INDIVIDUELE RECHTEN IN DE SOCIALE ZEKERHEID

Transcriptie

1 Figure 1 logo vrouwenraad INDIVIDUELE RECHTEN IN DE SOCIALE ZEKERHEID Dossier en voorstel aanbevelingen 2011: naar een afbouw van de lafgeleide rechten en pro individuele rechten voor iedereen.

2 Inhoud... 1 Inleiding... 5 Verzekering en solidariteit... 6 Analyse Bea Cantillon... 6 Analyse Hedwige Peemans- Poullet... 7 Wettelijke en aanvullende verzekeringen?... 8 Spanningsvelden in het debat individuele en afgeleide rechten... 9 Begrippenkader/definiëring individuele en afgeleide rechten Deffet en Nuyens Bea Van Buggenhout Hedwige Peemans- Poullet Begrip persoon ten laste RIZIV RVA RVP Bespreking Afgeleide rechten in de verschillende sectoren Wettelijke Pensioenen Aanvullende pensioenen Pagina 2

3 Uitkeringen arbeidsongeschiktheid en invaliditeit Geneeskundige verzorging Arbeidsongevallen Beroepsziekten Werkloosheid Aanvullende inkomens Besluit Eigen niet- ontvangen rechten in de verschillende sectoren Primaire ongeschiktheid Invaliditeit Moederschap - vaderschap - meemoederschap Adoptieverlof Werkloosheid Besluit Het kostenplaatje Afgeleide rechten en eigen niet- ontvangen rechten in vraag Verschillende behandeling van vrouwen en mannen in de verschillende sectoren Verschillende behandeling tussen vrouwen onderling De wettelijke versus de feitelijke situatie of gehuwd versus samenwonend Een- en tweeverdienersgezinnen en eenverdienersgezinnen Pagina 3

4 Echtscheiding Verschillende behandeling hetero s en holebi's Samenvatting knelpunten Visie Onduidelijke begrippen en technieken Socialezekerheidsrechten gebaseerd op het arbeidsverleden van de werknemer Eigen en afgeleide rechten Ongelijke behandeling in de socialezekerheidsstelsels Personen ten laste en verrekening van de gezinslast Atypische arbeid Invulling individualisering De verzekeringslogica Universalisering Referentiekader voor aanbevelingen Aanbevelingen Een herstructurering van de sociale zekerheid Omkaderende maatregelen Specifieke aanbevelingen voor de pensioenen Meewerkende echtgenoten/s van zelfstandigen Pagina 4

5 Inleiding Dossier en aanbevelingen 2011 Onze sociale zekerheid/bescherming voor werknemers bevat een aantal kostwinnersfaciliteiten die voortspruiten uit het sociale contract van 1944 en die maken dat het systeem niet genderneutraal is. Er bestaan nog een aantal indirecte discriminaties en onrechtvaardigheden in het nadeel van vrouwen. Ook vrouwen onderling worden verschillend behandeld. Daarnaast zijn er maatregelen die verschillende gevolgen hebben voor gehuwden en samenwoners, voor eenverdieners en tweeverdieners. De sociale zekerheid is gekoppeld aan de betaalde arbeid, via de financiering (bijdragen) en de uitkeringen 1. Globaal gezien zijn er twee soorten risico's die de sociale zekerheid dekt, met name het loonverlies en het ontoereikend loon 2. De sociale zekerheid heeft bijgevolg een aantal functies 3 : - de bescherming en verbetering van (het bestaan en het creëren van) de werkgelegenheid; - een minimum inkomen waarborgen; - de verworven levensstandaard waarborgen; - de sociale integratie promoten. Maar er is volgens de Vrouwenraad ook het risico dat verbonden is aan de combinatie van beroeps- en gezinsleven. Dit heeft te maken met de ondersteuning van de zorgfunctie. Net deze functie wordt opvallend doorkruist door genderverschillen. De sociale zekerheid neemt de zorgfunctie voor een stuk ten laste: - Op een directe manier voor beroepsactieve personen via de zogenaamde individuele oplossingen waarbij een persoon zich tijdelijk of gedeeltelijk kan terugtrekken uit de beroepsarbeid (bijvoorbeeld loopbaanonderbreking, tijdskrediet, ouderschapsverlof,...); deze onderbrekingen worden omgezet in gelijkgestelde periodes en gedeeltelijk vergoed door de sociale zekerheid. Het zijn vooral vrouwen die gebruik maken van deze individuele oplossingen. Er zitten echter een aantal anomalieën in het systeem van onderbrekingen en gelijkgestelde periodes. Dit aspect komt aan bod in ons dossier Gelijkgestelde periodes. - Op een indirecte manier 4 voor niet- beroepsactieve personen via de afgeleide rechten in gezinsverband. Dit dossier handelt voornamelijk over deze afgeleide rechten, die we afwegen 1 Zelfs de kinderbijslag en de gezondheidszorg worden betaald op grond van een relatie tot arbeid. 2 Het gaat hier om de gezondheidsuitgaven en de uitgaven inzake de kosten van het kind. 3 Conform diverse artikels. 4 Indirect omdat we er kunnen vanuit gaan dat de zorgfunctie via de afgeleide rechten wordt ondersteund. De begrippen afgeleide en individuele rechten komen echter niet voor in de regelgeving omtrent de sociale zekerheid. Ze worden evenmin gehanteerd door de socialezekerheidsinstellingen. Ze worden wel gedefinieerd en toegepast door een aantal academici socialezekerheidsrecht en door de vrouwenbeweging. De regelgeving en de socialezekerheidsinstellingen hanteren wel het begrip personen te laste. Aan die personen ten laste worden ofwel eigen uitkeringen toegekend ofwel ontvangen de rechthebbenden die deze personen te laste hebben verhoogde uitkeringen en dit zonder dat er een bijdrage voor betaald wordt/werd. In die zin gaat het om afgeleide rechten voor de persoon ten laste (vaak een niet- beroepsactieve vrouwelijke partner die dus ook geen vervangingsinkomen geniet) die bijgevolg op een indirecte manier vergoed wordt en waarvan we veronderstellen dat deze persoon gezins- en huishoudelijk werk verricht, hoewel dat geen verplichting is voor Pagina 5

