VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS

Transcriptie

1 VLAAMS VERBOND VAN HET KATHOLIEK SECUNDAIR ONDERWIJS LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS AV NEDERLANDS TV HANDELSCORRESPONDENTIE NEDERLANDS ZAKELIJKE COMMUNICATIE NEDERLANDS Eerste leerjaar: 2 uur /week Tweede leerjaar: 1 uur (+ 1)/week SECRETARIAAT-TALEN Derde graad TSO 1ste en 2de leerjaar Licap - Brussel D/1998/0279/035D september 1998

2 INHOUD 1 BEGINSITUATIE ALGEMENE DOELSTELLINGEN LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN, PEDAGOGISCH- DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN EVALUATIE MINIMALE MATERIELE VEREISTEN BIBLIOGRAFIE D/1998/0279/035D 3 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

3 1 BEGINSITUATIE Het vak Zakelijke communicatie Nederlands komt voor in het fundamenteel gedeelte. De zakelijke communicatie is in het handelsonderwijs en meer specifiek in de studierichting een belangrijke component binnen de bedrijfsgerichte vorming (zie Beroepsopleidingsprofiel Afdelingssecretar(is)esse in het Algemeen deel p. 6). De leerlingen maken in de derde graad voor het eerst kennis met de principes ervan. In het vak AV Nederlands hebben ze in de vorige graden gewerkt met formele en informele communicatiesituaties die geen rechtstreeks verband houden met deze richting en opleiding. Het is belangrijk dat ook voor neveninstromers 'de transfer' duidelijk wordt. Hiermee wordt bedoeld dat eerder geleerde kennis en vaardigheden in nieuwe leersituaties worden toegepast. Indien de leerlingen nog niet gewoon zijn om creatief en actief te werken tijdens het aanleren van vaardigheden, moeten ze op de eerste plaats gemotiveerd worden om zich in te leven in (bedrijfs)situaties. In het vak AV Nederlands tweede graad wordt de basis voor onderstaande elementen gelegd. Een aantal thema's en werkvormen kan in de derde graad nog herhaald of verdiept worden. Op taalkundig vlak zijn de volgende aspecten en vaardigheden belangrijk om tot vlotte communicatie te komen: - voldoende ruime woordenschat (inbegrepen vakterminologie en specifieke uitdrukkingen) bezitten; - inzicht in bouw en structuur van (zakelijke) teksten hebben; - inzicht in (gepaste) stijl en register verwerven; - verzorgd en correct taalgebruik tonen en een vlotte omgangstaal gebruiken; - noteer- en synthesetechnieken kunnen toepassen; - zakelijke teksten lezen en analyseren. De leerlingen hebben al kennisgemaakt met de inhoud en redactie van de tekst bij mondelinge en schriftelijke communicatie en kunnen aan de hand van een concrete situatieschets: - onderwerpen formuleren; - relevante vragen noteren; - vragen beantwoorden; - bouwplannen of tekstschema's op relevantie en volledigheid controleren; - aandacht besteden aan het schrijfproces (gezamenlijk schrijven, schrijven op computer); - presentatievolgorde vastleggen; - de tekst presenteren in een aantrekkelijke vorm (titels, witregels, tussenkopjes...); - op basis van concrete adviezen voor betere communicatie authentieke teksten beoordelen; - teksten eventueel corrigeren en aanpassen. Leerlingen die deze kennis en vaardigheden nog niet (voldoende) beheersen, moeten deze achterstand in de loop van de derde graad wegwerken. 2 ALGEMENE DOELSTELLINGEN De algemene doelstellingen van het vak AV Nederlands rond de taalvaardigheden (luisteren, lezen, spreken en schrijven) zijn integraal van toepassing. Essentieel in het vak Zakelijke communicatie Nederlands is het ontwikkelen van communicatieve vaardigheden in een zakelijke context. Die vaardigheden worden geïntegreerd aangeboden. Het evalueren door vooropgestelde criteria op basis van observatie- en beoordelingsschema's maakt deel uit van reflectie. Zo doet de leerling zelfkennis op en kan hij zich aanpassen of verbeteren. D/1998/0279/035D 5 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

