Handboek Uitgaan en Drugs. Werken aan preventie van riskant alcoholen drugsgebruik in het uitgaanscircuit

Transcriptie

1 Handboek Uitgaan en Drugs Werken aan preventie van riskant alcoholen drugsgebruik in het uitgaanscircuit

2

3 Handboek Uitgaan en Drugs Werken aan preventie van riskant alcohol- en drugsgebruik in het uitgaanscircuit

4 Colofon Het Handboek Uitgaan en Drugs is een product van het Trimbos-instituut. Deze uitgave is onderdeel van het project Uitgaan en Drugs. Tekst & samenstelling: Eindredactie & lay-out binnenwerk: Vormgeving omslag: Adviezen (met dank): Subsidie: Bestelinfo: Linda Bolier (Trimbos-instituut) Aukje Sannen (Trimbos-instituut) Ninette van Hasselt (Trimbos-instituut) Gerdie Kienhorst (TextAbility) edividual Hans Keizer (TACTUS, Instelling voor Verslavingszorg) Denise van Kesteren (GGD Zuid-Holland Noord) Babs Broeren (Stichting Cad) Mira Hannink (Stichting Cad) Jan Bevers (Trimbos-instituut) Lonneke van Leeuwen (Trimbos-instituut) Ministerie van VWS Instellingen voor verslavingszorg en GGD-en kunnen deze handleiding bestellen bij het Trimbos-instituut, tel: of fax: , of via Bestelnr: PFG91026 ( 15). 2005, Trimbos-instituut, Utrecht Niets uit deze uitgave mag vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van het Trimbos-instituut.

5 Inhoud Inleiding en opzet 5 1 Wat is het project Uitgaan en Drugs? Integrale preventieve aanpak riskant middelen 7 gebruik in het uitgaanscircuit 1.2 Healthy settings en harm reduction Positionering van Uitgaan en Drugs binnen preventie De interventies van Uitgaan en Drugs Regionale en overige interventies 14 2 Achtergronden Het uitgaanscircuit Jongeren in het uitgaanscircuit Gebruik van alcohol en drugs onder jongeren Uitgaansdrugs en problemen door gebruik Riskant gebruik Conclusie 23 3 Aan de slag met Uitgaan en Drugs Hoe werkt de integrale aanpak van Uitgaan en Drugs? Opstarten van een project Uitgaan en Drugs Uitvoering van Uitgaan en Drugs Publiciteit Ondersteuning bij implementatie door het Trimbos- 38 instituut 3 Inhoud

6 4 Registratie en evaluatie Belang van registratie en evaluatie Evaluatie-onderzoek Interne en externe terugkoppeling van de resultaten 41 Bijlagen Bijlage 1. Voorbeelden van regionale doelstellingen 43 Bijlage 2. De community-benadering 44 Bijlage 3. Evaluatieformulier cursus of training 45 Bijlage 4. Mogelijk evaluatie-indicatoren voor een 47 Uitgaan en Drugs project Bijlage 5. Stroomdiagram Uitgaan en Drugs 50 Literatuur 51 Handboek Uitgaan en Drugs 4

7 Inleiding en opzet Riskant gebruik van uitgaansdrugs Ondersteuning bij preventie riskant gebruik Voor beleidsmakers en preventieprofessionals Integrale aanpak Handboek ter introductie en onderbouwing Opzet Jongeren die uitgaan zorgen ieder weekend met elkaar voor gezelligheid en levendigheid, maar soms ook voor problemen op het gebied van openbare orde, veiligheid en gezondheid. Middelengebruik kan een rol spelen bij deze problemen. We weten dat in het uitgaanscircuit het gebruik van alcohol en drugs relatief hoog is. Steeds meer regionale instellingen zetten zich in om riskant gebruik van uitgaansdrugs (inclusief alcohol) te beperken. Het project Uitgaan en Drugs ondersteunt deze instellingen. Regionale instellingen kunnen Uitgaan en Drugs in hun werkgebied introduceren. Het Trimbos-instituut ondersteunt hen met materiaal, hulpmiddelen, informatie, een helpdesk, registratie, onderzoek, deskundigheidsbevordering en de gelegenheid tot uitwisseling. Dit project is ontwikkeld door het Trimbosinstituut, samen met GGD-en en instellingen voor verslavingszorg (IVZ) en met advies van andere partijen: gemeenten, horecaondernemers, politie en brancheorganisaties. Het Handboek Uitgaan en Drugs - werken aan preventie van riskant alcoholen drugsgebruik in het uitgaanscircuit, is bedoeld voor beleidsmakers en preventieprofessionals van IVZ en GGD-en die met Uitgaan en Drugs aan de slag willen gaan. Uitgaan en Drugs stimuleert een integrale aanpak: op basis van een analyse van de uitgangssituatie wordt een mix van maatregelen, voorzieningen en voorlichting gekozen. Samenwerking met gemeente, horeca, en politie is hierbij een must. Dit handboek gaat behalve op de achtergronden (uitgaanscircuit, middelengebruik bij uitgaan) ook dieper in op de integrale aanpak van riskant middelengebruik waarmee Uitgaan en Drugs werkt. Het handboek dient ter onderbouwing en algemene introductie op het project en verwijst naar verdere achtergrondinformatie. Met de aangeboden inzichten en handvatten kunt u de aanpak in de praktijk gestalte geven. Waar van toepassing wordt verwezen naar de andere handleidingen van Uitgaan en Drugs. Hoofdstuk 1 beschrijft het project en de uitgangspunten waarop het gebaseerd is. Hoofdstuk 2 gaat in op de achtergronden: waarom moeten we aandacht schenken aan preventie van riskant middelengebruik in het uitgaanscircuit? In dit hoofdstuk vind je ook state-of-the-art informatie en achtergronden over het uitgaanscircuit, de middelen, het middelengebruik en de problemen die ermee kunnen samenhangen. Hoofdstuk 3 werkt een stappenplan uit waarmee je de integrale aanpak van Uitgaan en Drugs kunt realiseren. Dit stappenplan past goed in de systematiek 5 Inleiding en opzet

8 van Preffi, het Preventie Effectmanagement Instrument, een kwaliteitsinstrument dat een systematische werkwijze ondersteunt en tot doel heeft de effectiviteit van preventieprojecten te bevorderen. De systematische manier van werken stelt de instellingen ook in staat om goed te registreren en te evalueren. Dit is het onderwerp van hoofdstuk 4. Handboek Uitgaan en Drugs 6