6 tegenover de individuele rechten. Ook hier hebben we te maken met heel wat onrechtvaardigheden. Onze sociale zekerheid heeft zich in de loop van de jaren ontwikkeld via allerlei ad hoc maatregelen in een aantal sectoren. Deze maatregelen zijn niet op elkaar afgestemd. De Vrouwenraad gaat op zoek naar structurele, duurzame en doelmatige oplossingen. We kaderen onze voorstellen binnen de problematiek van de combinatie van het beroeps- en gezinsleven waarbij het Vrouwenraadcombinatiemodel 5 de leidraad is. Dat houdt in dat vrouwen en mannen gemiddeld in dezelfde mate blijven werken doorheen de beroepsloopbaan en het beroeps- en gezinsleven evenwichtig met elkaar combineren. In het eerste deel van dit dossier gaan we in op de basisprincipes van verzekering en solidariteit. Vervolgens hebben we aandacht voor de begrippen 'eigen/individuele' en 'afgeleide' rechten binnen de verschillende socialezekerheidssectoren, gezien door de bril van een aantal socialezekerheidsdeskundigen. We geven daarna een stand van zaken van de afgeleide rechten en de eigen niet- ontvangen rechten in de verschillende sectoren, vergeleken met de situatie van tien jaar geleden en we stellen het systeem van afgeleide en eigen niet- ontvangen rechten in vraag omwille van de verschillende behandeling van vrouwen en mannen, van vrouwen onderling, van gehuwden en samenwonenden, van een- en tweeverdienersgezinnen. Ten slotte zetten we de belangrijkste knelpunten op een rij, we duiden het begrip individualisering en we eindigen met een reeks Vrouwenraadaanbevelingen. Verzekering en solidariteit Analyse Bea Cantillon 6 Binnen de verzekeringslogica kunnen enkel personen die een bijdrage betalen verzekerd zijn. De hoogte van de bijdrage is afhankelijk van het risico dat een persoon loopt op het risico waarvoor hij/zij zich verzekert. Hoe meer kans op een risico, hoe hoger de premie. Een hogere premie geeft recht op een hogere schadeloosstelling. Het verzekeringsprincipe wordt ook toegepast in de sociale zekerheid maar het wordt begrensd door het solidariteitsprincipe. Concreet: - Het proportionaliteitsverband tussen bijdrage en uitkering wordt niet strikt toegepast zoals in de verzekeringslogica. Er is geen band tussen het risico en de bijdrage (bijvoorbeeld: een 60- jarige persoon met ernstige hartproblemen betaalt dezelfde bijdrage als een 25- jarige gezonde persoon). een volwassen persoon ten laste want het algemene criterium om als dusdanig beschouwd te worden is enkel de afwezigheid van beroepsinkomsten of een vervanginginsinkomen. 5 Visietekst Vrouwenraad Combinatie beroeps- en gezinsleven, Bea Cantillon, Joris Ghysels en Marjolijn De Wilde, De individualisering van de sociale zekerheid, tussen utopie en dwaling, in Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 2 e trimester 2009, 51 ste jaargang, p Pagina 6

7 - De uitkering staat niet in verhouding met de hoogte van de bijdrage; er wordt ook rekening gehouden met het inkomen of de samenstelling van het gezin. Sommige mensen brengen dus meer in dan dat ze terugkrijgen van de sociale zekerheid en omgekeerd. Er zijn drie vormen van solidariteit: o de horizontale: tussen lagere en hogere risicogroepen; de premie wordt berekend als een voor iedereen gelijklopend percentage van de eigen inkomsten; o de verticale: corrigeert de strakke link tussen de betaalde bijdrage en de ontvangen schadeloosstelling in de verzekeringen. Het behoud van de verworven levensstandaard speelt hier een rol. De uitkeringen van de werkloosheid bijvoorbeeld worden mede bepaald door het tot aan de werkloosheid ontvangen loon en dit gebeurt binnen minimum- en maximumgrenzen. De hogeloontrekkers betalen bijgevolg meer bijdrage dan ze recht hebben op uitkeringen en omgekeerd. Ook de gezinsmodulering valt onder de verticale solidariteit. Hierbij is de hoogte van de uitkering afhankelijk van de samenstelling van het gezin (gehuwd of samenwonende met of zonder kinderen). De veronderstelde behoefte is groter bij ééninkomensgezinnen en gezinnen met kinderlast en daarom ontvangen ze hogere uitkeringen dan alleenstaanden en meerinkomensgezinnen; o De intergenerationele: de actieve bevolking betaalt bijdragen voor de niet- actieve (gepensioneerde) bevolking. Voor mensen die enkel zorgarbeid verrichten en geen betaalde baan hebben en geen bijdragen betalen werden de afgeleide rechten uitgewerkt. Sinds de jaren 2000 is het individualiserings- versus het gezinsmoduleringsdebat in het spanningsveld gekomen van activering versus bescherming. De oorspronkelijke doelstellingen van de sociale zekerheid (waarborgen van minimuminkomen en van verworven levensstandaard) zijn uitgebreid met 'actieve participatie' (niet alleen beschermen maar ook risicopreventie). Analyse Hedwige Peemans- Poullet Bij de sociale verzekeringen, in tegenstelling tot de commerciële verzekeringen, zijn de bijdragen proportioneel in verhouding tot de beroepsinkomsten maar niet proportioneel in verhouding tot het risico dat men loopt. De herverdeling is sociaal en dit op twee manieren: - De sociale risico's zijn omgekeerd proportioneel met het inkomensniveau. Werknemers met lage inkomens hebben meer risico om werkloos te worden, arbeidsongeschikt/invalide of een slechtere gezondheid te hebben dan werknemers met een hogere opleiding/inkomen. De inbreng van hoge inkomens in de sociale verzekering is dus hoger dan de gemiddelde kost van hun eigen risico en draagt dus bij tot de financiering van de risico's van de werknemers met lagere inkomens; - De sociale bijdragen worden betaald op de niet- geplafonneerde beroepsinkomsten maar de uitkeringen in verschillende takken (vervangingsinkomens) zijn wel geplafonneerd of forfaitair (gezinsbijslagen); degenen die in verhouding het meest bijdragen ontvangen in verhouding het minst en dat laat toe dat degenen die het minst bijdragen een behoorlijke uitkering ontvangen; dit is de zogenaamde verticale herverdeling tussen hogere (lagere risico's) en lagere (hogere risico's) inkomens Het dubbele mechanisme van het systeem van afgeleide rechten en de vermindering van bepaalde eigen rechten: - onderbreekt de normale loop van de sociale herverdeling in het nadeel van werkneemsters en van tweeverdieners en in het voordeel van mannelijke titularissen met een niet- Pagina 7

