2008 onder druk door de sterke terugval op de Amerikaanse huizenmarkt. Verder zorgde de in de zomer van 2007 begonnen kredietcrisis voor de nodige onzekerheid. Vervolgens liep de olieprijs in de eerste helft van 2008 op tot een recordhoogte. Dat zette de koopkracht in veel landen onder druk en daarmee de groei van de particuliere consumptieve bestedingen. In de loop van het jaar vertraagde de groei van de wereldeconomie van 4,3% jaar-op-jaar (j-o-j) in het eerste kwartaal tot net boven nul in het laatste kwartaal. Tezamen met de wereldeconomie liet ook de wereldhandel een afkoeling zien. Deze was trouwens al zichtbaar vanaf de nazomer van Eind vorig jaar nadat de kredietcrisis weer in alle hevigheid was opgelaaid - leek de wereldhandel compleet in te storten. In de maanden november tot januari kromp de handel ruim 6% per maand. Als gevolg daarvan lag het volume van de wereldhandel bij het begin van dit jaar zo n 17% onder het niveau van begin 2008! Sterke groeivertraging Nederlandse economie In 2006 en 2007 draaide de Nederlandse economie heel goed. Het bruto binnenlands product (BBP) nam die jaren met gemiddeld 3,5% toe. In 2008 viel de groei terug naar 2%. Daarmee deed ons land het in die jaren duidelijk beter dan de eurozone als geheel. Vooral in het laatste deel van 2007 was de groei hoog. In feite was vrijwel de hele gemiddelde groei van 2008 al gerealiseerd in Dat zet de Nederlandse prestatie in een wat ander licht. We zien dit ook als we naar de kwartaalcijfers kijken van In het eerste kwartaal steeg het BBP nog met 0,6% ten opzichte van het voorgaande kwartaal (k-o-k). Maar in de periodes daarna kromp de economie en ook nog eens steeds harder: van -0,1% k-o-k in het voorjaar naar -1,0% in het slotkwartaal. 5 Visie op Sectoren 2009

6 Visie op Bouw en Vastgoed Visie op Nederland Economische groei Nederland 2,5% 5% 2,0% 4% 1,5% 3% 1,0% 2% 0,5% 1% 0,0% 0% -0,5% -1% -1,0% groei k-o-k (l.a.) groei j-o-j (r.a.) -2% De afkoeling van de economie in de loop van het jaar wordt verklaard door de terugval bij vrijwel alle bestedingen. De consumptie stagneerde in het grootste deel van het jaar. Dat werd waarschijnlijk mede veroorzaakt door de forse inflatiestijging in het eerste halfjaar die de koopkracht onder druk zette. Alleen in de laatste maanden van het jaar namen deze bestedingen weer toe. De investeringen deden het aanvankelijk nog goed, maar in het tweede halfjaar eiste het afgenomen producentenvertrouwen, dat leed onder de dure olie en euro, zijn tol en gingen de investeringen dalen. De uitvoer kwam in het voorjaar onder druk. De vertraging van de wereldhandel en de alsmaar duurder wordende euro deden de uitvoer afnemen. Vooral tegen het eind van het jaar gingen de investeringen en de uitvoer onderuit. De toename van de consumptie voorkwam een nóg forsere krimp van de economie. Stand begin vooruitzichten Waar staan we nu? Als we kijken naar de verschillende vertrouwensindicatoren, de barometers van het economisch weerbeeld, dan wijzen die op een heel slechte start van Eind vorig jaar hebben deze indicatoren een enorme duikvlucht gemaakt naar niveaus die we sinds de recessie van begin jaren tachtig niet meer hadden gezien. In het eerste kwartaal zijn deze indicatoren weliswaar gelukkig niet veel meer gedaald, maar doorgaans lagen ze in maart toch nog altijd op een iets lager peil dan eind vorig jaar. Vertrouwensindicatoren zijn gebaseerd op enquêtes. Daarmee zijn het zachte cijfers. De eerste harde cijfers van dit jaar waren echter ook slecht. Zo bleek dat het volume van de Nederlandse goederenuitvoer in januari 14% was gedaald ten opzichte van begin En ook de industriële productie liet in de eerste twee maanden met -12% j-o-j een enorme daling zien. De dramatische ontwikkeling sinds eind 2008 zien we ook terug bij de bezettingsgraad van het machinepark van de industrie. Tussen oktober en januari daalde de bezetting van 83% naar krap 77%. Ten slotte lag de ontvangst van nieuwe orders in de industrie ongeveer een derde lager dan begin Aan de neergang lijkt dus nog geen eind te komen. 6 Visie op Sectoren 2009