9 1 Wat is Uitgaan en Drugs? Inhoudsopgave 1.1 Integrale preventieve aanpak riskant middelengebruik 7 in het uitgaanscircuit 1.2 Healthy settings en harm reduction De positionering van Uitgaan en Drugs binnen preventie De interventies van Uitgaan en Drugs Regionale en overige interventies 14 NB! Uitgaan en Drugs is ontwikkeld door verschillende IVZ, GGD-en en het Trimbos-instituut. Het project bestaat uit een pakket van vijf samenhangende interventies (Scanner Uitgaan en Drugs, Buitenstaander of bondgenoot, Voorlichting Uitgaanders, Eerste Hulp bij Drugsincidenten in het uitgaanscircuit en Cursus Personeel) die in combinatie met elkaar of met andere (lokale) interventies worden ingezet. Dit hoofdstuk beschrijft de doelstellingen, doelgroepen en interventies van Uitgaan en Drugs en gaat in op de uitgangspunten van het project. De integrale aanpak van Uitgaan en Drugs krijgt bijzondere aandacht. Hoe je die vervolgens in de praktijk vorm kunt geven, komt terug in hoofdstuk 3 aan de hand van een concreet stappenplan. 1.1 Integrale preventieve aanpak riskant middelengebruik in het uitgaanscircuit Doel Voorbeeld 1 Met de inzet van het project Uitgaan en Drugs kun je riskant middelengebruik tijdens het uitgaan voorkomen of beperken. Het doel is voorkomen en beperken van eventuele schade en gevaren die samenhangen met het gebruik van uitgaansdrugs. Het accent ligt niet op het voorkomen van problematisch gebruik of afhankelijkheid. Voor definitiekwesties zie paragraaf 2.5 Riskant gebruik. Subdoelstellingen, bijvoorbeeld gericht op specifieke doelgroepen, zijn afhankelijk van de regionale situatie en worden op lokaal niveau vastgesteld. Voorbeelden doel en doelgroep Als er in een stad in het uitgaansgebied veel ongelukken worden veroorzaakt door beschonken bestuurders kan de subdoelstelling van het regionale Uitgaan en Drugs project luiden: afname van 30% van het aantal ongelukken door mensen die onder invloed van alcohol autorijden binnen twee jaar. 7 Wat is Uitgaan en Drugs?

10 Voorbeeld 2 Voorbeeld 3 TIP! Als is vastgesteld dat jongeren onder de 16 jaar in de cafés gemakkelijk alcohol kunnen bestellen, kunnen subdoelstellingen er als volgt uitzien: toename toezicht; instelling van een sanctiebeleid; afname van het aantal jongeren onder de 16 dat alcohol koopt in de cafés. Als er in een jongerencafé is geconstateerd dat door een gebrekkig ventilatiesysteem de overvolle ruimte zeer benauwd is, kan de subdoelstelling luiden: in café X is na één jaar een adequaat ventilatiesysteem aangebracht en er is een maximum gesteld aan het aantal bezoekers dat naar binnen mag. Probeer doelstellingen zoveel mogelijk SMART te formuleren: Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, en binnen een duidelijk Tijdsbestek. In bijlage 1 vind je meer voorbeelden van regionale doelstellingen. Doelgroep NB! Uitgaan en Drugs richt zich voornamelijk op jongeren die uitgaansdrugs (inclusief alcohol) gebruiken in de leeftijd van 16 tot 25 jaar. Onderzoek wijst namelijk uit dat in deze leeftijdscategorie alcohol en drugs het meest worden gebruikt en zich de meeste problemen voordoen. Verder waaieren de interventies van Uitgaan en Drugs natuurlijk ook uit naar jongere en oudere leeftijdsgroepen die uitgaansdrugs gebruiken. Idealiter worden de verschillende producten van Uitgaan en Drugs geïmplementeerd door IVZ én GGD. Zij werken daarbij samen met de gemeenten, horecaondernemers, politie en andere samenwerkingspartners. 1.2 Healthy settings en harm reduction Bepalende factoren voor riskant of gecontroleerd middelengebruik Aanknopingspunten preventieve interventies Drug, set & setting Sinds jaar en dag wordt binnen de verslavingspreventie in Nederland de theorie van Zinberg (1984) gebruikt. Deze luidt dat factoren in de drug, set (factoren in het individu) en setting (factoren in de fysieke en sociale omgeving) samen bepalen of het middelengebruik van een persoon gecontroleerd blijft dan wel problematisch wordt (1). Ook bij riskant middelengebruik in het uitgaanscircuit kan het concept van drug, set en setting worden toegepast. Tabel 1.1 geeft een beknopt overzicht van de factoren die het al dan niet riskant middelengebruik in het uitgaanscircuit bepalen. Mits te beïnvloeden zijn de determinanten in de drug, set en setting uit tabel 1.1 belangrijke aanknopingspunten voor preventieve interventies. Handboek Uitgaan en Drugs 8

11 Uitgaanscircuit: beste kansen in de setting In een setting als het uitgaanscircuit is de mogelijkheid om het middel ( drug ) te beïnvloeden klein. Alleen via de pillentestservice die vrijwel elke IVZ heeft, is zicht te krijgen op de samenstelling van uitgaansdrugs en op mogelijke maatregelen als er foute drugs in omloop zijn. Via de instrumenten om het individu ( set ) tijdens het uitgaan te beïnvloeden zijn er ook preventieve interventies mogelijk: met behulp van informatie en voorlichting kan kennis vergroot worden en een bewustwordingsproces op gang worden gebracht. Voorlichting alleen leidt echter maar zelden tot gedragsverandering. De beste mogelijkheden voor preventie bevinden zich in de setting: in het uitgaanscircuit kan worden gewerkt aan een gezonde en veilige omgeving. Een integrale healthy settings benadering Op basis van deze analyse van de preventieve mogelijkheden is de strategie van Uitgaan en Drugs gebaseerd. Interventies worden ingezet binnen een integrale aanpak gericht op zowel drug, set als setting, met veel aandacht voor een veilige en gezonde uitgaansomgeving. Tabel 1.1 Determinanten in de drug, set en setting in het uitgaanscircuit Drug Set Setting Toxische eigenschappen van het middel Dosis Combi-gebruik Vervuiling in het middel Kennis van de risico s Kennis van risicoreducerende maatregelen Positieve en negatieve uitkomstverwachtingen Perceptie van normen Attitude, intentie, en eigen effectiviteit (om te weigeren & risicoreducerende strategieën) Lichamelijke en psychische gesteldheid Medicijngebruik Gewoontegedrag Eerdere ervaringen met gebruik Persoonlijkheidseigenschappen (bijv. sensation seeking, impulsiviteit) Demografische kenmerken (geslacht, leeftijd, opleiding) Fysieke omgeving Omgevingsstressoren als geluidsniveau, drukte en temperatuur Goede ventilatie, gratis water, chill-outs Getraind personeel Deurbeleid en huisregels Openbaar vervoerregelingen Beschikbaarheid condooms Aanwezigheid voorlichtingsmateriaal Prijs en beschikbaarheid van alcohol en drugs Sociale omgeving Sociale invloed uitgaansgroep Muziekstijl en subcultuur Gevoel van time-out Ouderlijke monitoring en betrokkenheid 9 Wat is Uitgaan en Drugs?