8 beroepsactieve partner ten laste. Werkneemsters zijn vooral te vinden in de lagere inkomensdecielen en lopen een hoger professioneel risico; bijgevolg moeten ze de voornaamste begunstigden zijn; - schept verwarring tussen de twee lijnen van de sociale bescherming. In bepaalde gevallen worden de eigen contributieve rechten voorwaardelijk en residuair, o.a. de samenwonenden bij de werklozen, in andere gevallen is er geen sprake van inkomensvoorwaarden. De toegang tot diverse takken van de sociale zekerheid is individueel, gebaseerd op individuele bijdragen op basis van het eigen beroepsinkomen van de titularis. Deze bijdragen houden geen rekening met het aantal personen ten laste in het huishouden. De uitkeringen zijn wel gemoduleerd in functie van de gezinssituatie van de titularis. Deze contradictie tussen bijdragen (individueel) en uitkeringen (gemoduleerd) zorgt voor een spanningsveld. In de realiteit gaat het bijna altijd om de mannelijke titularis met een samenwonende partner ten laste (die geen beroepsactiviteit heeft en afgeleide rechten geniet). De omkeerbaarheid van de toegang tot afgeleide rechten verzekert op geen enkel vlak de gelijkheid tussen werknemers en werkneemsters vermits de rechtvaardiging van de afgeleide rechten voortvloeit uit de pratiques de vie, buiten het professioneel leven, die diametraal verschillen voor mannen en vrouwen. In geval van een gelijk loon (rechtstreeks loon + indirect loon of sociale bijdragen), zijn de sociale retombées (of salaire differé socialisé) minder voordelig voor het geheel van werkneemsters dan voor het geheel van werknemers. De gezinsmodulering onderbreekt dus de loop van de normale sociale herverdeling. Zo zijn de eigen rustpensioenen van werkneemsters gemiddeld lager dan de overlevingspensioenen (afgeleid recht/gezinsmodulering) of soms ook dan de pensioenen van de echtgescheidene die niet beroepsactief geweest zijn. Een huishouden met twee bijdragebetalende titularissen ontvangt maar één maal gezinsbijslagen. Deze huishoudens betalen bijna altijd meer bijdragen dan dat ze uitkeringen ontvangen. Deze tweeverdieners genieten niet of nauwelijks van de transfer van de alleenstaanden en gezinnen zonder kinderen naar alleenstaanden en gezinnen met kinderen. Wettelijke en aanvullende verzekeringen? Er zijn de zogenaamde wettelijke (eerste) pijlers en de aanvullende (tweede) pijlers in de sociale zekerheid. De aanvullende pijlers omvatten de aanvullende pensioenen en de aanvullende ziekteverzekering. De gerechtigde kan aanvullende verzekeringen voor de echtgeno(o)t(e)/partner ten laste financieren terwijl er geen bijdragen moeten betaald worden in de overeenstemmende wettelijke verzekering. 7 Bovendien wordt er belastingaftrek toegepast op het inkomen van de gerechtigde. 7 Hedwige Peemans- Poullet, Ibidem, p Pagina 8

9 Spanningsvelden in het debat individuele en afgeleide rechten Het debat over de individualisering van de sociale zekerheidsrechten situeert zich volgens Prof. Bea Cantillon 8 binnen drie spanningsvelden: verzekering en solidariteit (zie hoger), individualisering, individuele en sociale risico's. Over individualisering en emancipatie - Er is sprake van een nieuw waardebesef: een vooruitgang van de gelijkmaking van vrouwen en mannen (scholing en betrokkenheid bij beroepsarbeid) en de gelijkschakeling van gehuwden, samenwonenden en alleenwonenden. - Ondanks toegenomen scholings- en activiteitsgraad van vrouwen waardoor ze eigen rechten opbouwen, blijven er verschillen m/v op vlak van werkgelegenheid en loon; het is een illusie ervan uit te gaan dat het individualiseren van de sociale zekerheid de emancipatie van vrouwen zal voltooien (pensioenkloof), zolang deelname aan arbeid de belangrijkste voorwaarde is voor uitkerings- en pensioenrechten; - Emancipatie in twee snelheden: de blijvende verschillen v/m zijn ook sterk sociaal gelaagd: laaggeschoolde vrouwen nemen minder deel aan het arbeidsleven dan hooggeschoolde vrouwen. Het hebben van jonge kinderen speelt ook een rol (2/5 de van de laaggeschoolde vrouwen is aan het werk en 4/5 de van de hooggeschoolde vrouwen). Hooggeschoolde vrouwen werken vaker voltijds en laag- en midden geschoolde vrouwen vaker deeltijds. Over individuele en relationele sociale risico's Mannen en vrouwen stemmen hun arbeids- en zorgbeslissingen op elkaar af en dat leidt tot verschillende types van koppels. Vrouwen met een relatief zwakke band met de arbeidsmarkt bijvoorbeeld, wonen meer dan gemiddeld samen met mannen die ook al geen sterke positie hebben op de arbeidsmarkt. Bij een eventuele individualisering van de sociale zekerheid moet dan ook rekening gehouden worden met de legitimiteit van de gelijkgestelde periodes: welke onderbrekingen van de beroepsactiviteiten kunnen als maatschappelijk legitiem aanvaard worden. Dus als gelijkwaardig met beroepsarbeid en met een trekkingsrecht? Een eenzijdige individualisering van de sociale zekerheid maakt slachtoffers bij: - Vrouwen uit lagere sociaaleconomische groepen met een lage opleiding, zeker als er kinderen zijn; - Vrouwen (of mannen) die de zorg voor de kinderen opnemen (langere periode van zorgverlof heeft negatieve invloed op levensloopinkomen). 8 Bea Cantillon, Joris Ghysels en Marjolijn De Wilde, idem, p Pagina 9

10 Begrippenkader/definiëring individuele en afgeleide rechten Deffet en Nuyens 9 Er zijn verschillende invalshoeken om de rechten op de sociale zekerheid te benaderen: - De juridische invalshoek: maakt uit wie (of wat) het recht doet ontstaan; - De financiële invalshoek: antwoordt op de vraag hoe het recht gefinancierd wordt. De ene benadering maakt een onderscheid tussen eigen rechten (verkregen door de betrokkene zelf) en afgeleide rechten (verkregen door een derde). De andere benadering maakt een onderscheid tussen contributieve rechten (bijdrage) en niet- contributieve rechten (geen bijdrage). Alle combinaties van deze rechten zijn mogelijk. Bijvoorbeeld: het overlevingspensioen is een contributief afgeleid recht voor de niet- beroepsactieve echtgeno(o)t(e) omdat het hoofdzakelijk gefinancierd wordt door een bijdrage van de beroepsactieve echtgeno(o)t(e). Er zijn dus vier categorieën rechten die elkaar uitsluiten en waarin alle sociale uitkeringen kunnen ondergebracht worden: - de eigen contributieve rechten - de eigen niet- contributieve rechten - de afgeleide rechten - de eigen niet- ontvangen rechten Eigen contributief recht 10 : recht op een sociale uitkering toegekend aan een individu omdat hij/zij bijdragen betaalt of voor haar/hem worden betaald in de socialezekerheidsregeling waartoe hij/zij behoort. Dit geeft recht op een bedrag dat overeenstemt met het bedrag van de uitkering dat het individu zou ontvangen indien hij/zij een alleenstaande zou zijn en indien hij/zij slechts over een enig inkomen zou kunnen beschikken; Eigen niet- contributief recht: recht op een sociale uitkering toegekend aan een individu zonder dat door hem/haar of voor hem/haar een bijdrage werd of wordt betaald en zonder dat er een band als bloedverwant, als aanverwant of als samenwonende met een individu dat bijdragen heeft betaald of betaalt wordt vereist. Dit zijn rechten erkend in de residuaire sociale beschermingsregelingen of voortkomend uit perioden gelijkgesteld met perioden van arbeid; Afgeleid recht: recht op een sociale uitkering toegekend aan een individu op basis van een band als bloedverwant, als aanverwant of als samenwonende met een individu dat eigen al dan niet 9 M. Deffet en Christel Nuyens, Essay over de afgeleide rechten, in Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 3 de trimester 1999, pp Deze definiëring vinden we ook terug bij Hendrik Larmuseau, Kostprijs van de afgeleide rechten en omvang van de eigen niet- ontvangen rechten - periode , in Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 2 de trimester 2009, 51 e jaargang, p Op bijdrage gebaseerd. Pagina 10