4 De leerlingen beheersen die aspecten van de mondelinge en de schriftelijke zakelijke communicatie die noodzakelijk zijn voor onderstaande attitudes en vaardigheden die voorkomen in het beroep van afdelingssecretar(is)esse. Attitudes en vaardigheden: - zin voor orde en nauwkeurigheid ontwikkelen; - zelfstandig en creatief werken met sterk verantwoordelijkheidsgevoel; - een opdracht correct en nauwgezet uitvoeren, met aandacht voor normen en conventies; - discreet, tactvol en geduldig optreden; - vlotheid in stijl verwerven, met respect voor zichzelf en de anderen; - interesse voor het bedrijf hebben en de eigen plaats in de organisatie correct inschatten; - zin voor organisatie tonen; - zakelijk blijven en met gezond verstand te werk gaan. - zie ook Algemeen deel 1, p. 10 en volgende. 3 LEERPLANDOELSTELLINGEN, LEERINHOUDEN, PEDAGOGISCH- DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN De uitbreidingsdoelstellingen en -leerinhouden worden aangeduid met (U). 3.1 Zakelijke communicatie LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN - de definitie van zakelijke communicatie omschrijven en toetsen aan allerlei vormen van formele en informele communicatie; - evaluatiecriteria voor effectieve communicatie toelichten, ontdekken in voorbeeldteksten en die criteria zelf toepassen, onder meer door gebruik te maken van observatie- en beoordelingsschema's; - de keuze en de geschiktheid van het communicatiemiddel of -medium bepalen en vastleggen; - elementen uit een communicatiemodel herkennen en afleiden welke soorten communicatie voorkomen; - definitie - evaluatiecriteria voor effectieve communicatie - observatie- en beoordelingsschema's - communicatiemodel - soorten communicatie: intrapersoonlijke, interpersoonlijke en massacommunicatie verbale en non-verbale communicatie schriftelijke en mondelinge communicatie interne en externe communicatie D/1998/0279/035D 6 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

5 - vooral zakelijke teksten bewerken en aanpassen aan nieuwe situaties (tekstrecyclage); - op basis van commentaar teksten bewerken; - o.a. tekstrevisie op basis van mondelinge commentaar, schriftelijke opmerkingen, feedback van spelling en grammatica door middel van softwareprogramma's - de elementen van een communicatiemodel toepassen op verschillende situaties in de zakelijke communicatie aan de hand van een checklist; - de zakelijke communicatie situeren binnen de huisstijl en de bedrijfscultuur van een bedrijf of een organisatie; - de Belgische en internationale conventies, normen en afspraken, correct toepassen. - huisstijl en bedrijfscultuur - normen, conventies en afspraken zoals voor de briefschikking, de spatiëringsregels en de voorstelling van eenheden, tijd (datum, uur,...), symbolen, getallen, afkortingen, telefoonen telefaxnummers, incoterms Zakenbrieven, faxberichten en elektronische post LEERPLANDOELSTELLINGEN - de organisatie van de correspondentie binnen een bedrijf of organisatie schematisch weergeven; LEERINHOUDEN - organisatie van de correspondentie en elektronische berichten (inkomende en uitgaande brieven, klassement en archivering). - op basis van een aantal voorbeelden van brieven strategieën ontdekken; - op basis van een aantal vragen voor bepaalde briefsoorten strategieën ontwikkelen om het gewenste effect te krijgen bij de lezer (strategisch corresponderen); - op basis van een concrete situatieschets en gegevens over het doel van de brief, de lezer en de schrijver een bouwplan of tekstschema opmaken voor informatieve brieven; - strategieën om het gewenste effect te verkrijgen bij de lezer bestelbrief bevestiging van een afspraak, overeenkomst, reservatie... klachtenbehandeling informatie geven over een product of dienst om informatie vragen (offerte, prijslijst, catalogus, vertegenwoordiger) een uitnodiging schrijven voor een vergadering informatie geven over (de gevolgen van) D/1998/0279/035D 7 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

