Lewe en lewende wesens

Transcriptie

1 Hoofstuk 8 Lewe en lewende wesens Biodiversiteit, verandering en kontinuïteit 36

2 Omgewing Flora = plante Fauna = diere Plante 1. Voortplanting by plante 1.1 Wat beteken voortplanting Ons praat van voortplanting as ons bedoel dat daar nuwe lewe kom: Nuwe baba-plantjies of baba-diertjies wat weer volwasse plante en diere kan word. As daar nie voortplanting was nie, sou alle plante, diere en mense al lankal uitgesterf het. 1.2 Waar kom alle lewe vandaan Ons weet dat alle lewe van God af kom. Ons het reeds geleer van lug, van water en van grond waarsonder geen lewende wese kan klaarkom nie. Ons lees dan ook in Genesis 1 dat God eerste vir lug, water en grond gesorg het voordat Hy iets gemaak het wat lewe. Op die derde skeppingsdag gebeur daar iets groots: God skep die eerste lewe op aarde. Ons lees in Genesis 1:11: En God het gesê: Laat die aarde voortbring grasspruitjies, plante wat saad gee en bome wat, volgens hulle soorte, vrugte dra, waarin hulle saad is, op die aarde. En dit was so. Hier lees ons dan dat God van die begin af gesorg het dat daar saad in plante is, sodat daar weer nuwe plantjies kan kom, en sodat voortplanting dus moontlik is. 1.3 Twee soorte voortplanting Ons het nou reeds geleer dat nuwe plante uit sade kan groei. Maar nuwe plante groei nie net uit sade nie. Nuwe plante kan ook direk uit die moederplant groei. Het jy al aarbeiplante gesien? Die aarbeiplant maak systingels of uitlopers. As n uitloper se punt die grond raak, ontstaan daar wortels, en n nuwe plantjie. Later gaan die uitloper van die moederplant dood, en dan is daar n nuwe plant. As n nuwe plant uit dele van n moederplant ontstaan, noem ons dit vegetatiewe voortplanting. 1.4 Kweek van nuwe plante deur middel van vegetatiewe voortplanting Ons kan ook nuwe plante uit stingels, wortels en blare kweek. Nuwe plantjies kan groei uit die ou plante se stingels, wortel en blare. Deeltjie van die plant wat ons gebruik om n nuwe plant te kweek, word n steggie genoem. Ons kry dus stingel-, wortel- en blaarsteggies. Nie alle plante sal van steggies groei nie. Sekere steggies skiet beter wortel in goeie klam tuingrond. Ander steggies vorm weer gouer wortels in water. As ons die steggie plant, 37

3 moet ons mooi kyk dat daar knope bo en onder die grond is. Die steggie moet gereeld water kry. Voorbeelde van plante wat goed groei van stingel-steggies, is die Josefskleed, die populier, die wilger, die angelier en krismisrose. Die slangplant is n voorbeeld van n plant wat van n blaarsteggie kan groei. n Iris plant voort deur middel van n wortelstok. n Malvaplant groei goed met n steggie. Breek die stingeltjie af by (a) en die blare by (b) n Slangplant groei van n blaarsteggie. 1.5 Voortplanting deur middel van sade Hoe lyk sade? Daar is baie, baie verskillende soorte sade, met verskillende vorms, groottes en kleure. Op die oog af lyk alle sade droog en dood. Maar sade is allesbehalwe dood! As n mens n saadjie in jou hand hou, hou jy die wonder van die lewe vas! Die Here het selfs die kleinste saadjie so gemaak dat dit al die deeltjies bevat wat nodig is om n hele nuwe plant te vorm. As die saad begin groei, sê ons dit ontkiem. 38

4 1.5.2 Die bou van n saad Elke saad het n sterk omhulsel. Dit noem ons die saadhuid. Die saadhuid se werk is om die binneste dele te beskerm. saadhuid kiemwortel saadhuid sywortel penwortel saadlobbe penwortel sywortel primêre blare saadhuid kosvoorraad die jong plantjie die holte waar die plantjie lê blare saadlob penwortel sywortel As n mens mooi kyk, sien n mens aan elke saad n baie klein openinkie, wat soos n kolletjie lyk. Hierdie gaatjie se naam is die poortjie. Dit is waar water na binne kan gaan. As n mens die saadhuid versigtig oopmaak, kan jy die saadlob of saadlobbe sien. By die boontjieplant is daar twee saadlobbe. Dit is twee groot, dik wit dele wat teenmekaar lê, en dit bevat die kos van die baba-plantjie. n Mieliepit het weer net een saadlob. n Plant wat twee saadlobbe het, het altyd n penwortelstelsel, en n plant wat een saadlob het, het n bywortelstelsel. As n mens die twee saadlobbe van die boontjieplant van mekaar afhaal, kan jy die baba-plantjie sien. Die baba-plantjie noem ons die embrio. Die embrio bestaan uit verkillende dele. Die klein blaartjies word die pluimpie genoem. Die kort stingeltjie word die assie genoem, en die klein worteltjie word die kiemwortel genoem Wat het plante nodig om te kan ontkiem? n Saadjie het lug, water en warmte nodig om te kan ontkiem Wat gebeur alles wanneer n plantjie ontkiem? (Ons neem die boontjieplant as voorbeeld) Wanneer die saadjie genoeg water (ook lug en warmte) kry, swel dit uit, en die saadhuid 39

5 bars oop. Die kiemworteltjie groei eerste uit, en groei afwaarts. Wit, donserige wortelhaartjies groei op die kiemworteltjie. Die wortelhaartjies se werk is om water en minerale soute uit die grond te haal vir die plant. Die kiemwortel word langer, en word die penwortel. Sywortels groei uit die penwortel uit. n Stingeltjie met blaartjies kom tussen die saadlobbe uit en groei opwaarts. Blare word groen bokant die grond en begin voedsel vir die jong plantjie maak. Die kosvoorraad in die saadlobbe is opgebruik: hulle verdroog en val af. Diere 40