12 NB! Een integrale aanpak van riskant middelengebruik Uitgaan en Drugs stoelt op de volgende uitgangspunten: een gedegen probleemanalyse zodat een onderbouwde combinatie van doel-doelgroep-interventie mogelijk is; samenwerking met verschillende stakeholders omdat voor een effectieve implementatie doelgroepparticipatie van belang is; een combinatie van interventies die ingrijpen op drug, set en setting (voorzieningen, maatregelen, voorlichting) omdat dit naar verwachting het meest effectief zal zijn. Integraal & in samenwerking Bij de integrale aanpak van Uitgaan en Drugs wordt een bepaald probleem op meerdere fronten tegelijk vanuit een gedegen probleemanalyse aangepakt. Uit onderzoek, beleid en praktijk weten we dat een dergelijke integrale aanpak, die is geïnspireerd op de community-benadering 1, waarschijnlijk effectiever is dan het implementeren van opzichzelfstaande interventies (2,3,4). Overigens betekent een integrale aanpak niet dat je meteen de hele wereld moet oplossen. Als je klein begint bij één in het oog lopend probleem, kun je later het project altijd nog uitbouwen. Voor het opzetten van een integrale preventieaanpak in het uitgaanscircuit is de samenwerking tussen belangrijke stakeholders als de gemeente, GGD, IVZ, horeca, party-organisatoren en politie een belangrijke randvoorwaarde. NB! Denk trouwens bij het woord probleem breder dan aan het middelengebruik zelf. Een probleem is het verschil tussen een feitelijke en gewenste situatie. Zo kan het probleem zijn dat het horecapersoneel bepaalde kennis ontbeert of dat er geen schenkbeleid is (om maar een paar voorbeelden te noemen). We komen hier later nog op terug. Healthy settings realiseren In een integrale preventieaanpak van riskant middelengebruik bij uitgaan gaat de aandacht bij voorkeur uit naar maatregelen die gericht zijn op een veilige en gezonde uitgaansomgeving: een healthy settings approach (5). De omgeving moet als het ware uitnodigen tot gezond en veilig gedrag. Factoren die bijdragen aan zo n omgeving zijn niet alleen te vinden in de fysieke omgeving binnen (geluidsniveau, drukte, temperatuur, beschikbaarheid van condooms en voorlichtingsmateriaal) en buiten de uitgaansgelegenheid (openbaar vervoer, goede verlichting, heldere afspraken met hulpdiensten) maar ook in de deskundigheid van het personeel, het alcohol- en drugsbeleid en de regelgeving. Even belangrijk is dat de aanpak oog heeft voor het behoud van het plezier in en de sociale functies van uitgaan. Bellis e.a. (5) beschrijven in een artikel de healthy settings benadering. Tabel 1.2 geeft een schematische weergave van de belangrijkste punten uit dit artikel (blz. 12). Je kunt er inspiratie mee opdoen voor maatregelen die een veilige en gezonde uitgaansomgeving bevorderen. 1 We gebruiken de term community project niet in dit kader omdat deze nogal eens verwarring oproept. Bijlage 2 geeft meer informatie over de communitybenadering en de relatie tot Uitgaan en Drugs. Handboek Uitgaan en Drugs 10

13 Niet alleen voorlichting Positieve ervaringen & effecten Harm reduction Naast het stimuleren van een integrale aanpak is harm reduction een belangrijk uitgangspunt van Uitgaan en Drugs. Harm reduction is een pragmatische benadering in gezondheidsbevordering die zich direct richt op het verminderen van de gevaren of schade die gepaard kunnen gaan met het gebruik van alcohol of drugs. De ervaring leert nu eenmaal dat een deel van de uitgaande jongeren middelen zal blijven gebruiken, ondanks het advies om dit niet te doen. Harm reduction gaat niet alleen over voorlichting: ook een omgeving kan bijdragen aan het verminderen van de schade of gevaren van gebruik. Denk bijvoorbeeld aan het instellen van een veiligvervoerregeling om ongelukken in het verkeer te voorkomen. De ervaringen die regionale instellingen hebben opgedaan met projecten in het uitgaanscircuit gebaseerd op het principe van harm reduction zijn positief. Vaak doen ze voorlichtingsactiviteiten, soms met behulp van peers of internet. Hoe effectief een benadering vanuit harm reduction kan zijn is af te lezen aan de vermindering van acute gezondheidsproblemen op grote danceevenementen in Nederland. De afname is waarschijnlijk voor een groot deel toe te schrijven aan de professionalisering van de party-organisaties, bewuster gebruik van drugs (waaronder pillen laten testen bij instellingen voor verslavingszorg en daarbij horende voorlichting) en het inzetten van gespecialiseerde verpleegkundigen (6). De effectiviteit van zulke activiteiten moet echter nog wel met onderzoek verder worden onderbouwd (7,8). 1.3 Positionering van Uitgaan en Drugs binnen preventie Drie typen preventie In preventie wordt sinds een aantal jaren een onderscheid gemaakt tussen universele, selectieve en geïndiceerde preventie (9). Universele preventie richt zich op de algemene bevolking of segmenten daarvan die niet zijn geïdentificeerd op basis van individuele risicofactoren. Selectieve preventie richt zich op groepen met een verhoogd risico maar zonder dat er sprake is van problematisch gedrag. Geïndiceerde preventie richt zich op die groepen waarbij reeds bepaald risicogedrag is vastgesteld. Het project Uitgaan en Drugs valt onder selectieve én geïndiceerde preventie: selectief omdat zich in het uitgaanscircuit potentiële risicogroepen bevinden, en geïndiceerd omdat we in het uitgaanscircuit ook de jongeren vinden die al riskant gebruiken. In Uitgaan en Drugs staat het bevorderen van een veilige en gezonde uitgaansomgeving centraal. Dit betekent dat de interventies van Uitgaan en Drugs de risico s verminderen van riskant middelengebruik en schade beperken voor alle uitgaanders (+ het horecapersoneel), dus niet alleen voor de gebruikende uitgaanders. 11 Wat is Uitgaan en Drugs?