7 Visie op Bouw en Vastgoed Visie op Nederland Bezettingsgraad industrie 88% 86% 84% 82% 80% 78% 76% 74% 72% 70% Gelet op de enorme afname van de wereldhandel, zien we de Nederlandse uitvoer eveneens sterk dalen in De flink geslonken orderportefeuilles in de industrie bevestigen deze verwachting voor de verslechterde buitenlandse afzet. Bij de particuliere consumptie is sprake van verschillende, tegen elkaar in werkende factoren. De contractlonen nemen gemiddeld met ongeveer 3% toe. Veel cao s zijn vorig jaar afgesloten toen voor 2009 nog een inflatie van ruim 3% werd voorzien. De inflatie is echter hard gedaald en komt waarschijnlijk gemiddeld onder de 1% uit. Dat levert een flinke koopkrachtverbetering op voor de werkenden. Daar staat tegenover dat de werkloosheid, die overigens tot en met de eerste maanden van het jaar slechts licht is toegenomen, sterk zal stijgen. Dat is juist nadelig voor het beschikbaar inkomen in ons land. Bovendien zal het toenemende verlies aan banen het consumentenvertrouwen verder onder druk zetten. Daardoor gaat men mogelijk meer sparen in plaats van besteden. De particuliere consumptie zal dit jaar wellicht gelijk blijven of licht afnemen. Door de slechte afzetperspectieven, vooral in het buitenland, staan de investeringen onder zeer zware druk. De bezettingsgraad is al drastisch afgenomen. Winsten zullen teruglopen deels als gevolg van een stijging van de arbeidskosten per eenheid product. De afname van de werkgelegenheid volgt immers met vertraging de afname van de productie. Daarbij komt dat de banken hun leenvoorwaarden hebben aangescherpt. (Maar de kredietverlening aan nietfinanciële bedrijven is in de eerste twee maanden van 2009 wel iets toegenomen.) We gaan er daarom van uit dat de investeringen mogelijk met dubbele cijfers zullen afnemen. Rente is fors verlaagd Toen afgelopen najaar het financiële systeem in grote problemen kwam, hebben de centrale banken ingrijpende maatregelen genomen. Zo zijn de rentes in veel landen fors verlaagd. In de VS heeft de Fed haar rente teruggebracht naar bijna 0%. De ECB heeft weliswaar de rente in mindere mate omlaag gebracht, maar toch is ook hier de belangrijkste beleidsrente, de refi-rente, met 3 procentpunt verlaagd naar 1,25% in april. En alom wordt verwacht dat deze rente op korte termijn naar 1% wordt gebracht. De refi-rente is het tarief waartegen banken geld kunnen lenen bij de ECB. Sinds afgelopen najaar kan dat zelfs onbeperkt. Want in het kader van het steunen van de bancaire sector heeft de ECB het gebruikelijke maximum aan de toewijzing van liquide middelen tijdelijk laten vervallen. Onlangs heeft de ECB bekendgemaakt dat deze maatregel minstens tot na het einde van dit jaar van kracht blijft - en zo nodig nog 7 Visie op Sectoren 2009

8 Visie op Bouw en Vastgoed Visie op Nederland langer. Een ander rentetarief van de ECB is de depositorente. Tegen deze rente kunnen banken middelen die ze (tijdelijk) over hebben, parkeren. Dat levert hun nu nog maar 0,25% op. Centrale banken buiten de eurozone hebben ook andere, niet-conventionele maatregelen genomen. De Fed bijvoorbeeld heeft twee nieuwe beleidsinstrumenten ingezet: kredietversoepeling (credit easing) en kwantitatieve verruiming (quantitative easing). Het eerste instrument betreft het aankopen door de Fed van schuldtitels uit de private sector. Bij het tweede instrument koopt de Fed staatsobligaties op. De bedoeling is dat daarmee ook de langere rentes naar beneden gaan. De ECB heeft aangekondigd ook met nieuwe nietconventionele maatregelen te komen. Welke dat zullen zijn, heeft ze nog niet gezegd. Door de sterke afkoeling van de economie zijn de lange rentes met name eind 2008 duidelijk naar beneden gekomen. We hebben het hier over het rendement op staatsobligaties. Het rendement op bedrijfsobligaties ligt daar sinds het begin van de kredietcrisis en vooral sinds het weer oplaaien daarvan in het afgelopen najaar, een stuk boven. Maar ook deze rentes zijn wat gedaald. In het eerste kwartaal heeft de neerwaartse trend niet doorgezet. Toch is er een redelijke kans dat de lange rente in de komende maanden iets verder zal dalen. Zo zit de economie voorlopig nog in een recessie. En indien de Fed haar aankopen van staatsobligaties verder gaat opvoeren, zal de rente in de VS wat dalen. Dat kan ook de lange rente in de eurozone meetrekken, zij het in mindere mate. In de tweede helft van het jaar kunnen de lange rentes weer iets oplopen. Forse krimp in 2009 Hoe lang de recessie zal aanhouden en hoe diep die zal zijn, is moeilijk te zeggen. Bij eerdere bankcrises bleek dat de economie enkele jaren nodig had om daarvan te herstellen, ten koste van een flinke economische krimp. En we mogen niet vergeten dat we nu te maken hebben met een mondiale crisis, niet een nationale. Maar centrale banken en regeringen hebben stevige tegenmaatregelen genomen. En we gaan ervan uit dat deze maatregelen gaan werken. We verwachten dat de Nederlandse economie dit jaar heel fors zal krimpen met 3 à 5%. Later in het jaar of in 2010 kan aan de krimp een eind komen dankzij de genoemde stimulans van de monetaire en begrotingsmaatregelen voor de wereldeconomie. Maar de gemiddelde groei in ons land zal in 2010 waarschijnlijk nog negatief zijn. Toch zou dit betekenen dat in vergelijking met eerdere bancaire crises in de wereld de schade voor de economische groei deze keer wat lager uitvalt. Dat tekent dan ook tegelijkertijd het negatieve risico dat aan ons scenario kleeft. In dit verband wijzen we ook op de forse daling van de inflatie. In maart was deze in de eurozone gedaald naar 0,6% - van 4% in de zomer van In ons land lag het cijfer in maart met 2,0% hoger. Vooral de ontwikkeling van de olieprijzen, en in mindere mate van de voedselprijzen, was voor de daling sinds afgelopen zomer verantwoordelijk. En dat geldt ook voor de verdere inflatiedaling die we voorzien óók in Nederland. Maar de recessie drukt de prijzen eveneens. Daardoor zou de inflatie in de zomer tijdelijk onder de nul kunnen uitkomen. Maar of het daarbij blijft? Door de recessie is er een ongekend grote onderbezetting in de economie aan het ontstaan. Die zal de inflatie drukken. We weten echter niet hoe groot het deflatoire effect daarvan kan zijn. 8 Visie op Sectoren 2009