6 een maatregel (U) - op basis van strategische/praktische tips de bouwplannen of tekstschema's herkennen en aanpassen in persuasieve brieven; - bestaande persuasieve brieven bewerken voor een vergelijkbare situatie; spontane offertes aanvragen tot medewerking (sponsoring, enquête...) herinneringsbrieven uitnodigingen met een persuasief karakter (opendag, benefietavond...) goodwill-brieven (U) de slecht-nieuwsbrieven (U) de goed-nieuwsbrieven (U) - persuasieve brieven opmaken (U) spontane offertes (U) aanvragen tot medewerking (sponsoring, enquête...) (U) herinneringsbrieven (U) uitnodigingen met een persuasief karakter (opendag, benefietavond...) (U) - de tekst opstellen volgens de specifieke vereisten van het gekozen medium. - technologische communicatietoepassingen met oog voor stijl, strategie, conventies: document met standaardinstellingen (tekstverwerking) elektronische faxberichten elektronische post bouwsteencorrespondentie 3.3 Rapporten LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN - de richtlijnen rond de presentatie van een rapport correct toepassen; - berichten zakelijk formuleren; - berichten ad valvas, faxberichten, dienstorders, mededelingen, memo's - een scriptie of verslag (experiment,...) opmaken en stijlvol presenteren, vertrekkend van een leidraad; - een gesproken tekst uitschrijven en redigeren; - gesproken teksten: dictafoon, cassetterecorder, dictee - verslag uitbrengen over de resultaten van een bevraging door middel van formulieren; D/1998/0279/035D 8 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

7 - een vergadering voorbereiden en een zakelijk verslag ervan opmaken, volgens de voorgeschreven normen. voorbereiding agenda notulen actie- en besluitenlijstjes - notuleren in een vergadering 3.4 Formulieren en contracten LEERPLANDOELSTELLINGEN - formulieren en contracten analyseren en invullen; - eenvoudige formulieren ontwerpen. (U) LEERINHOUDEN - formulieren: invuldocumenten, enquêtes, antwoordkaarten, opiniepeilingen, checklists bv. voor vergaderingen Instructieve teksten en voorlichtingsteksten LEERPLANDOELSTELLINGEN De leerling kan voorlichtingsteksten analyseren en gebruiken; LEERINHOUDEN - gebruiksaanwijzingen en handleidingen (bv. telefooncentrale, fax, fotokopieertoestel, computersoftware...) - advertenties - folders (U) - brochures (U) - richtlijnen (bv. evacuatieplannen) - reglementen - schoolkranten, ledenbladen, personeelskranten (U) 3.6 Mondelinge communicatie LEERPLANDOELSTELLINGEN - op basis van concrete situatieschetsen tweegesprekken voorbereiden en op een zakelijke wijze voeren; LEERINHOUDEN - telefoongesprekken (met aandacht voor het antwoordapparaat en doorverbinden) - baliegesprekken (onthaal van bezoekers) - televerkoopgesprekken (op basis van telescripts) (U) - goed-nieuwsgesprekken (U) - slecht-nieuwsgesprekken (U) D/1998/0279/035D 9 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

8 - kennismakingsgesprekken - introductiegesprekken - klachtenbehandeling - reservatiegesprekken (reizen, zakenlunch, vergaderlokalen) - deelnemen aan personeelsgesprekken (niet vanuit een leidinggevende rol); - probleemoplossende gesprekken - evaluatiegesprekken - functioneringsgesprekken - motivatiegesprekken - deelnemen aan groepsgesprekken; - vergaderingen - debatten (U) - een vergadering voorbereiden (op basis van de agenda en de bijbehorende documenten) en er actief aan deelnemen; - op basis van mondelinge gegevens of van notities visuele hulpmiddelen maken; - op basis van concrete situatieschetsen bouwplannen of tekstschema's opmaken voor een mondelinge presentatie (bedrijf, product, machine...).(u) - transparanten, dia's, datapresentatie bijvoorbeeld: - bedrijf - product (U) - machine (U) 3.7 Personeelsaspecten (U) - sollicitaties voorbereiden; - personeelsadvertenties analyseren; - sollicitatiebrieven met curriculum vitae schrijven; - sollicitatieformulieren invullen; - sollicitatiegesprekken voeren; - het aanwervings- en selectiedossier samenstellen; - formaliteiten vervullen bij het indienen van ontslag. D/1998/0279/035D 10 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