11 contributieve rechten heeft, ongeacht deze gerechtigde nog leeft of niet. Deze personen zijn of waren (weduwen en wezen) dus ten laste van iemand met eigen rechten. Een afgeleid recht is ook de eventuele verhoging van een eigen recht, aan de gerechtigde toegekend wegens zijn/haar toestand als niet- alleenstaande of wegens het hebben van personen ten laste. Afgeleide rechten kunnen uitgesplitst worden in: - contributieve afgeleide rechten - niet- contributieve afgeleide rechten naargelang het eigen recht waarvan zij afgeleid zijn, een al dan niet contributief recht is (was); Eigen niet- ontvangen recht: vermindering van het eigen recht wegens een toestand als samenwonende, waaruit kan worden afgeleid dat het individu niet over enig inkomen beschikt. Hieronder vallen de verminderingen toegepast op de invaliditeitsuitkeringen en op de werkloosheidsuitkering van samenwonenden. Tabel: overzicht eigen rechten Eigen contributieve rechten Geneeskundige verzorging voor werknemers Uitkeringen (arbeidsongeschiktheid, invaliditeit, moederschap 11 ) Rustpensioen Werkloosheid Brugpensioen Gewone kinderbijslag Gewoon kraamgeld Eigen niet- contributieve rechten Geneeskundige verzorging voor niet- werknemers Gelijkgestelde perioden in de pensioenen Gewaarborgde inkomens Tegemoetkomingen aan personen met een handicap* Verhoogde kinderbijslag voor werklozen, invaliden,... Loopbaanonderbreking Verminderingen (niet- ontvangen eigen rechten): - uitkeringen (arbeidsongeschiktheid, invaliditeit) samenwonenden - werkloosheid samenwonenden * het zogenaamde residuaire stelsel: gefinancierd uit algemene middelen Tabel: overzicht afgeleide rechten Contributieve afgeleide rechten Niet- contributieve afgeleide rechten Geneeskundige verzorging voor personen ten laste van Geneeskundige verzorging voor personen ten laste van werknemers niet- werknemers Invaliditeit: verschil gezinsbedrag (65%)- bedrag Geneeskundige verzorging voor weduwen en wezen alleenstaande (55%) Gewaarborgde inkomens: verschil gezinsbedrag- Gezinspensioen: verschil gezinsbedrag (75%)- bedrag bedrag alleenstaande alleenstaande (60%) Rustpensioen voor de uit de echt gescheiden echtgeno(o)t(e) Overlevingspensioen 11 De uitkering bedraagt 82% van het brutoloon in de eerste maand, 75% nadien, met een plafond. De moederschapsverzekering is een apart stelsel dat gefinancierd wordt door bijdragen van werkgevers. Pagina 11

12 Werkloosheid: verschil gezinsbedrag (65%)- bedrag alleenstaande (55%) Bea Van Buggenhout Het begrip individualisering Individualisering van de bijdragen betekent dat de bijdragen op individuele basis (het individuele arbeidsinkomen) berekend worden en niet op het gezinsinkomen. Individualisering van de sociale uitkeringen wordt omschreven als een recht op uitkeringen dat rechtstreeks aan de begunstigde wordt toegekend, wanneer deze aan een aantal voorwaarden beantwoordt die op hem/haarzelf en op zijn/haar situatie betrekking hebben. In deze betekenis staat individualisering zowel tegenover de afgeleide rechten van personen ten laste als tegenover de verhoging van de uitkeringen van een sociaal verzekerde vanwege het feit dat hij/zij personen ten laste heeft. Bij afgeleide rechten heeft de begunstigde recht op uitkeringen door zijn/haar band (familiaal of economisch) met een andere sociaal verzekerde (de primaire gerechtigde). Bij een verhoging van de uitkeringen vanwege gezinslast krijgen de personen ten laste geen eigen recht. Enkel de primaire gerechtigde is sociaal verzekerd al wordt het bedrag van de uitkeringen wel verhoogd door de aanwezigheid in het gezin van personen ten laste, die zelf dus geen rechtstreekse aanspraak op een uitkering kunnen maken. Individualisering ten aanzien van de begunstigde kan meerdere betekenissen hebben: - Het verwijst naar een recht dat aan de persoon toekomt op basis van criteria die enkel met zijn individuele situatie (bijvoorbeeld als werknemer) en niet met zijn relatie tot anderen te maken hebben; - Het verwijst naar het recht op uitkeringen toegekend aan de persoon zelf waarbij deze als titularis of gerechtigde optreedt, ongeacht of hij deze positie aan zijn eigen sociaal- rechtelijke kenmerken (bijvoorbeeld als werknemer) of aan zijn relatie met bepaalde primaire gerechtigden (wat zich voordoet bij de weduwe van een werknemer) te danken heeft; - Het bedrag van een uitkering is uitsluitend voor een individuele persoon en wordt met het oog op zijn behoeften berekend, zonder rekening te houden met de gezinssituatie; - Een uitkering ten behoeve van een bepaalde persoon die ook effectief aan deze persoon wordt uitbetaald (bijslagtrekkende). Gezinsmodalisering betekent dat men rekening houdt met het samenlevingsmodel van de begunstigde van de sociale uitkeringen en met het huishouden waartoe deze persoon behoort. Gezinsmodalisering neemt de vorm aan van afgeleide rechten of van een verhoging van de uitkeringen. De technieken van individualisering en gezinsmodalisering hebben verschillende doelstellingen: - Door individualisering beoogt men elke persoon als individu te erkennen door de toekenning van een eigen recht op sociale bescherming; - Door gezinsmodalisering wil men in de sociale bescherming rekening houden met de gezinssituatie van de sociaal verzekerde: leeft hij in een huishouden waarin hij ook op het Pagina 12