6 2. Voortplanting by diere 2.1 God skep die diere Ons lees in Genesis 1 hoe God op die vyfde en die sesde dag al die diere geskape het. Op die vyfde dag is al die voëls en seediere geskape, en op die sesde dag al die landdiere. Daar staan En God het die wilde diere van die aarde gemaak volgens hulle soorte en die vee volgens hulle soorte en al die diere wat op die grond kruip, volgens hulle soorte. Toe sien God dat dit goed was. Wanneer ons meer leer oor diere, en hoe wonderlik alles gebeur presies soos dit moet, kan ons nie anders as om seker te weet dat n volmaakte, almagtige God alles gemaak het nie! 2.2 Voortplanting by diere Ons weet dat diere groei, oud word en doodgaan. Maar voordat diere doodgaan, word jong, nuwe diere deur hulle voortgebring. Die Here het die diere so geskape dat hulle kan voortplant. Dierspesies wat nie voortplant nie, sal sommer baie gou uitsterf. Alle diere plant nie eenders voort nie. Die meeste diere wat ons ken, plant voort deur eiers te lê, of deur aan klein diertjies geboorte te skenk. Om voort te plant, moet die vroulike dier eierselle en die manlike dier saadselle of sperme vorm. Wanneer die ouers paar, sê ons die sperme bevrug die eierselle. Uit sulke bevrugte eierselle groei en ontwikkel die jong diertjie of nageslag dan. 2.3 Soogdiere Soogdiere kry hulle naam omdat hulle hul kleintjies soog of melk gee. In hulle spene is daar melkkliere wat melk afskei net na geboorte. Baie van die diere wat ons ken is soogdiere, bv. honde, katte, perde, ape, leeus, sebras, olifante, seekoeie asook walvisse, dolfyne, robbe, en seeleeus. Die meeste soogdiere se kleintjies ontwikkel taamlik lank in die ma se baarmoeder. n Ma-olifant se draagtyd is bv. 22 maande. Soogdierma s sorg goed vir hulle baba s. Sommige van hulle, soos klein katjies en hondjies, is maar taamlik hulpeloos, en hulle ogies is nog nie eers oop nie. Ander, soos bokkies en sebras is sommer dadelik gereed om te begin hardloop. n Klein kangaroe word gebore as hy nog bitter klein en hulpeloos is. Hy ontwikkel dan verder in sy ma se sakkie, waar hy ook sy melk uit die speen kry Interessante feite oor die jagluiperd Die jagluiperd, die vinnigste landdier, kan n topspoed van km per uur bereik, en kan versnel van 0-80 km per uur in drie sekondes. Hierdie topspoed kan net vir m volgehou word. Die jagluiperd se liggaam is goed aangepas om so vinnig te kan hardloop. Die bene is langer as die van ander katte en hulle hardloop op hulle tone om hulle treë langer te kan rek. Die buigsame ruggraat maak dit moontlik vir die jagluiperd om selfs verder uit te strek. Die skouerblad is nie direk verbind aan die sleutelbeen nie, sodat die skouer makliker kan rondbeweeg. Die skelet is lig, wat ook baie help, want hoe swaarder jy is, hoe stadiger is jy. Die lang stert help om die liggaam te balanseer en skerp draaie te maak. Die jagluiperd se kloue is buite die skedes, wat dieselfde werk as die spykers op atletiek- 41

7 skoene verrig. Om so vinnig te kan hardloop, het die spiere baie suurstof nodig. Daarom is die jagluiperd se hart, longe, neusgate en sinusholtes groot. Roterende heupbene: Verleng die treë. Lang swaar stert: Maak skerp draaie moontlik deur die liggaam te stabiliseer as as n roer te funksioneer. Ligte skelet: Verminder gewig en vermeerder dus die spoed. Verlengde bene: Verleng die treë. Oorlangse groewe op kussinkies: Help vir beter traksie: dieselfde as die groewe op bande. Buigsame ruggraat: Liggaam strek verder vir verlengde treë. Vergrote hart- en longkapasiteit: Vir suurstoftoevoer en om spieruitputting te voorkom terwyl die jagluiperd hardloop. Skouer blad: Nie verbind aan sleutelbeen, maak vrye beweging en langer treë moontlik. Klein vaarbelynde kop: Vermeerder spoed deur verminderde lug weestand. Kloue buite skedes: Help vir beter traksie: dieselfde as die spykers op atletiekskoene. beplan is om so n dier te voorsien van alles wat hy nodig het om te oorleef Lewensiklus en voorplanting van jagluiperds is tussen dae. Die werpsel kan van een tot agt welpies bevat met n gemiddeld van drie welpies. Die geboorte sal plaasvind in digte bossies, lang gras, rotsskeure of geleende gate. Welpies word blind en hulpeloos gebore, weeg ongeveer g en kan tot 30 cm lank wees. Pasgebore welpies kan genoeg beweeg om by die tepels uit te kom en te drink. Hulle tel elke dag ongeveer 50 g gewig op en ontwikkel vinniger as die kleintjies van enige ander groot kat. Die welpies maak hulle oë oop op n ouderdom van tussen vier en 14 dae. Die kleintjies kan kruip teen twee tot drie dae en loop teen drie weke. Totdat die welpies ses weke oud is, word hulle in digte plantegroei weggesteek. Die weke begin hulle gewoonlik speen, en begin vleis eet wanneer hulle vier tot ses weke steeds terugkeer na hulle lêplek totdat hulle agt weke oud is. 42