9 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN - Het verdient aanbeveling dat in het eerste en tweede leerjaar van de derde graad eenzelfde leraar het vak Zakelijke communicatie Nederlands geeft. Omdat de klemtoon duidelijk ligt op het actief aanleren van communicatieve vaardigheden, spreekt het voor zich dat die leraar een talenopleiding en/of extra cursussen communicatieve vaardigheden heeft gevolgd. - De doelstellingen 3.1 en 3.2 komen aan bod in het eerste en tweede leerjaar. Die leerinhouden vormen de kern van het graadleerplan waarop de andere gebaseerd zijn. De leraren mogen zelf bepalen wanneer zij die behandelen, zij het in overleg met de leraren Secretariaat. - De volgende werkwijze kan worden gevolgd voor schriftelijke communicatie: authentieke teksten die voldoen aan de vooropgestelde criteria analyseren; praktijkteksten toetsen aan de vooropgestelde criteria en eventueel verbeteringen aanbrengen; rond concrete situaties een bouwplan of tekstschema ontwikkelen; op basis van het bouwplan of tekstschema creatief schrijven. - Voor alle communicatiesituaties is het raadzaam de volgende vier fasen te volgen: oriëntatie, voorbereiding, uitvoering, reflectie. - In de oriëntatiefase worden de leerlingen gericht op de uit te voeren taak door bijvoorbeeld een situatieschets, een gesprekje, een videocassette, een audiocassette, een tekstje, een opdracht. Tijdens de voorbereiding krijgen ze inzicht in de taak die ze moeten uitvoeren en bereiden ze zich zo goed mogelijk voor. De uitvoering zelf wordt bepaald door de aard van de taak en de situatie. De leraren kunnen kiezen uit een aanbod van strategieën en werkvormen. Terwijl enkele leerlingen de taak uitvoeren, kunnen de anderen observeren. Die observaties vormen de basis voor reflectie. Observatieschema's en beoordelingsschema's zijn hulpmiddelen om leerlingen te laten verwoorden wat ze hebben gezien. Zo komen ze tot zelfevaluatie. Raadpleeg hiervoor het deel "Evalueren" van dit leerplan. - De leraar Zakelijke communicatie Nederlands tracht overlappingen met andere vakken te vermijden. Vakoverschrijdend werken is hiervoor van groot belang en kan niet genoeg gestimuleerd worden. Na overleg met alle betrokken leraren kan er een onderscheid worden gemaakt tussen communicatieve toepassingen en praktische toepassingen. De communicatieve toepassingen maken deel uit van het vak Zakelijke communicatie Nederlands, bijvoorbeeld het schrijven van een faxbericht. In het vak Secretariaat worden de praktische toepassingen aangeleerd, bijvoorbeeld het werken met een fax. Hier krijgt ook de noodzakelijke vakterminologie voldoende aandacht. Ook personeelsaspecten zoals het samenstellen van een aanwervings- en selectiedossier of het vervullen van ontslagformaliteiten en de technische verwerkingsfuncties komen daar aan bod. - Met de andere taalvakken moet nauw worden samengewerkt voor het lezen van memo's van telefoongesprekken en het voeren ervan in vreemde talen. Het is aan te raden om de leerlingen vertaalde teksten te laten lezen en verbeteren, indien mogelijk, na gebruik van vertaalsoftware. Zo kunnen teksten op Internet op correctheid worden nagelezen. Ook telefoongesprekken moeten in alle D/1998/0279/035D 11 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