14 Tabel 1.2 Interventies binnen een healthy settings benadering (5) Gezondheidsrisico Link met alcohol- en drugsgebruik Setting respons (interventie) Oververhitting en uitdroging Vuur en brand Gehoorschade SOA s en ongewenste zwangerschap Ongelukken (glas, brandwonden, vallen) Geweld Drink & drug driving Passief roken XTC en alcohol veroorzaken uitdroging Verhoogde energie, meer dansen Veel clubgangers roken Desoriëntatie door intoxicatie bij het verlaten van de club Brandbare cluboutfits Alcohol en drugs reduceren het bewustzijn voor potentiële gehoorschade Langere blootstelling aan lawaai door langdurig dansen Alcohol en drugs reduceren de natuurlijke remmingen Alcohol en drugs helpen bij het vergeten van de safe seks boodschap Desoriëntatie door alcohol en drugs Verdovende effecten van middelen Overmoedigheid en toegenomen zelfvertrouwen Toename risk-taking gedrag Alcohol en drugs verhogen agressie Drugsdealen Steroïde- en cocaïnegebruik door portiers Toename zelfvertrouwen Tekort aan coördinatie Toename risk-taking gedrag, minder remmingen Veel roken in clubs en pubs Veel incidentele rokers Link tussen roken en ander middelengebruik Preventie overbevolking in club Goed ventilatie en temperatuurcontrole Koele en rustige chill-out zone, of mogelijkheid creëren om naar buiten en weer naar binnen te gaan Toegang tot koel en gratis water Informatie over de effecten van drugs Pillen testen Eerste-hulpkamer en getraind personeel Preventie overbevolking in club Goede zichtbaarheid en toegankelijkheid van nooduitgangen Beschikbaarheid en onderhoud branduitrusting Stimuleren van het dragen van niet-brandbare kleding Instellen van een maximum geluidsniveau Ontoegankelijk maken van het gebied rondom de speakers Beschikbaarheid oordoppen Informatie aanbieden over aanwijzingen van gehoorschade Goede beschikbaarheid condooms Informatie over veilig vrijen Onbreekbaar glas of plastic flessen Goed verlichte en schone trappen Zorgdragen veilige leidingen en fittingen On-site eerste hulp Minder late openingstijden Verbeteren van openbaar vervoer door de hele nacht Plastic of onbreekbaar glas Registratie en training van portiers Aanklachtprocedures en beleid Goedkoop aanbieden van frisdranken Beschikbaarheid van openbaar vervoer: taxi s, bussen en treinen Speciale clubbussen Informatie over veilig vervoer Adequate ventilatie (vooral achter de bar) Geschikte pauzeerruimte voor het personeel Niet-roken areas Informatie over de gevaren van roken Handboek Uitgaan en Drugs 12

15 1.4 De interventies van Uitgaan en Drugs Vijf samenhangende interventies Combinatie met consult en advies Van het project Uitgaan en Drugs zijn de volgende interventies beschikbaar of in ontwikkeling: Scanner Uitgaan en Drugs (10). Met dit instrument kunnen de aard en omvang van middelengebruik in regio of gemeente in kaart worden gebracht. Het verschaft inzicht in de rol die verschillende partijen spelen in het preventiebeleid en de mogelijkheden voor preventieactiviteiten. Doelgroep van de handleiding zijn IVZ en GGD-en. Buitenstaander of bondgenoot tips voor samenwerking in het uitgaanscircuit (11). Een praktische handreiking voor preventieprofessionals die contacten willen leggen en onderhouden met de samenwerkingspartners (gemeente, horeca en politie) voor interventies in het uitgaanscircuit. Doelgroep: IVZ en GGD-en. EHBD-u, Eerste hulp bij drugsincidenten in het Uitgaanscircuit (12). Een korte cursus in twee versies; één voor horecapersoneel, portiers en taxichauffeurs en één voor georganiseerd veiligheidspersoneel. Deze cursus is in samenwerking met Educare Groningen ontwikkeld. Samen met het Trimbos-instituut leidt Educare preventieprofessionals op tot docent EHBD-u. Cursus Personeel. Deze modulair opgezette cursus is gericht op deskundigheidsbevordering van horecapersoneel werkzaam in het uitgaanscircuit. Doel is kennis en vaardigheden aan te leren waarmee het personeel een bijdrage kan leveren aan een gezonde en veilige uitgaansomgeving (in ontwikkeling.) Voorlichting Uitgaanders (13). Infocards (al dan niet verspreid via infoteams) wijzen bezoekers van uitgaansgelegenheden op de site De informatie over middelen die hier te vinden is, staat ook in folders, die op maat worden verspreid onder uitgaanders. Doel van de materialen is kennis over te dragen waarmee riskant middelengebruik kan worden beperkt. Doelgroep zijn consumenten van uitgaansdrugs. Voor IVZ en GGD-en is er een handleiding. Consult en advies De Uitgaan en Drugs interventies kunnen in combinatie met elkaar of met andere (regionale of lokale) interventies worden ingezet. Ze kunnen ook worden gecombineerd met consulterende en adviserende activiteiten. Dit is geen apart ontwikkelde interventie; iedere instelling onderhoudt contacten met horeca-ondernemers en gemeente en adviseert vanuit de eigen expertise. Wel geeft dit handboek aanknopingspunten voor dergelijke advisering. Op basis van de probleemanalyse (Scanner Uitgaan en Drugs) wordt ondernemers geadviseerd maatregelen te nemen, gericht op het veiliger maken van de uitgaansomgeving. Denk aan bijvoorbeeld het zorgdragen voor zaken als goede ventilatie, beschikbaarheid van gratis water, deskundig personeel, deurbeleid en duidelijke huisregels. Ook kan een openbaar vervoerregeling (veilig verkeer), het instellen van een maximaal geluidsniveau, of het neerzetten van condoomautomaten (veilig vrijen) onderdeel uitmaken van deze adviezen. Je kunt ook denken aan beleidsadviezen aan gemeente, horeca 13 Wat is Uitgaan en Drugs?