13 inkomen van anderen een beroep kan doen, leeft hij alleen of leeft hij met anderen die te zijnen laste zijn. De technieken De bijdragen - Meestal individueel op basis van het arbeidsinkomen; - Berekeningswijze niet gemodaliseerd volgens de gezinssituatie van de sociaal- verzekerde; - De bijdragevoeten niet gemodaliseerd volgens de gezinssituatie; - Tweeverdieners betalen twee bijdragen en dat leidt tot maximaal de uitbetaling van twee vervangingsinkomens aan het bedrag dat bepaald is voor alleenstaanden of samenwonenden; - De eenverdiener betaalt slechts één bijdrage en ontvangt een hoger vervangingsinkomen (gezinspensioen), eventueel aangevuld of gevolgd door een afgeleid recht (overlevingspensioen). De uitkeringen Technieken van gezinsmodalisering: Toekenning van een hogere uitkering aan de rechthebbende met personen ten laste: wordt gebruikt voor de vervangingsinkomens. Maar niet alle vervangingsinkomens zijn afhankelijk van de gezinssituatie (arbeidsongevallen en beroepsziekten, tenzij in geval van overlijden). Drie varianten die verschillen in de omschrijving van de personen ten laste en in de wijze waarop de verhoging berekend wordt: - Alleenstaande en rechthebbende met echtgenoot ten laste: pensioen: het berekeningspercentage bedraagt 60% van het loon bij de alleenstaande en 75% voor een gezinspensioen. Kritiek: enkel de echtgeno(o)t(e) als persoon ten laste wordt erkend, niet de ongehuwde samenwonende partner of de kinderen, ook niet het aantal personen ten laste. - Rechthebbenden met gezinslast, alleenstaanden en samenwonenden: in deze variant is er een onderscheid tussen rechthebbenden met personen ten laste (rechthebbenden met gezinslast), rechthebbenden zonder personen ten laste bij wie het enig inkomen wegvalt (alleenstaanden) en rechthebbenden zonder personen ten laste en zonder verlies van enig inkomen (samenwonenden). Deze variant treft men aan in de werkloosheidsreglementering en in de ziekteverzekering. Deze variant houdt rekening met een vrij ruim omschreven gezinslast maar de omvang (aantal personen ten laste) speelt hierbij evenmin een rol als bij de pensioenen. De verhoging van de uitkering is procentueel bepaald en staat enkel in verhouding tot het vroegere inkomen van de werknemer, dus niet tot de gezinslast. Er is ook een onderscheid tussen personen die alleen leven en personen die samenleven met anderen. Deze laatsten krijgen een lagere uitkering. De concrete invulling van de drie categorieën verloopt in de twee stelsels niet volledig parallel. Maar grosso modo wordt als werknemer met gezinslast beschouwd: de werknemer die zijn echtgenoot of partner ten laste heeft, die kinderen ten laste heeft of die samenwoont met ascendenten ten laste. Deze personen ten laste mogen niet over een beroeps- of vervangingsinkomen beschikken dat bepaalde grenzen overschrijdt. Alleenstaanden zijn de personen die alleen wonen. In de ziekteverzekering zijn het werknemers die samenwonen met personen die geen eigen beroepsinkomen hebben maar die niet als personen ten laste worden beschouwd. De anderen (samenwonenden of rechthebbenden zonder personen ten laste en zonder verlies van enig inkomen) zijn de werknemers die samenwonen met personen waarvan het inkomen de vastgestelde grenzen overschrijdt. Deze Pagina 13

14 personen worden geacht voor hun eigen bestaanszekerheid te kunnen instaan. Men gaat er meestal ook vanuit dat ook de uitkeringsgerechtigde in zekere mate op het inkomen van degene met wie hij samenwoont kan terugvallen. De gezinsmodalisering kan hier een negatief effect hebben, namelijk bij de werkloosheidsreglementering. Samenwonenden krijgen een lager vervangingsinkomen, zelfs wanneer zij kinderen ten laste hebben. - Aangepaste forfaitaire uitkeringen Het gaat om de toekenning van een forfaitair bedrag, aangepast aan de gezinssituatie: - Gewaarborgd inkomen voor bejaarden: de gezinslast wordt zoals bij de pensioenen beperkend gedefinieerd als het ten laste hebben van de wettige echtgenoot. Het gezinsbedrag wordt uitbetaald aan de aanvrager die gehuwd is. - Bestaansminimum: gezinsbedrag wordt toegekend aan samenwonende echtgenoten en aan de persoon die enkel samenwoont met een minderjarig ongehuwd kind te zijnen laste of met meerdere kinderen onder wie minstens een minderjarig ongehuwd kind te zijnen laste. Er is ook het tarief alleenstaande en het tarief samenwonende voor elke persoon die met een of meerdere personen samenwoont, ongeacht of deze al dan niet bloed- of aanverwant is. - Tegemoetkomingen aan gehandicapten: de gerechtigde met personen ten laste is de gehuwde gerechtigde die niet feitelijk noch van tafel en bed gescheiden is, de gerechtigde die een huishouden vormt en de gerechtigde die minstens één kind ten laste heeft. Zij hebben recht op het gezinsbedrag. Alleenstaande is de gerechtigde die alleen leeft. De samenwonenden zijn alle anderen (helft van het gezinsbedrag). Hier worden wettelijk en feitelijk gezin gelijkgeschakeld. Er is enkel een verhoging voor de alleenstaande met minstens een kind ten laste. - Diversiteit in de gehanteerde technieken (procentuele of forfaitaire verhoging) en in de omschrijving van personen ten laste; - Verschil in behandeling tussen gehuwde en ongehuwde partners; - Verschil in behandeling tussen de verschillende groepen gescheidenen (uit de echt gescheiden, feitelijk gescheiden, van tafel en bed gescheiden). Toekenning van een afgeleid recht aan de persoon ten laste zelf Een persoon wordt een sociaal recht toegekend op grond van een band met een andere persoon die zelf aan een aantal criteria beantwoordt (bijvoorbeeld verzekerd als werknemer of als zelfstandige). Het is een eigen recht, maar het is een afgeleid recht. De relatie die aanleiding geeft tot de toekenning kan het huwelijk zijn, de samenwoning, de afstamming of een daarmee gelijkgestelde situatie. Vaak wordt geëist dat de begunstigde financieel afhankelijk is van de primair gerechtigde. Er zijn verschillende varianten: Afstemming op de begunstigde: De inhoud van het recht wordt bepaald door de individuele kenmerken van de begunstigde. Verzekering geneeskundige verzorging: personen ten laste van de primair gerechtigde, de overlevende echtgenoot en de wezen krijgen een eigen recht op tenlasteneming van geneeskundige verstrekkingen toegekend. Kenmerkend is dat de omvang van het recht volledig bepaald wordt door de behoeften van de begunstigde zelf. Er is geen band met de primaire gerechtigde, zijn situatie of met zijn inkomen. Het recht blijft doorlopen wanneer de band met de primair gerechtigde verbroken wordt door overlijden, door een feitelijke scheiding of door scheiding van tafel en bed. Vervalt de juridische band volledig (echtscheiding), dan vervalt ook het afgeleid recht. Pagina 14