10 talen kunnen worden gevoerd en weergegeven in de vorm van memo's. Vertalingen van folders, brieven of korte teksten vormen eveneens het onderwerp van de zakelijke communicatie. - De Geïntegreerde Proef verdient ruimschoots aandacht en het vak Zakelijke communicatie Nederlands kan hier een essentiële bijdrage leveren. Aspecten van de mondelinge en schriftelijke communicatie die noodzakelijk zijn bij de uitwerking en rapportage komen hier aan bod (bv. tweegesprekken voeren, rapporteren, schrijven van zakenbrieven). Het uitbreidingsdeel solliciteren kan hier in de praktijk worden toegepast. Het spreekt voor zich dat die bijdrage in de evaluatie van de GIP moet terug te vinden zijn. - De BIN-norm NBN Z is integraal van toepassing. - Dit is een graadleerplan. Het vermeldt een aantal verplichte thema's. De volgende uurverdeling is richtinggevend: - de zakelijke communicatie - zakenbrieven, faxberichten en elektronische post strategieën de informatieve brieven de persuasieve brieven tekstverwerking - andere zakelijke teksten rapporten formulieren en contracten instructieve teksten en voorlichtingsteksten - mondelinge communicatie het tweegesprek de vergadering - herhaling, uitdieping, uitbreiding Uit de aangeboden uitbreiding bij leerplandoelstellingen en leerinhouden mogen de betrokken leraren zelf een keuze maken, in overleg met de leraren van de aanverwante vakken. Zo worden overlappingen vermeden. De uitbreidingsleerinhouden kunnen worden bestudeerd als er voldoende tijd is of als bepaalde situaties zich voordoen. Het is wenselijk dat in het zesde jaar een tweede (complementaire) lesuur Zakelijke communicatie Nederlands wordt georganiseerd. - Nieuwe tendensen en ontwikkelingen (normen, conventies, hulpmiddelen,...) moeten voldoende aan bod komen. Daarom is het belangrijk dat vakleraren de kans krijgen om zich te informeren over nieuwe ontwikkelingen of werkvormen die verband houden met de zakelijke communicatie. Het werken met Internet, vertaalcomputers en spraaktechnologische toepassingen mogen voor hen geen onbekend terrein zijn. D/1998/0279/035D 12 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

11 - Mondelinge taalvaardigheden worden geëvalueerd door een begeleide observatie van videoopnamen. Een eenvoudige videocamera met mogelijkheden om een opname te bekijken en te evalueren is hiervoor in de school ter beschikking. 4 EVALUATIE Leraren gebruiken beoordelingsschema's met vooropgestelde evaluatiecriteria voor de specifieke mondelinge en schriftelijke taalvaardigheden. Ze kunnen hier zelf accenten aanbrengen naar gelang het kenmerk of het thema dat ze willen beklemtonen. Het is daarom aangewezen om met leerlijnen te werken, waarin er onder meer een opbouw terug te vinden is van eenvoudig naar complex en van minder naar meer normen en strategieën. Beoordelingsschema's bevatten alle criteria voor bepaalde soorten communicatie. Observatieschema's zijn ofwel delen uit de beoordelingsschema's (bv. de presentatie van de leerling of de structuur van de boodschap), ofwel evaluatiecriteria die bij één bepaald thema horen (bv. het gebruik van argumenten of het aantonen dat er wordt geluisterd). Hoewel die schema's handig zijn voor productevaluaties, moet ook aan het proces aandacht worden geschonken. Een logboek of een neerslag van wie welke taken op zich neemt, zijn mogelijke vormen van procesevaluatie. 5 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN Omdat vaardigheden actief en communicatief moeten worden ingeoefend, dienen de klaslokalen hiervoor aangepast te zijn. Stoelen en banken moeten in een U-vorm of cirkel kunnen worden gezet. Een videorecorder, monitor, cassetterecorder, cd-speler, overheadprojector en andere audiovisuele middelen zijn noodzakelijk. Om een aantal leerinhouden uit te werken, is minimum één uur les in het computerlokaal, voorzien van de nodige software, vereist. 6 BIBLIOGRAFIE DE JONG, J. (red.), Handboek Bedrijfscorrespondentie, Martinus Nijhoff Uitgevers, Groningen, DE JONG, M., P.J. SCHELLENS, Met het oog op de lezer. Pretestmethoden voor schriftelijk voorlichtingsmateriaal, Thesis Publishers, Amsterdam, DOUMA,P., GEEL, R, Schrijven voor een groot publiek, Martinus Nijhoff, Leiden/Antwerpen, EDENS, K., GEERTS, K., Geachte Lezer, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, EEMEREN, F.H., GROOTENDORST, R., Tweeluik Argumentatieleer, Wolters, Groningen ELLING, R., e.a. Rapportagetechniek. Schrijven voor lezers met weinig tijd, Wolters-Noordhoff, Groningen, D/1998/0279/035D 13 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