16 en politie over openingstijden of over controle op naleving van de Drank- en Horecawet. In samenwerking met de gemeente kan bekeken worden of het mogelijk is om bepaalde omgevingsinterventies te verankeren in het gemeentelijk beleid. 1.5 Regionale en overige interventies Specifieke interventies alcoholgebruik Overige combinaties Binnen de strategie van het Uitgaan en Drugs project kun je naast de gestandaardiseerde projectinterventies prima ook regionaal ontwikkelde interventies inzetten. Hoe precies hangt af van de regionale of lokale probleemanalyse. Voorbeelden van regionale projecten zijn: PartyView van Novadic-Kentron; Hijsen en Slikken van de GGD Zuid-Holland Noord; Unity van Jellinek Preventie. Wanneer de probleemanalyse aangeeft dat er in een bepaald uitgaansgebied primair een alcoholprobleem is, kun je ook de speciale preventieve interventies gericht op (overmatig) alcoholgebruik van het NIGZ inzetten of de expertise van STAP. Voorbeelden van deze interventies zijn: Peerpreventie in de horeca (NIGZ); Voorlichtingsmateriaal voor jongeren over alcohol (NIGZ); Advisering bij (het ontwikkelen van) lokaal alcoholbeleid (STAP). Op of via de site vind je meer informatie over de genoemde projecten. De interventies van Uitgaan en Drugs lenen zich er ook voor om te gebruiken in combinatie met andere interventies die op een ander probleem gericht zijn, maar waarbij middelengebruik wel een rol speelt. Denk bijvoorbeeld aan interventies gericht op veilig uitgaan, veilig vrijen of gehoorschade. Aandacht voor preventie van middelengebruik kan bijdragen aan het tot stand komen van een veilig en gezond uitgaansklimaat. Handboek Uitgaan en Drugs 14

17 2 Achtergronden Inhoudsopgave 2.1 Het uitgaanscircuit Jongeren in het uitgaanscircuit Gebruik van alcohol en drugs onder jongeren Uitgaansdrugs en problemen door gebruik Riskant gebruik Conclusie 23 In dit hoofdstuk lichten we de achtergronden van het project Uitgaan en Drugs toe. Je vindt antwoorden op vragen als: Waarom is preventie van riskant middelengebruik in het uitgaanscircuit nodig? Hoe ziet het uitgaanscircuit eruit? Welke uitgaansdrugs worden in welke mate gebruikt en met welke problemen gaat dit gepaard? Deze achtergrondinformatie kun je naast regionale cijfers gebruiken bij de onderbouwing van jouw regionale Uitgaan en Drugs project. Verder geven we een definitie van riskant middelengebruik. 2.1 Het uitgaanscircuit Inzoomen op het uitgaanscircuit Formele circuit Het uitgaanscircuit is omvangrijk en gevarieerd. Voor preventie van riskant middelengebruik in het uitgaanscircuit is vooral het deel van de sector interessant dat zich richt op jongeren en jongvolwassenen: jongerencafés, discotheken, clubs, poppodia, (meerdaagse) popfestivals en danceevenementen. Het kader op blz. 16 geeft een overzicht van de belangrijkste gegevens. Het formele uitgaanscircuit gericht op jongeren is op te delen in verschillende segmenten: Het dance-circuit in Nederland telt 81 clubs en 16 evenementorganisatoren. Bij dance-evenementen gaat het allang niet meer alleen om feesten buiten de reguliere horeca om. Steeds meer horeca-exploitanten verhuren hun gelegenheid aan organisatoren van dance-evenementen. Of zij organiseren zelf thema-avonden voor een dance-publiek. De reguliere popbranche kent 64 poppodia (waarvan 43 gesubsidieerd) die overigens ook steeds meer dance programmeren. Jaarlijks trekken deze podia 3,4 miljoen bezoekers (14,15). Daarnaast zijn er grote en minder grote popfestivals, die ook steeds meer dance brengen. 15 Achtergronden

18 Feiten en cijfers uitgaanscircuit (14,15,16,18) Omvang potentiële doelgroep 4,6 miljoen jongeren en jongvolwassenen in Nederland tussen de 12 en tussen de 18 en 24 Gemiddeld 6 uur vrije tijd per dag (42 p/w) Uitgaan: gemiddeld 3,5 uur p/w Waar gaan zij heen? Cafébezoek: 29% jarigen minstens één keer per week 24% 1 tot 3 keer per maand Discobezoek: 56% minstens één keer per maand 13% vaker dan 3 keer per jaar, maar niet maandelijks Jongeren jaar meest fervente bezoekers Jongens later belangstelling voor de disco dan meiden er zijn dance-liefhebbers, waarvan actief uitgaan en intensief Omvang uitgaanscircuit Aantal cafés: Aantal discotheken: 394 (wekelijks 1,5 miljoen bezoekers) Aantal dance-evenementen op jaarbasis: 32 Aantal gesubsidieerde poppodia: 43 Informele circuit Tot slot de reguliere horeca (deels overlappend met het dance-circuit): de 394 Nederlandse discotheken worden wekelijks door meer dan 1,5 miljoen mensen bezocht (16). Daarnaast zijn er bijna cafés in Nederland. Naast de formele horecasector bestaat een informeel circuit: Bijvoorbeeld de undergroundfeesten met een besloten en soms illegaal karakter. Via SMS en gericht flyeren worden mensen selectief uitgenodigd. Dit betreft doorgaans de groep trendsetters die zodra de commercie toeslaat en de massa een nieuwe trend omarmt, op zoek gaat naar iets nieuws. Op schuurfeesten en in illegale kroegen vermaken de meer traditioneel ingestelde bierdrinkers zich. De schuurfeesten zijn vooral in de zomermaanden te vinden in Friesland, de Achterhoek en in de polder. Tot slot wordt steeds vaker melding gemaakt van garageboxen, caravans, keten en schuurtjes van particulieren waar jongeren een eigen hok beheren. Dikwijls gebruikt als plek om in te drinken als begin van een uitgaansavond maar ook als besloten hangplek. Vooral in plattelandsgemeenschappen zijn deze hokken populair. Ook de jonge groep van jarigen (aan wie de horeca geen alcohol mag schenken) is er te vinden. Ouders zijn vaak op de hoogte van deze gelegenheden en van het feit dat er (flink) gedronken wordt (17). Handboek Uitgaan en Drugs 16