9 Visie op Bouw en Vastgoed Elco Brinkman, voorzitter van Bouwend Nederland Structureel zit het goed, maar nu zit het flink tegen Als je ziet hoe in begin 2008 nog de voorspellingen waren voor de bouwsector in 2009, voor de bouwproductie, de werkgelegenheid dat is een ongelooflijk verschil met wat er werkelijk gaande is. In augustus 2008 kwam Bouwend Nederland nog naar buiten met het bericht dat de sector op jaarbasis tot extra werknemers nodig had. Dat konden we gewoon uitrekenen aan de hand van de geschatte bouwproductie en de leeftijdsopbouw van de werknemers. Dus dan is het natuurlijk bizar dat we nu mensen aan het ontslaan zijn en dat er in 2010 vele duizenden banen minder zijn. Elco Brinkman De ordervoorraad loopt nog tot juli, augustus Daarna, na de zomer, waarschijnlijk herfst 2009 worden de effecten van leeglopende orderportefeuilles duidelijk merkbaar. De daling van de orderintake bij nieuwbouwwoningen is opgelopen tot 60 à 70%. Een dramatisch cijfer. Het is gebaseerd op onze eigen, maandelijkse steekproeven bij bedrijven. De kwartaalcijfers van het Economisch Instituut Bouwnijverheid (EIB) zien er, qua vergunningen en aantal voltooide woningen, gunstiger uit, maar dat komt omdat die cijfers in januari 2009 berekend zijn en over het hele eerste kwartaal gaan. We hebben een grote kostenflexibele schil, veel buitenlandse werknemers (de ramingen zijn ) en ZZP-ers (75.000). Dus daarom zie je nog niet onmiddellijk grote ontslaggolven, maar ze komen eraan. We hebben 64 miljoen euro uit de opleidingsfondsen extra beschikbaar gesteld om duizenden jonge mensen uit de vaste kern nog in dienst te kunnen houden en ze ondertussen bij te scholen. Want die geschoolde vakkrachten hebben we straks gewoon weer hard nodig. Structureel zit het wel goed in de woningbouwsector: er is behoefte aan tot woningen per jaar. Dat is niet iets dat Bouwend Nederland verzint. Het komt door verschillende factoren. Steeds meer mensen wonen alleen, er is gezinsverdunning. En mensen willen ruimere woningen. We hebben 3,2 miljoen woningen uit de jaren vijftig en zestig. Die zijn technisch aan het einde van hun leven en energetisch heel slecht. Daar moet veel onderhoud, restauratie en vervangende nieuwbouw plaatsvinden. Dus er is werk zat. We moeten alleen de winter door, en niemand weet hoe lang die duurt. Het Kabinet heeft inmiddels een maatregelenpakket neergelegd, met een nadruk op het onderhoud en de verduurzaming. Zoals het verbeteren van energieprestaties van bestaande woningen, scholen en gebouwen en investeringen in windparken en zandsuppletie voor de kust. Prima maatregelen, maar de woningmarkt en met name de nieuwbouw lijken te zijn vergeten. Het kabinet hoeft daarvoor niet eens met miljarden over de brug te komen, maar we missen echt 9 Visie op Sectoren 2009

10 Visie op Bouw en Vastgoed een aantal besluiten. Wat Bouwend Nederland het meest belangrijk vindt, zijn verbeteringen in de garantieregelingen, zoals de Nationale Hypotheekgarantie (NHG), Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW), en het garantiefonds voor ziekenhuizen. De Nationale Hypotheek Garantie is een uitstekend instrument, maar wordt vooralsnog alleen verstrekt voor huizen tot euro. Iedereen in de keten zegt: maak daar 3,5 ton van. Je kunt ook bestaande woningen eronder laten vallen. Of: alleen kijken naar het bedrag van de hypotheek, niet naar de totale waarde van het huis. Ten tweede zou het goed zijn om aan een vorm van voorraadfinanciering te doen. Ontwikkelaars, gemeenten, institutionele en ander beleggers leggen - in een special purpose vehicle - botje bij botje. Risico en profijt kun je over de partijen verdelen. Je gaat ontwikkelen nog voordat je zeker weet of de huizen verkocht worden. Nu is het nog zo dat een ontwikkelaar pas begint te bouwen als 70% van de huizen is verkocht. Mochten de op voorraad gebouwde huizen niet verkocht worden, dan kunnen ze tijdelijk verhuurd worden. De overheid zal dan wel iets aan huurliberalisatie moeten doen, anders kan het niet uit. Diezelfde overheid moet ook iets doen aan het fenomeen dat er twee keer BTW moet worden betaald als een huurhuis wordt omgezet in een koophuis. Tot slot kunnen overheden alvast de infrastructuur (water en groen) van de bouwlocatie aanpakken, ook al is nog niet honderd procent zeker of de bouw doorgaat. En de private partijen in een special purpose vehicle moeten accepteren dat er een vorm van erfpachtconstructie komt. Verder kan het Kabinet nog denken over fiscale maatregelen zoals de overdrachtsbelasting en het BTW-tarief. Dat is een middel dat vrij snel kan werken, als zo n BTW-verlaging niet werkt, wat werkt er dan nog wel? Zo n verlaging kost, volgens het ministerie van Financiën, 200 miljoen, maar kan en zal ook heel erg veel gaan opleveren in termen van werkgelegenheid en lagere energienota s en dus milieuwinst. De woningmarkt zit op slot. Dat zegt iedereen, niet alleen wij. Je moet het vertrouwen in de markt impulsen proberen te geven, maar ook structureel dingen veranderen om de doorstroom te verbeteren. De Kabinetsmaatregel om het eigenwoningforfait bij woningen vanaf EUR 1 miljoen fors te verhogen draagt daar niet aan bij. Ook het uitblijven van extra garanties, zoals de NHG, zal de doorstroming aan de onderkant niet bevorderen. Beleggers, groot en klein, zijn best bereid om in de huurmarkt te investeren. Want het zou heel goed zijn als er meer ruime, duurdere huurwoningen op de markt komen, want daar is erg veel behoefte aan. Dan moet er wel huurliberalisatie komen. En daar wil deze coalitie vooralsnog niet aan. Tips van Elco Brinkman Tip 1 Verhoog de bestaande garantieregelingen. Daarmee stimuleer je mensen om weer risico te durven nemen bij het aankopen van een huis. De Nationale Hypotheekgarantie zou ook voor de koop van bestaande woningen ingezet moeten kunnen worden. 10 Visie op Sectoren 2009