15 Afstemming op de primair gerechtigde: De omvang van het afgeleid recht wordt bepaald door kenmerken van de primaire gerechtigde, namelijk door zijn inkomen en eventueel zijn loopbaan en niet door de situatie van de begunstigde van het afgeleid recht. Het betreft: - De verstrekking van een vervangingsinkomen (pensioenen: overlevingspensioen en rustpensioen van de uit de echt gescheiden echtgenoot); - De regelingen inzake arbeidsongevallen en beroepsziekten (renten voor langstlevende echtgenoot, kinderen, kleinkinderen, ascendenten of broers en zussen). Deze uitkeringen worden berekend als een percentage van het arbeidsinkomen van de overleden primaire gerechtigde. Dit inkomen wordt geacht geheel of gedeeltelijk de bestaanszekerheid van de begunstigde verzekerd te hebben, wat bijgevolg een ernstig sociaal risico inhoudt bij het wegvallen van dit inkomen. - Pensioen aan de uit de echt gescheiden echtgenoot: De pensioenwetgeving neemt als het ware de plaats in van de burgerrechtelijke onderhoudsplicht na echtscheiding. Het rustpensioen van de gescheidene wordt berekend alsof deze zelf een activiteit als werknemer zou hebben uitgeoefend tijdens de duur van het huwelijk, rekening houdend met 62,5% van het loon van de gewezen echtgenoot. Dit is het enige geval waarin het verrichten van huishoudelijke arbeid binnen het huwelijk aanleiding geeft tot een eigen, zij het afgeleid recht op een vervangingsinkomen. Deze valorisatie van de huishoudelijke arbeid doet zich slechts voor als het huwelijk op de klippen loopt. De ex- echtgenoot/werknemer kan met een nieuwe echtgenoot van een gezinspensioen genieten. Bijgevolg kan uit een enkele bijdrage het recht op vervangingsinkomens voor drie personen worden geput. - Specifieke gezinsprestaties: De gezinsbijslagen zijn een vorm van gezinsmodulering in positieve zin, die bestaat in de toekenning van een uitkering die specifiek als doel heeft de gezinslast op te vangen. Ze vormen een aparte uitkering, het zijn dus geen verhogingen. Bovendien worden ze aan de sociaal verzekerde zelf toegekend in tegenstelling tot de afgeleide rechten. Gezinsbijslagen zijn niet enkel gedifferentieerd naargelang van de kenmerken en behoeften van het rechtgevend kind (leeftijd, handicap). Daarnaast telt ook de professionele situatie van de sociaal verzekerde (hogere bijslag voor kinderen van zieken, gepensioneerden en werklozen) en de totale gezinslast (hogere bijslag voor het tweede kind en nog een hogere bijslag voor de derde en volgende kinderen). Het is een sociaal risico dat niet verbonden is aan de arbeidssituatie. Het toepassingsgebied is uitgebreid tot een groot deel van de bevolking net als bij de gezondheidszorg. Negatieve gezinsmodalisering: de aanrekening van het gezinsinkomen Het gezinsinkomen kan een negatief effect hebben op het bedrag van de uitkeringen: er wordt een lagere uitkering toegekend wegens de aanwezigheid van een ander inkomen in het gezin. Er worden verschillende technieken gebruikt: Inkomensgebonden uitkeringen De uitkering is afhankelijk van een inkomensgrens: Pagina 15

16 De uitkering wordt niet toegekend of wordt verminderd wanneer deze grens wordt overschreden. Wordt enkel het inkomen van de aanvrager beschouwd dan gaat het om een geïndividualiseerde benadering. Ook elementen van gezinsmodulering kunnen aanwezig zijn, bijvoorbeeld wanneer inkomsten die erop gericht zijn de gezinslast te compenseren (gezinsbijslagen) buiten beschouwing blijven. Verder kan een bepaald bedrag aan inkomsten zijn vrijgesteld (bijvoorbeeld BEF per kwartaal inzake de gewaarborgde gezinsbijslag), waarbij het bedrag stijgt wanneer men personen ten laste heeft (bijvoorbeeld in dezelfde regeling: verhoging van de grens met 20% voor ieder kind vanaf het tweede) Gaat men bij de berekenen van het inkomen uit van het huishouden als eenheid en ook de inkomsten van de echtgenoot, partner of andere gezinsleden, dan zal het totaalbedrag sneller de grens overschrijden, met een negatief effect op de uitkering. Inkomensgebonden verhogingen Sommige uitkeringen worden slechts verhoogd voor rechthebbenden met personen ten laste op voorwaarde dat deze personen ten laste geen inkomen hebben dat een bepaalde grens overschrijdt. In de werkloosheidsreglementering bijvoorbeeld wordt een echtgenoot als persoon ten laste beschouwd als hij geen beroepsinkomen heeft dat meer dan BEF per maand bedraagt en evenmin een pensioen van meer dan BEF per maand. Individuele uitkeringen - - voor een persoon op basis van criteria inzake de individuele situatie - - voor een persoon als titularis of als rechthebbende - - voor een persoon met het oog op behoeften, geen rekening met gezinssituatie - - ten behoeve van een persoon die de uitkering ook ontvangt Gezinsmodalisering Afgeleide rechten Op grond van band met persoon die zelf aan een aantal criteria beantwoordt. Afstemming op begunstigde - - verzekering geneeskundige verzorging Afstemming op primair gerechtigde - - vervangingsinkomen (overlevingspensioen en rustpensioen uit de echtgescheiden echtgenoot) - - arbeidsongevallen en beroepsziekten Specifieke gezinsprestaties - - gezinsbijslagen Verhoging van uitkeringen Vervangingsinkomens - - gezinspensioen - - werkloosheid Aangepaste forfaitaire uitkeringen - - gewaarborgd inkomen bejaarden - - bestaansminimum - - tegemoetkoming aan gehandicapten Negatieve gezinsmodalisering Inkomensgebonden uitkeringen - Afhankelijk van inkomensgrens - niet- toekenning of - vermindering wanneer een bepaalde grens wordt bereikt - Bij gezinsbijslagen Inkomensgebonden verhogingen Pagina 16

17 - - werkloosheid Hedwige Peemans- Poullet 12 Directe rechten Ze worden verworven door een werknemer vanwege zijn aangegeven beroepsactiviteit. Afgeleide rechten Ze zijn gebaseerd op een relatie van bloedverwantschap, aanverwantschap of samenwonen die een volwassene zonder beroepactiviteit heeft of heeft gehad met een rechthebbende op directe rechten. Afgeleide rechten worden toegekend aan titularis van eigen rechten (verhoogde uitkeringen) of aan de volwassene die van de titularis afhankelijk is of geweest is (gezondheidszorgen, overlevingspensioen). Deze afgeleid rechten worden gratis toegekend zonder dat er een specifieke of verhoogde bijdrage voor betaald is. De afgeleide rechten toegekend op basis van bloedverwantschap betreffen kinderen van de titularis en in bepaalde gevallen oudere ouders die bij hun kinderen inwonen. De afgeleide rechten gebaseerd op aanverwantschap (= huwelijk) met de titularis van eigen rechten, zijn deze rechten waarvan 'huisvrouwen' genieten of de samenwonende partner ten laste. Ze zijn vaak in contradictie met de fiscale voordelen verbonden aan het huwelijk (huwelijksquotiënt: 30% van het inkomen van de titularis wordt toegekend aan de echtgenote zonder inkomen). In de sociale wetgeving heeft de echtgenote geen inkomen. Deze huishoudens cumuleren de voordelen van de sociale zekerheid en de fiscaliteit. De afgeleide rechten toegekend op basis van een samenwoonrelatie met de titularis tonen een aanpassing van de wetgeving aan de evolutie in de samenleving. In het algemeen zijn ze minder restrictief dan de afgeleide rechten op basis van het huwelijk. De term samenwoonrelatie dekt in de werkloosheidsreglementering tegelijk de gehuwden en de samenwonenden. Gezinsmodulering - Een verhoging van de uitkeringen van de rechthebbende op directe rechten die een volwassene ten laste heeft; - Toekenning van een uitkering (pensioen, bijslag, ) of verkrijging van een recht (verzekering geneeskundige verzorging) voor een persoon die ten laste is of was van een rechthebbende op directe rechten; - Vermindering of afschaffing van de uitkeringen van directe rechten van een rechthebbende omdat dat deze laatste gehuwd/samenwonend is of dat hij geen persoon ten laste heeft (werkloosheid); - Verwijzing naar de middelen van het huishouden als voorwaarde voor de toekenning of het behoud van directe rechten aan een gehuwde of samenwonende rechthebbende (werkloosheid). 12 Hedwige Peemans- Poullet, L'individualisation des droits, in Un bon mari ou un bon salaire? Féminisme en sécurité sociale, une si longue marche, Universtité des femmes? Collection Pensées Féministes, Bruxelles, 2010, p Pagina 17