12 HERNALSTEEN, P., Zakelijke Communicatie en de Belgische Normen (BIN), Van In, Lier, JANSEN, C., e.a., Formulierenwijzer: handboek formulieren redigeren, SdU, 's-gravenhage, JANSSEN, D. (red), Zakelijke Communicatie I en II, Wolters-Noordhoff, Groningen, KOELEMAN, H., Interne communicatie als managementinstrument. Strategieën, middelen en achtergronden, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, KOETSENRUIJTER, W., SLOT, P., Het schrijven van betogen. Handleiding voor het opstellen van argumentatieve teksten, Martinus Nijhoff, Groningen, KOLKHUIS TANKE, J.A., KORSWAGEN, C., VERREPT, S. (red.), Handboek Taalhantering. Praktische communicatiegids voor bedrijf, instelling en overheid,van Loghum Slaterus, Deventer/Deurne, (losbladig). KORSWAGEN, C.J.J., Drieluik Mondelinge Communicatie: Unilaterale - Bilaterale - Multilaterale Communicatie, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, LOOIJMANS, P., PALM-HOEBÉ, Effectieve zakenbrieven, Wolters - Noordhoff, Groningen, MAES, F., N. UMMELEN, HOEKEN, H., Instructieve teksten, Coutinho, Muiderberg, MEULENBERG, M., Van vragen tot verslagen: handleiding voor interviewers, Coutinho, Muiderberg NEDERHOED, P., Wie wil er even notuleren? Een beknopte handleiding voor het schrijven van vergaderverslagen, Van Loghum Slaterus, Houten/Antwerpen, NEDERHOED, P., Helder rapporteren. Een handleiding voor het schrijven van rapporten, scripties, nota's en artikelen in wetenschap en techniek, Van Loghum Slaterus, Deventer, ONRUST, M., VERHAGEN, A., DOEVE, R., Formuleren, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/Zaventem, OMMEN, H., VAN & E. VAN KUPPENVELD, Professionele bedrijfscommunicatie, Wolters - Noordhoff, Groningen, OUWEHAND, I., Notuleren. Het kan ook anders, Samson, Alphen aan den Rijn, OVERDUIN, B., Rapporteren, Het Spectrum, Utrecht - Antwerpen, RENKEMA, J., Taal mag geen belasting zijn. Een onderzoek-in-burger naar brieven van ambtenaren,, Sdu, 's-gravenhage, RENKEMA, J., Schrijfwijzer, Sdu, 's-gravenhage, D/1998/0279/035D 14 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands

13 SCHELLENS, P.-J., VERHOEVEN, G., Argument en Tegenargument. Een inleiding in de analyse en beoordeling van betogende teksten, Martinus Nijhoff, Leiden/Antwerpen, SCHULZ VON THUN, F., Hoe bedoelt u? Een psychologische analyse van menselijke communicatie, Wolters - Noordhoff, Groningen, SPRINGORUM, D., Strategisch communiceren: interactiestrategieën in het taalverkeer, Wolters- Noordhoff, Groningen, STEEHOUDER, M.F., e.a., Leren Communiceren, Wolters Noordhoff, Groningen, 1992 (derde, geheel herziene druk). STEEHOUDER, M.F., JANSEN C.J.M., Handleidingenwijzer, SDU: Den Haag, STEEN, P. VAN, Rapporteren in organisaties, Wolters-Noordhoff, Groningen, VERREPT, S., JANSSEN, T., Tweeluik schriftelijke communicatie: Strategisch corresponderen - Strategisch rapporteren, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, VROLIJK, A., Gesprekstechniek, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, VROLIJK, A., Gesprekstechnieken in de Praktijk: luistervaardigheden; beoordelingsgesprekken en functioneringsgesprekken; slecht-nieuwsgesprekken, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, VROOM, B., De tekst getest. Handleiding voor het pretesten van schriftelijk materiaal, Van Gorcum, Assen, D/1998/0279/035D 15 Nederlands - Handelscorrespondentie Nederlands