11 Visie op Bouw en Vastgoed Tip 2 Doe aan voorraadfinanciering. Zo kan de bouw van nieuwe woningen eerder beginnen en hoeft niet gewacht te worden totdat 70% van de huizen, nog voordat er een steen is gelegd, is verkocht. Betrokken partijen: gemeenten, ontwikkelaars en beleggers moeten risico en profijt delen. Tip 3 Maak oude woningen energiezuiniger. Nederland kent maar liefst een voorraad van 3,2 miljoen woningen die zeer slecht presteren als het gaat om energiezuinigheid. Deze maatregel kan snel ingezet kan worden, want er zijn geen vergunningen voor nodig. Ook goed in de strijd voor een beter klimaat. Bouwend Nederland: grootste werkgeversorganisatie in de bouw Bouwend Nederland is de vereniging van bouw- en infrabedrijven, en de grootste werkgeversorganisatie in de bouw (zo n aangesloten bedrijven). De totale bouwsector in Nederland is goed voor 6% van het bruto binnenlands product, met een totale productie van 56,6 miljard euro (prijsniveau 2006). In de sector werken ruim mensen. Bouwend Nederland zet zich in voor belangenbehartiging van de sector. 11 Visie op Sectoren 2009

12 Visie op Bouw en Vastgoed Samenvatting De bouwproductie in de burgerlijke en utiliteitsbouw en grond-, water- en wegenbouw zal in 2009 krimpen als gevolg van de economische crisis. De orderportefeuilles in de burgerlijke en utiliteitsbouw zijn sinds september 2008 behoorlijk gekrompen. De grond-, water- en wegenbouw wordt minder hard geraakt omdat zij in mindere mate van de conjunctuur afhankelijk is. Architecten- en ingenieursbureaus merken de gevolgen van de krimpende bouwproductie al, omdat zij zich aan het begin van het bouwproces bevinden. In 2010 voelen de installateurs, schilders en glaszetters pas de effecten, zij het in mindere mate, omdat zij meer afhankelijk zijn van onderhoud dan bouwbedrijven. Makelaars zagen in 2008 al hun omzetten krimpen als gevolg van de kopersstaking op de woningmarkt. Huizen staan veel langer te koop, het aantal te koop staande woningen loopt op en de prijs staat onder grote druk. Hier ondervinden projectontwikkelaars ook enorme hinder van. Zij kunnen hun projecten niet meer afzetten en schrappen nieuwe ontwikkeltrajecten. Het kabinet heeft stimuleringsmaatregelingen aangekondigd om de bouw te stimuleren. Er komt de komende twee jaar meer dan EUR 500 miljoen beschikbaar voor de bouw van en onderhoud aan scholen en zorginstellingen. Er wordt bijna EUR 400 miljoen geïnvesteerd in binnenstedelijke nieuwbouwprojecten, stedelijke herstructurering en opknappen van de openbare ruimte. Daarnaast is er EUR 550 miljoen gereserveerd voor infrastructurele werkzaamheden zoals onderhoud aan wegen en bruggen en waterveiligheid. Ook komt er de komende twee jaar EUR 320 miljoen beschikbaar om het energieverbruik in woningen terug te dringen. De overheidsdoelstellingen om voor 2012 een half miljoen woningen energiezuiniger te maken, zal hierdoor een impuls gevenaan energiebesparende bouwmaterialen en installaties. 12 Visie op Sectoren 2009

13 Architecten- en ingenieursbureaus De krimp in de burgerlijke en utiliteitsbouw zal leiden tot een stagnatie van de omzet op de korte termijn Architectenbureaus hebben meer moeite om de economische neergang te pareren dan ingenieursbureaus De omzet zal met 10-15% dalen in 2009 Branchebeschrijving Een architect zorgt voor het ontwerp, het bestek en de begroting van een bouwproject. Ingenieursbureaus adviseren, ontwerpen, verrichten haalbaarheidsstudies, berekenen en begeleiden plannen op terreinen als bouw, installatietechniek, milieutechniek, machinebouw en procestechniek. Een gering aantal grote internationaal opererende bureaus domineert de ingenieursbranche. Ingenieursbureaus hebben qua omzet en aantal werknemers een overheersende positie binnen de branche. Trends en ontwikkelingen De consolidatie neemt toe in de branche. Oorzaken zijn de toenemende grootte en complexiteit van projecten, de taaie en complexe procedures voor (Europese) aanbesteding en de groeiende nadruk van opdrachtgevers op het leveren van een totaalpakket en internationale ervaring. Ook het overnemen van lokale buitenlandse partijen vormt onderdeel van de consolidatie. Niettemin staat het aandeel van Zelfstandigen Zonder Personeel (ZZP), met 65% van het totaal aantal bedrijven, nog steeds op een hoog niveau. De omzet heeft zich sinds het recessiejaar 2003 goed ontwikkeld. Zelfs in 2008 heeft de branche een stevige omzetgroei gerealiseerd. Wel had de branche te kampen met arbeidskrapte en een navenante opwaartse druk op de arbeidskosten, terwijl de tarieven praktisch geen ruimte voor een stijging boden. Bedrijven nemen steeds meer niet-technische aspecten in hun takenpakket op zoals de zorg voor de aanbesteding, de regie tijdens de uitvoering, bouwmanagement en facilitaire dienstverlening. Redenen zijn lage marges op traditioneel technische werkzaamheden, zoals tekenen en de toenemende oriëntatie van bouwbedrijven op taken die traditioneel bij de branche behoren. Zo zijn er bouwers die eigen ingenieursafdelingen opzetten.tenslotte willen opdrachtgevers in toenemende mate dat ingenieursbureaus risico dragen voor projecten. Ingenieursbureaus worden ook vaker verantwoordelijk gesteld voor de constructieve veiligheid van een gebouw. Onze visie Naar verwachting zal de orderportefeuille krimpen in Vooral vanuit het belangrijke segment burgerlijke en utiliteitsbouw zal de vraag een forse daling laten zien. Gezien de spanwijdte van de recessie zal de buitenlandse markt op enkele specifieke niches na, zoals waterbouw, weinig soelaas kunnen bieden. Zelfs in het in beginsel aantrekkelijke Midden-Oosten worden projecten teruggeschaald. ABN AMRO verwacht dat de omzet van de gehele branche in 2009 zal gaan dalen met 10-15%. Omdat ingenieursbureaus vaak ook bij de uitvoering betrokken zijn, zullen zij later door de economische neergang worden geraakt dan architectenbureaus. Daarnaast zijn de ingenieursbureaus ook actief op minder cyclische markten zoals de grond-, water- en Kerngegevens wegenbouw en duurzaamheid. Om de slechte periode uit te zingen, zullen bureaus in eerste instantie hun arbeidskosten aanpassen. Deze nemen namelijk het grootste deel van de operationele kosten voor hun rekening. Daarnaast zal men naar creatieve oplossingen zoeken om de omzet toch op peil te houden, zoals het verleggen van de klantenfocus of het verrichten van nieuwe taken. Opgemerkt moet worden dat de uitgangspositie van architectenbureaus niet florissant is. Zo meldde de Bond van Nederlandse Architecten (BNA) dat een substantieel deel van architectenbureaus eind 2007 niet veel vlees op de botten had en verlieslijdend was. Tenslotte zal door de verslechterende markt het consolidatieproces zich versnellen. Websites Omzet: EUR 14 mrd Aantal werkzame personen: Aantal bureaus: Bureaus <5 werknemers: 85% Percentage ZZP-ers: 65% Visie op Sectoren 2009