18 De eerste twee categorieën (verhogingen van rechten en uitkeringen bestemd voor volwassenen ten laste) worden gratis toegekend: het zijn niet- bijdrage- uitkeringen. De laatste twee zijn directe, op bijdrage berustende rechten die geen verzekeringskarakter meer hebben en worden behandeld als bijstandsuitkeringen. Begrip persoon ten laste 13 We vinden onderstaande definities op de websites van: RIZIV Persoon ten laste 14 Persoon die, door de band die hij heeft met een gerechtigde, onrechtstreeks geneeskundige verstrekkingen geniet (bijvoorbeeld: echtgenote die niet werkt, kind...). "Worden beschouwd als persoon ten laste: - kinderen jonger dan 25 jaar voor wie de gerechtigde in het onderhoud voorziet, - evenals de personen die onder hetzelfde dak verblijven; lage beroeps - en/of vervangingsinkomens hebben en ofwel echtgenoot, ascendent of samenwonende zijn." RVA Werknemer met gezinslast 15 De werknemer met gezinslast woont samen met zijn/haar echtgeno(o)t(e) of met een partner die geen inkomsten heeft, of woont uitsluitend met zijn/haar kinderen, op voorwaarde dat hij/zij gerechtigd is op kinderbijslag, of met andere verwanten niet over een inkomen beschikken, of hij/zij woont alleen en moet onderhoudsgeld betalen. RVP Een gezinspensioen: als je gehuwd bent en je echtgeno(o)t(e) zelf geen pensioen noch andere sociale uitkeringen geniet en geen of slechts een beperkt beroepsinkomen heeft. 16 Bespreking Het begrip persoon ten laste wordt door de uitbetalingsinstellingen op een verschillende manier ingevuld. Algemeen kunnen we stellen dat het criterium om als ten laste beschouwd te worden de totale of relatieve afwezigheid van beroeps- of sociale inkomsten is, dus het vermoeden van geldgebrek van de echtgeno(o)te of de levenspartner. 13 Dirk Marcelis, De niet- contributieve rechten in de verzekering voor geneeskundige verzorging, in Nieuw Tijdschrift voor Politiek, CEPESS Kijk op de samenleving, nr. 3-4, 2000, pp ; Hedwige Peemans- Poullet, Standpunten van het Comité de Liaison des Femmes, in Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 2 de trimester 2009, 51 e jaargang, p Bron: ; woordenlijst. 15 Bron: ; definities 16 Bron: ; veel gestelde vragen Pagina 18

19 De zorglast is niet van tel. De afgeleide rechten van het huwelijk of samenwonen vloeien niet voort uit gezinsarbeid maar alleen uit de aanwezigheid van een gehuwde of samenwonende gerechtigde. Indirect wordt de zorglast (gezins- en huishoudelijke arbeid) wel gedragen door het arbeids- en het socialezekerheidsrecht bij wijze van onderbrekingen en gelijkgestelde periodes maar dit geldt dan voor beroepsactieve personen. We kunnen ons dan de vraag stellen of het normaal is dat terwijl de sociale zekerheid de gezins- en huishoudelijke last voor een stuk op zich neemt, dan ook nog eens tegelijkertijd gratis afgeleide rechten aanbiedt aan personen die zich, vaak zonder reden, niet op de arbeidsmarkt aanbieden of deze verlaten? Een volwassene wordt dus in de sociale zekerheid beschouwd als persoon te laste van een gerechtigde op basis van het feit dat zij/hij geen of weinig beroeps- of vervangingsinkomen heeft. Het vermoeden van geldgebrek wordt zelfs niet gecontroleerd. Dat verklaart waarom afgeleide rechten een tewerkstellingsval kunnen vormen. Wanneer bijvoorbeeld vrouwen (opnieuw) aan het werk kunnen gaan, maken ze (eventueel samen met hun partner) een berekening. Ze trekken van hun (vaak bescheiden) loon de waarde af van de rechten waarvan het gezin voordien gratis genoot of van bijvoorbeeld de te verwachten kosten voor de kinderopvang. We mogen hier ook de fictieve toekenning van het huwelijksquotiënt niet uit het oog verliezen. De volwassene ten laste kan echter - maar dat zal niet zo vaak voorkomen - ook beschikken over een inkomen uit roerend of onroerend goed. Het kan ook dat de volwassene ten laste een of meer kinderen ten laste heeft of had, misschien ook niet. Zij/hij heeft/had misschien ook een betaalde hulp in het huishouden. Het enige criterium dat hier telt is het feit dat zij/hij als partner/echtgeno(o)t(e) afhankelijk is van een gerechtigde. Dit leunt aan bij de notie van bijstand in de eigenlijke kern van de socialezekerheidstakken. De situatie kind ten laste wordt ook op onlogische manier behandeld. Een alleenstaande werkloze kan als 'gezinshoofd' worden beschouwd en de hoogste uitkeringen ontvangen omdat hij/zij een kind te laste heeft of voor dit kind alimentatie betaalt. Ouders met kinderen waarvan de ene ouder werkloos is en de andere een persoon met een handicap is, hebben geen gezinslast. Afgeleide rechten in de verschillende sectoren Wettelijke Pensioenen De wettelijke pensioenen (of de eerste pensioenpijler) zijn gebaseerd op het individueel inkomen en zijn in principe sociaal herverdelend. De bijdragen worden berekend op de ongeplafonneerde lonen en de pensioenbedragen op de geplafonneerde lonen. Daardoor is de vervangingsratio ten opzichte van het loon hoger dan het loon en vice- versa. Voor de lagere lonen benadert het pensioenbedrag de hoogte van het vroegere loon. Dit herverdelende kenmerk zou in het voordeel van vrouwen moeten zijn omdat hun lonen zich bijna altijd onder het berekeningsplafond bevinden. Het gaat niet op om te zeggen dat de lage lonen van vrouwen de oorzaak zijn van hun lage pensioenen. De grootste verschillen tussen vrouwen komen van de toekenning van afgeleide rechten die in de meeste gevallen toegekend worden op basis van de lonen van mannen. Pagina 19