19 Arom ini tiatief nemen tot een Scanner 2.2 Jongeren in het uitgaanscircuit Uitgaans- en bestedingspatroon De meeste jongeren bezoeken regelmatig een café: ruim eenderde zit hier wekelijks, en nog eens eenderde doet dit één tot vier keer per maand. Ook disco s zijn populair: zeven van de tien jongeren gaan regelmatig, minimaal vier keer per jaar, naar een discotheek. Ruim de helft daarvan doet dat iedere maand. Jongeren tussen de jaar zijn de meest fervente bezoekers van zowel cafés als disco s (18). Van de jongeren en jongvolwassenen in de leeftijd van 15 tot 35 jaar is ruim de helft geïnteresseerd in dance (2,3 van de 4,6 miljoen). Van deze groep van 15 tot 35 jaar bezochten jongeren een dance-evenement (14). Cijfers van het Sociaal Cultureel Planbureau uit 2002 laten zien dat 14% van de jongeren tussen de 12 en 18 jaar in de voorafgaande maand een houseparty heeft bezocht (19). Scholieren tot 18 jaar hebben gemiddeld 113 euro vrij per maand te besteden. Jongens hebben gemiddeld meer te besteden dan meisjes, vooral omdat zij de beter betaalde bijbaantjes hebben. Van hun budget besteden jongens gemiddeld 12% aan alcohol, en 7% aan uitgaan. Meisjes besteden 9% van hun budget aan alcohol en 8% aan uitgaan. Aan drugs wordt door de bank genomen- weinig geld besteed (18). 2.3 Gebruik van alcohol en drugs onder jongeren Middelengebruik in de Nederlandse bevolking Alcohol is het meest gebruikte genotmiddel in Nederland. Ook onder jongeren is het gebruik van alcohol wijdverbreid. Van de illegale drugs wordt cannabis het meest gebruikt. Het gebruik van uitgaansdrugs als XTC, speed en coke ligt een stuk lager onder de algemene bevolking. Gebruik onder mannen ligt over het algemeen hoger dan onder vrouwen (zie tabel 2.1). Tabel 2.1 Gebruik Nederlandse bevolking (Abraham e.a., 2002) (20) Drug Ooit-gebruik Recent gebruik (laatste maand) Mannen Vrouwen Totaal Mannen Vrouwen Totaal Alcohol 94,5% 88,9% 91,7% 82,7% 67,7% 75,1% Cannabis 21,3% 12,8% 17,0% 4,3% 1,8% 3,0% XTC 3,7% 2,1% 2,9% 0,5% 0,5% 0,5% Cocaïne 3,9% 1,9% 2,9% 0,4% 0,4% 0,4% Amfetamine 3,4% 1,8% 2,6% 0,2% 0,3% 0,2% 17 Achtergronden

20 Middelengebruik jongeren In vergelijking met de algemene bevolking gebruiken jongeren in verhouding meer uitgaansdrugs (behalve alcohol). Zo heeft 14% van de jongeren van jaar ooit XTC uitgeprobeerd ten opzichte van 3% in de algemene bevolking. Over het algemeen ligt het gebruik onder jongeren zo n drie tot viermaal hoger. Het recente gebruik van middelen ligt vele malen lager dan het ooit-gebruik (behalve bij alcohol). Tabel 2.2 geeft de cijfers. Ook zware drinkers komen naar verhouding veel voor onder jonge mannen van 18 tot en met 24 jaar. Zij zijn ook relatief vaak betrokken bij verkeersongevallen waarbij alcohol een rol speelt. Tabel 2.2 Gebruik onder jongeren en jaar (Abraham e.a., 2002) (20) Drug Ooit-gebruik Recent gebruik (laatste maand) jaar jaar jaar jaar Alcohol 91,7% 95,6% 78,3% 79,5% Cannabis 28,4% 41,9% 8,6% 11,2% XTC 5,5% 13,6% 1,6% 2,5% Cocaïne 2,7% 8,6% 0,9% 1,6% Amfetamine 3,9% 9,5% 0,7% 0,9% Hoger gebruik in dance-scene Gebruik in de dance-scene Verschillende nationale en internationale onderzoeken laten zien dat in de dance-scene het gebruik van illegale middelen een stuk hoger ligt dan in andere uitgaansgelegenheden (21-24). Ter illustratie: in de twee Nederlandse onderzoeken op grootschalige dance-evenementen bleek dat circa tweederde van de ondervraagden in de nacht dat het onderzoek plaatsvond, XTC had gebruikt (21,22). Het ooit-gebruik en laatste-maandgebruik lagen nog een stuk hoger. Een kanttekening: omdat in deze onderzoeken niet is gezocht naar een representatieve afspiegeling van de dance-scene, moeten we deze resultaten met enige voorzichtigheid interpreteren. Ook cocaïne, amfetamine en cannabis zijn veel gebruikte drugs in de dancescene. Het gebruik van alcohol is vermoedelijk lager dan in het reguliere horecacircuit, maar stijgend (zie ook de trend naar meer combi-gebruik). Alcohol Trends en ontwikkelingen gebruik in het uitgaanscircuit Niet alleen het uitgaanscircuit, de muziekstijlen en de uitgaansgelegenheden, maar ook de middelen die worden gebruikt, zijn constant aan veranderingen onderhevig. Sinds een aantal jaren zijn de mixdrankjes populair, vooral onder de jonge uitgaanders. Ook meiden, niet altijd zo gecharmeerd van bier, voelen zich aangetrokken tot deze categorie van alcoholhoudende dranken (25,26). Meisjes lopen hun traditionele achterstand in bij de kennismaking met middelen en matig gebruik. Dit geldt zeker voor alcohol. In 2003 zijn evenveel meisjes als jongens dronken geweest. Wat betreft zwaar gebruik en gebruik van harddrugs blijven de jongens kampioen (26). Handboek Uitgaan en Drugs 18