14 Architecten- en ingenieursbureaus Omzetontwikkeling architecten- en ingenieursbureaus Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research Sinds 2004 neemt de omzet gestaag toe. Dankzij de goed gevulde orderportefeuille merkte de branche nog niet veel van het killere economische klimaat in Op de korte termijn kan er nog geput worden uit de lopende orders. Daarna zullen de orderboeken krimpen vanwege de te verwachten forse daling van de bouwproductie. Wij verwachten dan ook dat de omzet in 2009 fors zal dalen. index (2000=100) r 2009v Bandbreedte voorspelling Exploitatiebeeld Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research Arbeidskosten blijven de belangrijkste kostenpost voor de bureaus. Bureaus zullen naar verwachting hier het eerst in snijden om de recessie heelhuids door te komen. Positief is dat er lucht vrij komt op dearbeidsmarkt, die in 2008 krap was. Een marge van 8% ziet er op het eerste gezicht goed uit. Vooral ingenieurs vinden echter dat gezien de hoogwaardige arbeid en kennis de marge hoger zou moeten zijn. Werkkapitaal MKB Bedrijfsresultaat 8% Overige lasten 13% Inkoopwaarde 31% Afschrijvingen 5% Arbeidskosten 43% Bron: ABN AMRO Sector Research Zowel het aantal debiteuren- als crediteurendagen zijn in 2007 flink toegenomen. Er word later geïnd en later betaald. Omdat het aantal crediteurendagen sterker steeg dan het aantal debiteurendagen is de werkkapitaalpositie in 2007 verbeterd Crediteurendagen Debiteurendagen dagen Volumemutaties bouw Bron: EIB De bouwproductie zal in de jaren 2009 en 2010 dalen, waarna in 2011 herstel zal plaatsvinden. Het belangrijke segment burgelijke en utiliteitsnieuwbouw laat een meer dan gemiddelde daling van de productie zien in 2009 en % 5% 0% -5% -10% -15% -20% bouw totaal woningbouw nieuw utiliteitsbouw nieuw woningbouw herstel en verbouw utiliteitsbouw herstel en verbouw 14 Visie op Sectoren 2009

15 Bouwmaterialenindustrie Belang van logistiek en nieuwe leveringsconcepten neemt toe door binnenstedelijk bouwen Nieuwbouwproductie krimpt de komende jaren; kansen in onderhoud en duurzaamheid ABN AMRO verwacht dat de omzet in 2009 met 10 tot 15% zal dalen Branchebeschrijving De bouwmaterialenindustrie omvat de productie van onder meer cement, (stortklaar) beton, gips, glas (veiligheidsglas of meerwandig glas), asfalt, baksteen en aardewerk. Ongeveer een derde van deze bedrijven is actief in de beton- en cementindustrie. De NVTB (Nederlands Verbond Toelevering Bouw) behartigt de gemeenschappelijke belangen van de industrie op het gebied van de productie en handel in bouwproducten. Trends en ontwikkelingen Met de verschuiving van de bouwproductie naar het binnenstedelijk gebied neemt het belang van logistiek toe. Binnenstedelijke bouwplaatsen zijn kleiner, moeilijker bereikbaar en er is minder ruimte op de bouwplaats. Dit vraagt om nieuwe leveringsconcepten zoals containerisatie, binnenstedelijke overslagcentra, en just-in-time levering. Hiervoor is wel vereist dat bouwbedrijven met leveranciers de planning rond het bouwproces afstemmen. Zeker nu overheden bijvoorbeeld venstertijden willen gaan nemen om de binnenstedelijke mobiliteit te bevorderen. De industrialisatie van het bouwproces blijft belangrijk. De druk om de doorlooptijden van projecten te verminderen en de faalkosten te reduceren neemt onverminderd toe. Met de toename van prefab verschuiven werkzaamheden van de bouwplaats naar de fabriek. Hierdoor verbetert de productiviteit, is er meer controle over de kwaliteit en is er minder personeel op de bouwplaats nodig. Fabrikanten hebben de laatste jaren, in het kader van duurzaamheid, veel geïnvesteerd in het reduceren van de uitstoot van broeikasgassen en tegelijkertijd verbeteren van de efficiency van het productieproces. Ook ontwikkelen zij steeds meer duurzame, energiebesparende bouwmaterialen hoewel de afzet hiervan nog matig is. De consolidatieslag in de bouwmaterialenindustrie zal de komende jaren afzwakken als gevolg van de economische crisis. Onze visie De bouwmaterialenindustrie gaat de komende twee jaar krimpen als gevolg van de economische crisis. Dit komt omdat investeringen in de burgerlijke en utiliteitsbouw (B&U), goed voor circa 70% van de afzet van bouwmaterialen, worden uit- of zelfs afgesteld. De bouwproductie in de B&U neemt in de komende twee jaar met circa 17% af. De grootste dalingen vinden in de nieuwbouwproductie plaats (-24%). De herstel-, verbouw- en onderhoudsmarkten worden weliswaar ook geraakt, maar veel minder hard (met circa 10%). De grond-, weg- en waterbouw (GWW) ondervindt de minste hinder (-4%) dankzij het budget gedreven karakter van dit segment. Bedrijven die zich richten op de onderhoudsmarkt en de GWW zullen dan ook minder geraakt worden door de Kerngegevens crisis. ABN AMRO verwacht voor 2009 een omzetdaling van 10 tot 15%. Er zijn ook kansen op het gebied van duurzaamheid. De overheid komt in 2009 met een garantieregeling voor consumenten die energiebesparende investeringen willen doen. De overheid heeft de ambitie om voor 2012 een half miljoen woningen energiezuiniger te maken. Desalniettemin zullen fabrikanten hard in de kosten moeten snijden om het hoofd boven water te houden. Dit kan door capaciteitsreducties (tijdelijk sluiten van fabrieken), reduceren van de personeelskosten en het uitstellen van investeringen. Gunstig is dat de grondstof- en energiekosten in de tweede helft van 2008 hard gedaald zijn. Websites Aantal bedrijven: Aantal vestigingen: Aantal werknemers: Aantal FTE s: Omzet: EUR 7,9 mrd Visie op Sectoren 2009