20 Drie soorten afgeleide rechten Het gezinssupplement Het verschil tussen het gezinsbedrag en het bedrag voor de alleenstaande inzake het rustpensioen is het zogenaamde gezinssupplement 17 : het rustpensioen met het bedrag voor alleenstaande (60%) is een eigen recht. Het pensioen met gezinsbedrag wordt berekend tegen 75% van de werkelijke (geplafonneerde) en fictieve lonen (beroepsinkomsten voor zelfstandigen). Het verschil tussen het gezinsbedrag en het bedrag voor alleenstaande is een contributief afgeleid recht en het is een verhoging van 25% (=gezinssupplement). Wanneer het eventueel toegekende pensioen aan de partner kleiner is dan het gezinssupplement, wordt dit er in mindering op gebracht. Met ongeveer tien loopbaanjaren kan een individueel pensioenbedrag opgebouwd worden dat hoger is dan het gezinssupplement. Een echtpaar krijgt ook een gezinssupplement toegekend wanneer de twee individuele pensioenen lager liggen dan het gezinspensioen dat aan één van hen kan worden toegekend. Zo'n 27% vrouwen 18 laat het eigen rustpensioen vallen omdat het gezinssupplement voordeliger is. Deze vrouwen hebben voor zichzelf voor niets bijgedragen want het gezinspensioen zou even hoog zijn als ze niet hadden gewerkt. Het gezinssupplement geldt ook voor de jaren dat de gerechtigde niet gehuwd was of voor periodes waarin hij met een echtgenote leefde die niet ten zijnen laste was (die zelf beroepsactief was). Voor de gerechtigden op een rustpensioen met gezinsbedrag komt het deel toegekend als eigen recht neer op 80% van het bedrag van hun pensioen en de afgeleide rechten komen neer op 20%. 19 De vermeerdering voor de persoon ten laste is dus een percentage van het vervangingsinkomen/pensioen (dit komt ook voor bij uitkeringen arbeidsongeschiktheid/invaliditeit). In 2007 betrof het gezinspensioen personen waarvan 99,7% mannen. Bij de gepensioneerde mannen geniet 42,3% van een gezinspensioen en 0,1% van de gepensioneerde vrouwen. Het overlevingspensioen 20 (= contributief afgeleid recht). Er zijn voorwaarden inzake leeftijd en duur van het huwelijk. De weduwe of weduwnaar moet in principe 45 jaar zijn, tenzij er kinderen zijn. Het huwelijk moet in principe ook één jaar geduurd hebben. Wanneer aan de voorwaarden niet is voldaan kan de overlevende een tijdelijk overlevingspensioen gedurende één jaar genieten. Wanneer een gerechtigde op een 17 Dergelijke verschillen worden ook gezinsgemoduleerde uitkeringen genoemd. 18 De cijfers in dit deel over de pensioenen zijn gepubliceerd in: Valérie Lootvoet, Individualisering van de rustpensioenrechten, in Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 2 de trimester 2009, 51 e jaargang, p Volgens een nota van de Rijksdienst voor Pensioenen (BC/1998/340 van 12 oktober 1998) bedraagt dit afgeleid recht in miljoen BEF, waarvan 31 miljoen BEF wordt uitbetaald aan vrouwen en miljoen BEF aan mannen. 20 Volgens dezelfde nota bedragen deze afgeleide rechten voor miljoen BEF, waarvan 742 miljoen BEF voor mannen en miljoen BEF aan vrouwen. Vanaf 1984 is dit recht uitgebreid tot echtgenoten. Pagina 20

21 overlevingspensioen op een bepaald moment niet meer aan de voorwaarden voldoet, kan deze gedurende één jaar het overlevingspensioen genieten en dat noemt men het voortgezet overlevingspensioen. Deze beide tijdelijke voordelen dienen om de herintegratie op de arbeidsmarkt te bewerkstelligen, zonder inkomensvallen. De cumulatie van een overlevingspensioen met een rustpensioen is toegestaan tot een plafond gelijk aan 110% van het overlevingspensioen voor een volledige loopbaan. Ligt het rustpensioen van de overlevende hoger dan deze 110%, dan vervalt het overlevingspensioen. Dat is het vooral het geval voor weduwnaars. Het overlevingspensioen is uiteraard toegankelijk voor mannen en vrouwen maar de effecten van deze omkeerbaarheid zijn dus zeer ongelijk gezien de ongelijkheid van het referentie- inkomen en de berekeningswijze van de mogelijke cumul. In 2007 ontvingen werknemers een overlevingspensioen, waarvan 99% vrouwen. Het gemiddelde maandbedrag bedroeg 691,70 euro voor de mannen en 672,80 euro voor de vrouwen. Het rustpensioen voor de uit de echt gescheiden echtgenoten/s (= contributief afgeleid recht): de niet hertrouwde uit de echt gescheiden echtgeno(o)t(e) die niet beroepsactief geweest is, ontvangt een rustpensioen berekend tegen 37,5% (62,5% van het bedrag voor alleenstaande volgens de wet) als percentage toegepast op de lonen van de voormalige echtgeno(o)t(e), verminderd met haar/zijn eigen eventuele lonen. De betrokkene moet zelf aan de leeftijdsvoorwaarden voldoen. Dit pensioen heeft de kenmerken van een individueel pensioen. Het kan net als een eigen pensioen gecumuleerd worden met een overlevingspensioen uit een vorig huwelijk. Men noemt dit pensioen soms ook een geïndividualiseerd afgeleid recht. Er is geen vermindering van het eigen rustpensioen van de ex- echtgeno(o)t(e). Bij hertrouw vervalt het recht op echtscheidingspensioen. Meerdere ontbonden huwelijken kunnen meerdere pensioenen als echtgescheidene doen ontstaan, telkens voor de betrokken huwelijksjaren. Het gaat hier over de zogenaamde polygamie van de sociale zekerheid. Er worden immers geen specifieke of extra bijdragen voor betaald. In 2007 kregen personen een pensioen als uit de echtgescheidene, waarvan 88,3% vrouwen. Feitelijke scheiding Bij feitelijke scheiding bestaat het eventueel afgeleid recht uit het gezinssupplement. Er kan dan recht bestaan op de helft van het gezinspensioen of op een aanvulling van het eigen pensioen. Dit recht ontstaat vanaf het moment dat de andere huwelijkspartner de pensioengerechtigde leeftijd bereikt. Beide huwelijkspartners behouden hun recht op overlevingspensioen wanneer een van hen overlijdt. Alleen het huwelijk doet in deze tak afgeleide rechten ontstaan en de bijzondere toekennings- en betalingsvoorwaarden staan in verband met feiten die zich binnen een huwelijksrelatie situeren. Gelijkgestelde periodes De beroepsarbeid opent ook recht op pensioen voor bepaalde tijdvakken van inactiviteit. Dit zijn de zogenaamde gelijkgestelde periodes. Zie apart Vrouwenraaddossier Gelijkgestelde periodes. Duur tewerkstelling en arbeidsintensiteit Een volledig eigen rustpensioen verwerf je na 45 jaar tewerkstelling. Niet alleen de duur speelt een rol maar ook de arbeidsintensiteit. Men heeft ook recht op een vervroegd pensioen vanaf 60 jaar en Pagina 21