21 Binge-drinken Het in korte tijd drinken van een grote hoeveelheid alcohol, binge-drinken komt onder jongeren veel voor. Dit begint vaak al bij het indrinken thuis of bij vrienden en zet zich dan voort in café of disco. Zware drinkers vinden we naar verhouding veel onder jonge mannen van jaar (27), maar ook scholieren drinken regelmatig veel: ruim éénvijfde van de leerlingen van het voortgezet onderwijs is in de maand voorafgaand aan het onderzoek dronken of aangeschoten geweest. Op vmbo-niveau komt het drinken van grote hoeveelheden alcohol veel meer voor dan op havo- of vwoniveau. Van de drinkende jongens drinkt op het VMBO-p 23% meer dan 10 glazen op een weekenddag tegenover ongeveer 10% van de jongens op andere schoolniveaus. Bij de drinkende meisjes zijn deze percentages respectievelijk 11% bij VMBO-p en 3% bij de andere schoolniveaus (26). Jongeren gaan steeds jonger gebruiken Meer combi-gebruik Verband tussen soort dance en omvang/soort gebruik Jongeren lijken zich op steeds jongere leeftijd te wagen aan middelengebruik. Zo gaan scholieren op steeds jongere leeftijd alcohol drinken: vooral de groep in de leeftijd van 12 tot 14 jaar is in de afgelopen 15 jaar het meest gestegen in het alcoholgebruik (26). Jongeren onder de 16 jaar kunnen zonder noemenswaardige problemen aan alcohol komen in het uitgaanscircuit of in de supermarkt (26, 28). Opgroeiende jongeren die alcohol of drugs gebruiken lopen meer kans op fysieke of geestelijke schade dan oudere gebruikers. Ook lopen jonge gebruikers meer risico om afhankelijk te worden (29). Jongeren gebruiken steeds vaker meerdere middelen tegelijkertijd. Dit geldt zeker voor gebruikers van XTC. Ook gaat het gebruik van illegale drugs vaak samen met alcoholgebruik (20,30,31,32). Naast de risico s van de middelen op zich, kunnen combinaties van middelen de risico s vergroten en ook gevaarlijk op elkaar inwerken. Niet op alle dance-evenementen wordt evenveel gebruikt. Er is een relatie tussen de gedraaide muziek en de soort en hoeveelheid middelen die wordt gebruikt. Op techno- en hardhousefeesten worden meer middelen gebruikt en is er vergeleken met andere dance-feesten relatief veel speedgebruik (22). Cocaïne populairder? GHB De populariteit van cocaïne lijkt te groeien onder jongeren en jonge volwassenen in het uitgaanscircuit (29). Ook op de grote feesten heeft deze drug zijn intrede gedaan. Daarnaast wordt de partydrug GHB in bepaalde delen van het uitgaanscircuit gebruikt (33). Met name de combinatie XTC en GHB is/was populair in het zogeheten mellow circuit. Blijkens Amsterdamse cijfers zou GHB wat op zijn retour zijn (34), maar dit kan een regionaal verschijnsel zijn. Landelijke cijfers over de omvang van GHB-gebruik ontbreken (27). XTC Een punt van zorg is dat de laatste tijd XTC-pillen steeds vaker een hoge dosering van de werkzame stof MDMA bevatten, soms tot wel driemaal ( mg) de gemiddelde dosering (75 mg). Gebruik van deze hoog gedoseerde pillen vergroot het risico op ernstige acute effecten en op hersenschade. Hooggedoseerde pillen zijn extra gevaarlijk voor jonge gebruikers doordat deze gemiddeld minder lichaamsgewicht en ervaring hebben dan oudere gebruikers (35). 19 Achtergronden

22 2.4 Uitgaansdrugs en problemen door gebruik Onder uitgaansdrugs verstaan we drugs die overwegend gebruikt worden tijdens het uitgaan. Deze middelen worden meestal gebruikt om het uitgaan intenser te beleven, meer plezier te hebben en langer uit te kunnen gaan. Middelen die bijdragen aan ontspanning, spontaniteit en energie zijn dan ook favoriet binnen het uitgaansleven. Daarbij gaat het vooral om alcohol, cannabis, XTC, cocaïne, speed en GHB. Tabel 2.3 geeft een beknopte beschrijving van de belangrijkste effecten en risico s van deze uitgaansdrugs. Voor meer informatie: Tabel 2.3 Effecten en risico s van uitgaansdrugs Middel Effecten Risico s Alcohol Verdovend en ontremmend Aantasting beoordelings- en reactievermogen Aantasting van motoriek en spraak Cannabis Ontspannend Versterkt gevoelens Vermindering concentratie- en reactievermogen Verandering zintuiglijke waarneming XTC Oppeppend/ bewustzijnsveranderend Versterking van gevoelens van intimiteit met anderen Amfetamine Oppeppend Toename van concentratie Onderdrukking vermoeidheid en honger Zelfoverschatting Cocaïne Stimulerend Onderdrukking van vermoeidheid en honger Zelfoverschatting Korte werkingsduur GHB Ontspannend Seksueel stimulerend Schade aan lever, hersenen, hart en maag bij overmatig gebruik Alcoholvergiftiging, coma Verhoogde kans op agressie, onveilige seks, verkeersongevallen Schade aan ademhalingsorganen, kanker (bij roken) Verband tussen cannabisgebruik en het ontstaan van psychische stoornissen als schizofrenie en depressie Mogelijk angst en paniek Oververhitting, uitdroging Hersenschade Aantasting geheugen Depressie Rusteloosheid Uitputting van het lichaam, gewichtsverlies Angst, achterdocht, wanen Opgefoktheid, agressiviteit Uitputting van het lichaam, gewichtsverlies Angst, waanvoorstellingen, achterdocht Geprikkeldheid, agressiviteit Belasting hart- en bloedvaten Depressie na stoppen van gebruik Moeizame ademhaling Lichte bewusteloosheid tot coma Doseren is moeilijk en gaat vaak verkeerd Ongewild seksueel contact Handboek Uitgaan en Drugs 20