16 Bouwmaterialenindustrie Omzetontwikkeling Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research De omzet kromp in de periode met circa 9%. 120 Na de economische dip in steeg de omzet in de periode met 25%, een jaarlijkse stijging van bijna 7%. In 2009 keert het tij en zal de omzet weer afnemen. Wij verwachten een omzetdaling van 10 tot 15%. Index (2000=100) v Bandbreedte voorspelling Exploitatiebeeld Bron: CBS De inkoopkosten liepen in de eerste helft van 2008 enorm op, als gevolg van de hoge grondstof- en energiekosten. Doordat deze kosten niet geheel aan de afnemer konden worden doorberekend, kwam het bedrijfsresultaat onder druk te staan. Door de daling van de grondstof- en energiekosten in de tweede helft van 2008 zouden de marges weer moeten verbeteren, mits de afzetprijzen niet verslechteren. Bedrijfsresultaat 8% Afschrijvingen 5% Inkoopwaarde 49% arbeidskosten 20% Werkkapitaal MKB Overige bedrijfslasten 18% Bron: ABN AMRO Sector Research De debiteurendagen namen licht toe in 2007, evenals de crediteurendagen. De voorraaddagen namen harder toe door de grote vraag naar bouwmaterialen. Dit resulteerde in een hoger werkkapitaalbeslag. De komende jaren staan in het teken van krimp. Hierbij ligt de focus op het reduceren van de voorraden om het werkkapitaal te reduceren Crediteurendagen Debiteurendagen Voorraaddagen dagen Handel in bouwmaterialen De internationale handel in bouwmaterialen bevindt zich sinds 2004 in een opgaande lijn. Wel is opvallend dat de uitvoer in 2008 daalde. In 2008 kwam de invoerwaarde uit op EUR 2,5 mrd en de uitvoer op EUR 1,5 mrd. De invoer is circa 65-70% hoger dan de uitvoer. Nederland is namelijk in grote mate afhankelijk van buitenlandse bouwmaterialen. EUR mln Bron: CBS Invoerwaarde Uitvoerwaarde 16 Visie op Sectoren 2009

17 Burgerlijke en Utiliteitsbouw Binnenstedelijk bouwen maakt bouw kostbaarder en complexer Energiebesparing en het gebruik van duurzame bouwmaterialen worden belangrijker ABN AMRO verwacht voor 2009 een omzetdaling van 5-10%. Branchebeschrijving De burgerlijke en utiliteitsbouw (B&U bouw) bestaat uit woning- en utiliteitsbouw. Ongeveer 40% van alle ondernemingen in de bouw zijn in B&U actief en leveren de grootste bijdrage aan de totale werkgelegenheid en omzet in de bouw. Bouwend Nederland is de vereniging van bouw- en infrabedrijven, een overkoepelend orgaan dat belangenbehartiging, brancheontwikkeling en individuele dienstverlening aan leden als kerntaken heeft. Daarnaast is er de Aannemersfederatie Nederland Bouw en Infra. Trends en ontwikkelingen Met de verschuiving van de bouwproductie van uitleglocaties naar binnenstedelijk gebied wordt het bouwproces complexer en kostbaarder. Bij zowel nieuwbouw als herontwikkeling is het van groot belang om een goede functie mix te creëren tussen wonen, werken en recreëren, koop en huur, bebouwing en groenvoorziening. Hierdoor neemt het belang van samenwerking tussen overheid, ontwikkelaars, architecten, aannemers etcetera toe. Hoofdaannemers nemen steeds vaker de coördinerende rol op zich en besteden deelopdrachten uit aan specialistische aannemers, tijdelijke werknemers en zelfstandigen zonder personeel (ZZP-ers). Prefabricage neemt een steeds grotere rol in het bouwproces in. Door prefab wordt het bouwproces verkort en kunnen de faalkosten afnemen. Desalniettemin blijven de faalkosten aanzienlijk. Het gebruik van (digitale) communicatiestandaarden zou deze kosten moeten kunnen reduceren. Het gebruik van deze zogenaamde Bouw Informatie Modellen neemt vooral bij grote complexe projecten toe. Energiebesparende maatregelen gaan de komende jaren een grote rol spelen. Het energieverbruik van bestaande woningen en utiliteitsgebouwen is aanzienlijk en moet met 20% worden teruggebracht, aldus het ministerie van VROM. Het gebruik van duurzame bouwmaterialen neemt verder toe. Het ultieme concept op dit gebied is het ontwerpen volgens het Cradle to Cradle principe, waarbij alle materialen hoogwaardig kunnen worden hergebruikt. Onze visie Als gevolg van de kredietcrisis daalt de productie in de B&U in 2009 met 6%. Hierdoor zal de omzet met 5 tot 10% dalen. De nieuwbouw van woningen daalt harder, gevolgd door de nieuwbouw van utiliteitsgebouwen, doordat consumenten geen grote uitgaven meer doen en bedrijven minder investeren. Een belangrijk risico betreft onverkochte woningen, waarbij de voorverkoopdrempel niet wordt gehaald. Hierdoor worden projecten afgesteld of uitgesteld. De herstel- en verbouwproductie in de B&U krimpt licht. Toch zijn er kansen in het grootonderhoud aan woningen vanwege de grote herstructureringsopgave van de woningcorporaties. In de utiliteitsbouw zijn er kansen in de gezondheidszorg en onderwijs. Ondernemers zullen zich moeten voorbereiden op Kerngegevens een zwaar jaar. Het is dan ook van belang om de orderportefeuille goed te beheersen qua omvang, kwaliteit en afzetmarkt. Ook zullen aannemers minder handjes inhuren om het eigen personeel aan het werk te houden. Daarnaast zal de focus verschuiven richting onderhoudswerkzaamheden, waar de minste krimp wordt verwacht. Ook zullen aannemers in de B&U aanpalende activiteiten gaan ontplooien, zoals installatiewerkzaamheden, omdat deze minder conjunctuur-gevoelig zijn. Energiebesparende renovaties zouden voor huiseigenaren, mits voldoende gestimuleerd, ook voor additionele inkomsten kunnen zorgen. Als gevolg van de afnemende bouwproductie zal de werkgelegenheid in de bouw de komende twee jaar met circa 10% afnemen. Websites Aantal bedrijven: Aantal werknemers in arbeidsjaren: Aantal ZZP-ers in arbeidsjaren: Woningbouwproductie: EUR 25,9 mrd Utiliteitsbouwproductie: EUR 16,8 mrd Bouwkosten woningen (2007): EUR 250/m Visie op Sectoren 2009

18 Burgerlijke en Utiliteitsbouw Omzetontwikkeling Na een geringe krimp van de omzet in 2002 en 2003, steeg de omzet in de burgerlijke en utiliteitsbouw tot 2008 met gemiddeld 7% per jaar. In 2006 en 2007 was deze omzetstijging voornamelijk te danken aan de nieuwbouw van woningen. In 2008 nam de utiliteitsnieuwbouw het stokje over. In 2009 zal de omzet in de utiliteitsbouw met 5 à 10% dalen. Dit wordt veroorzaakt door de forse afname van de nieuwbouw als gevolg van de economische crisis. index (2000=100) Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research r 2008r 2009v Bandbreedte voorspelling Burgerlijke en utiliteitsbouwproductie Bron: EIB, ABN AMRO Sector Research Alle segmenten groeiden de afgelopen jaren door de hoogconjunctuur in de bouw. De nieuwbouw en de herstel- en verbouw stegen het meest. Dit komt omdat investeringen in deze segmenten het meest conjunctuurgevoelig zijn. De onderhoudsmarkt is dat veel minder en fluctueerde daardoor minder. In 2009 en 2010 slaat het beeld om en laten de nieuwbouw, herstel en verbouw een duidelijke krimp zien, terwijl de onderhoudsmarkt stabiliseert. 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10% -12% -14% -16% 7,0% 7,5% 6,0% 3,8% 3,6% 2,1% 3,2% 3,2% 2,5% -0,5% -3,0% -4,6% -9,5% -10,3% -15,7% r 2009v 2010v Nieuwbouw Herstel en verbouw Onderhoud Werkkapitaal MKB Bron: ABN AMRO Sector Research Een goed beheer van werkkapitaal is essentieel. Om het aantal werkkapitaaldagen te verminderen moet gedacht worden aan maatregelen in de sfeer van verminderen van voorraadposities, verkorten van betalingstermijn debiteuren en verlengen betalingstermijn van crediteuren. Betaalgedrag van klanten en beschikbaarheid van liquiditeit zijn in 2009 belangrijke aandachtspunten. Bedrijven in de branche hebben hierbij baat aan goed creditmanagement. dagen Crediteurendagen Debiteurendagen Voorraaddagen Exploitatiebeeld Bron: CBS Aannemers besteden steeds meer uit. Steeds meer bouwdelen worden prefab geleverd en voor specialistische werkzaamheden worden onderaannemers gecontracteerd. Hierdoor neemt de inkoopwaarde van de omzet toe en de personeelskosten als percentage van de omzet af. De afschrijvingen op vaste activa zijn in vergelijking met andere deelmarkten laag. De reden is dat aannemers in de B&U relatief weinig eigen materieel hebben. Bedrijfsresultaat 5% Inkoopwaarde 65% Overige kosten 9% Afschrijvingen 1% Arbeidskosten 20% 18 Visie op Sectoren 2009

19 Grond-, water- en wegenbouw Nieuwe contractvormen en andere manieren van aanbesteden stimuleren de innovatie Branches afhankelijk van de nieuwbouw in de burgerlijke en utiliteitsbouw krimpen het meest In 2009 verwacht ABN AMRO een omzetdaling van 0-5% Branchebeschrijving De grond-, water- en wegenbouw (GWW) bestaat uit een aantal branches waarvan wegenbouw, droge waterbouw en kabel- en buizenwerk veruit de belangrijkste zijn. Zij hebben een gezamenlijk aandeel van ruim 60% in de productie. Overige branches zijn grondwerk, railbouw, natte waterbouw en straatwerk. Ongeveer de helft van alle ondernemingen in de GWW heeft minder dan vijf werknemers in dienst en slechts een klein deel heeft meer dan honderd werknemers. Daarnaast is er een aantal zelfstandigen zonder personeel (ZZP-ers). Trends en ontwikkelingen Het midden- en kleinbedrijf (MKB) ondervindt nog altijd hinder van de aanbestedingseisen van de overheid. De omzeteisen en de clustering van kleine opdrachten maakt het voor MKB erg lastig om in aanmerking te komen voor publieke opdrachten. De ervaringseisen geven eveneens problemen omdat dit innovatie belemmerd. Nieuwe concepten zijn niet beproefd en mogen daardoor niet worden toegepast. Doordat civiele werken steeds complexer worden, neemt de behoefte aan samenwerking tussen de verschillende partijen toe. De kennis bij de overheid neemt steeds meer af, waardoor er ruimte ontstaat voor marktpartijen om hierbij te assisteren. Hierdoor neemt het gebruik van Design & Construct contracten en publiekprivate samenwerking toe. Het gebruik van duurzame bouwmaterialen zal de komende jaren sterk toenemen. Rijkswaterstaat heeft zich tot doel gesteld om in 2012 een vooraanstaande duurzame opdrachtgever te zijn. Ketenintegratie blijft voor middelgrote en grote bouwers belangrijk, waarbij men zowel voor- als achterwaarts in de bedrijfskolom acquireert om specialismen op te bouwen. De rationale achter verdere integratie is het spreiden van risico s door op meer afzetmarkten actief te zijn. Anderzijds proberen bouwbedrijven meer rendement te genereren door zich op markten te begeven waar de winstmarges hoger zijn, zoals afvalverwerking. De vraag naar goedgeschoold personeel blijft, ondanks de slechte vooruitzichten, groot. Onze visie De bouwproductie in de GWW steeg in 2008 met 2,5%. In 2009 en 2010 zal de productie krimpen met 2% respectievelijk 2,5%. Deze productiedaling is veel minder groot dan in de B&U bouw. De grootste productiedalingen vinden plaats bij werkzaamheden die in grote mate afhankelijk zijn van de nieuwbouw in de B&U bouw. Een activiteit die een grote afhankelijkheid van de nieuwbouw van woningen en utiliteitsgebouwen heeft, betreft het bouw- en woonrijp maken van bouwlocaties, zoals het aanleggen van kabels en buizen, heien, grondverzet en bestraten. Ook bedrijven zullen de komende twee jaar minder in infrastructuur investeren. Door de economische neergang zullen zij minder uitbreidingsbehoefte hebben. Infrastructurele investeringen zullen Kerngegevens de komende jaren echter blijven toenemen (5% in 2009 en 10% in 2010). Belangrijke projecten zijn de verbreding van het hoofdwegennet en het oplossen van de capaciteitsproblemen op belangrijke knooppunten. Investeringen in vaarwegen worden in eerste instantie aangewend om achterstallig onderhoud weg te werken en de capaciteit te vergroten. Het belangrijkste project op het gebied van waterkeringen en waterbeheer is Ruimte voor de Rivier. De start van de aanleg van de Tweede Maasvlakte zal de komende twee jaar slechts een bescheiden bijdrage leveren aan de totale GWW-productie. De onderhoudswerkzaamheden zullen de komende twee jaar op het niveau van 2008 stabiliseren. We verwachten een omzetdaling in de GWW van 0 tot 5%. Websites Aantal bedrijven: Aantal werknemers in arbeidsjaren: Aantal ZZP-ers in arbeidsjaren: GWW productie: EUR 13,4 mrd Productieve uren: Gemiddelde prijsstijging: 8% Visie op Sectoren 2009

20 Grond-, water- en wegenbouw Bouwproductie GWW De productie is de afgelopen jaren flink gegroeid en piekte in De groei van de nieuwbouw productie vertraagde in de periode en zal in 2009 en 2010 omslaan in krimp. Onderhoudswerkzaamheden zijn minder conjunctuurgevoelig waardoor zij de afgelopen jaren een veel lagere groei lieten zien. De onderhoudsproductie zal de komende jaren licht afnemen. Exploitatiebeeld 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% Bron: EIB 10,4% 4,3% 2,8% 3,0% 2,0% 2,0% -0,5% -1,0% -3,0% -3,5% r 2009v 2010v Nieuwbouw Onderhoud Bron: CBS In vergelijking met de B&U bouw kent de GWW een lagere inkoopwaarde van de omzet doordat er minder prefabricage is en er hogere loonkosten zijn. In dit segment wordt relatief minder uitbesteed, waardoor de loonkosten relatief hoger zijn dan in de B&U bouw. De afschrijvingen in de GWW zijn hoger dan in de B&U bouw omdat de GWW een relatief groter machinepark heeft. Werkkapitaal MKB Bedrijfsresultaat 6% Overige kosten 11% Inkoopwaarde 55% Afschrijvingen 3% Arbeidskosten 25% Bron: ABN AMRO Sector Research Ten opzichte van 2006 is de werkkapitaalpositie in 2007 afgenomen doordat het aantal crediteurendagen met 35% steeg. De debiteuren- en voorraaddagen stegen in dezelfde periode veel minder hard. Hiermee financieren de crediteuren de debiteuren en voorraden waardoor er minder werkkapitaalfinanciering Crediteurendagen Debiteurendagen Voorraaddagen nodig is. dagen GWW-productie naar opdrachtgever De Rijksoverheid is verantwoordelijk voor circa 12-15% van de GWW-productie en is daarmee de grootste individuele opdrachtgever op de markt. Minder activiteit in de B&U bouw betekent dat er minder bouwlocaties zijn waardoor er minder opdrachten van de lagere overheden komen. De grootste groep opdrachtgevers is het bedrijfsleven. Zij zal onder invloed van de conjunctuur de komende jaren ook minder investeren in de GWW. x 1 mln EUR Bron: EIB r 2009v 2010v Rijk Lagere overheden Bedrijven Visie op Sectoren 2009