23 Problemen door alcohol- en drugsgebruik Meestal verloopt het gebruik van alcohol en/of drugs in het uitgaansleven zonder al te veel problemen. Toch kan het allerlei risico s en problemen met zich meebrengen, niet alleen voor de gebruikende jongeren zelf, maar ook voor de directe en maatschappelijke omgeving. Bij riskant middelengebruik onderscheiden we zes probleemgebieden: acute gezondheidsverstoringen, lange-termijngevolgen, agressie en geweld, onveilig vrijen, verkeersongevallen en maatschappelijke overlast. Acute gezondheidsverstoringen Gebruikers van alcohol kunnen als direct gevolg van hun gebruik black-outs ervaren, alcoholvergiftiging, uitdroging en katers. Gebruikers van XTC kunnen te maken krijgen met acute problemen als hoofdpijn, hartkloppingen, bewusteloosheid, ernstige oververhitting en overgeven. Bij het gebruik van GHB komen depressie van ademhalingssysteem en coma regelmatig voor (33,36). NB! Op grote feesten is in de laatste vijf jaar het aantal gezondheidsproblemen (gemeten in feestvierders die zich bij de EHBO melden) sterk afgenomen (6). Er zijn minder problemen als gevolg van gebruik van XTC en speed, maar meer als gevolg van alcoholgebruik. Waarschijnlijk is de afname in acute gezondheidsproblemen toe te schrijven aan de professionalisering van de feestorganisaties, bewuster gebruik van drugs (waaronder pillen laten testen en daarbij horende voorlichting) en het inzetten van gespecialiseerde verpleegkundigen (EHBD) op deze evenementen. Over incidenten in de reguliere horeca zijn geen vergelijkbare cijfers beschikbaar. Lange-termijnrisico s van uitgaansdrugs De verschillende drugs brengen door hun verschillende werking ook uiteenlopende risico s met zich mee (zie tabel 2.3). Twee voorbeelden lichten we er hier uit: alcoholgebruik en XTC VB Alcoholgebruik en zeker binge-drinken geeft risico s. Voor jongeren onder de 16 jaar kunnen we geen veilige hoeveelheid aangeven. Doordat ze nog in de groei zijn, zijn de hersenen en organen extra vatbaar voor de schadelijke invloed van alcohol. Het gebruik van XTC kan tot hersenbeschadiging leiden, met storingen in het geheugen en in de stemming als mogelijk gevolg. Ook voor het gebruik van XTC is geen algemeen geldende veilige dosering te geven. Wel is bekend dat grote drukte, hitte en oververhitting een hoger risico op acute effecten en hersenbeschadiging met zich meebrengen. Agressie en geweld Agressie en geweld in het uitgaanscircuit hangen vaak samen met middelengebruik. Alcohol kan gezien worden als een belangrijke causale factor in het geweldsproces: alcohol heeft een ontremmende werking die daarbij agressie op kan wekken (37,38). Ook stimulerende drugs zoals cocaïne en speed zouden een bijdrage kunnen leveren aan agressief gedrag (39). 21 Achtergronden

24 NB! Bijna driekwart van de daders zegt onder invloed te zijn geweest van alcohol en/of drugs. Jongeren die agressief gedrag vertonen, doen dit vrijwel nooit onder invloed van alleen drugs, maar wel onder invloed van alcohol of een combinatie van alcohol en drugs. Dit zijn vaker jongens dan meiden. Agressie en geweld vinden vaker plaats buiten horecagelegenheden (60%) dan binnen (32%). Vooral na sluitingstijd vallen vaak geweldslachtoffers; bijvoorbeeld tijdens het eten uit de muur of in de snackbar (31).In recent onderzoek werd duidelijk dat excessief drankgebruik zowel de kans op daderschap als slachtofferschap verhoogt (40,41). Onveilig vrijen Onveilige seks onder invloed van alcohol en drugs komt vaak voor. Zo rapporteren XTC-gebruikers bijvoorbeeld meer seksueel riskant gedrag dan niet-gebruikers (42). Problematisch alcoholgebruik is geassocieerd met een hoger risico op een SOA (43). NB! De ontremmende of lustopwekkende effecten van sommige middelen spelen waarschijnlijk een rol bij onveilig vrijen. Zowel het middelengebruik als het riskante seksuele gedrag zijn gerelateerd aan persoonlijkheidseigenschappen als impulsiviteit en sensatiezoekend ( sensation seeking ) gedrag. Verkeersongevallen Onder invloed achter het stuur stappen is een belangrijke oorzaak van ongelukken in het verkeer. Vaak gaat dit om alcohol. Maar juist de combinatie alcohol en drugs (waarbij het vaak om cannabis gaat) brengt het hoogste ongevalrisico met zich mee. VB Autobestuurders die het gebruik van alcohol combineren met drugs hebben honderden keren ( x) meer kans om betrokken te raken bij een verkeersongeval dan nuchtere bestuurders (44-46). Ook wordt steeds duidelijker dat XTC de rijvaardigheid beïnvloedt (47). Maatschappelijke schade Het gebruik van uitgaansdrugs kan tot allerlei directe en indirecte vormen van maatschappelijke overlast leiden. Denk daarbij aan de georganiseerde criminaliteit rond de productie en het transport van drugs en aan de kleine criminaliteit rond het dealen en koerieren. Daarnaast kan het middelengebruik ook allerlei andere negatieve gevolgen hebben voor de jongeren zelf, zoals ziekteverzuim en lagere schoolprestaties. Eén van de risico s van XTCgebruik is bijvoorbeeld het ontwikkelen van een depressie. Van depressies en andere psychische stoornissen is bekend dat deze het dagelijkse functioneren, de arbeidsproductiviteit en de schoolprestaties beïnvloeden. De kosten van de maatschappelijke schade die door drugsgerelateerde criminaliteit, ziekteverzuim, verminderde schoolprestaties etc. ontstaan, zijn waarschijnlijk aanzienlijk, maar zijn nog nooit goed in beeld gebracht. Handboek Uitgaan en Drugs 22

25 2.5 Riskant gebruik Geen consensus over riskant gebruik Bepaald gedrag is gevaarlijk of schadelijk, en dus riskant Er is geen consensus over wat riskant middelengebruik nu eigenlijk is. Veel definities spreken alleen van riskant gebruik wanneer er sprake is van afhankelijkheid. Maar ook aan recreatief drugsgebruik kleven risico s. Niet het voorkomen van verslaving staat voorop, maar eerder de preventie van (geestelijke) gezondheidsschade, riskante gedragingen onder invloed en maatschappelijke schade (zie 2.4). Verder kan ook eenmalig gebruik riskant zijn. Denk maar aan een 18-jarige die op een avond drie pillen slikt, geen rust neemt, onvoldoende drinkt of zelfs alcohol erbij drinkt en daarna ook nog een auto bestuurt. Daarom heeft het Trimbos-instituut voor het project Uitgaan en Drugs, voortbouwend op definities van de WHO 2 ), een eigen definitie opgesteld van riskant middelengebruik 3. Deze definitie luidt: Riskant middelengebruik is ieder gebruik dat gevaar of schade aan gebruiker en/of omgeving kan bezorgen. Dit kan dus ook gaan om eenmalig of experimenteel gebruik. Met de probleemgebieden genoemd in paragraaf 2.4 als uitgangspunt, kunnen bepaalde gedragingen worden geclassificeerd als gevaarlijk of schadelijk gebruik (en dus als riskant gebruik). Bestuurt iemand onder invloed een auto? Wordt XTC gecombineerd met alcohol waardoor het risico op uitdroging groter wordt? Zijn er geweldsdelicten waarbij overmatig alcoholgebruik in het spel is? Dit soort zaken bepaalt of er sprake is van riskant middelengebruik. 2.6 Conclusie Uitgaan is een belangrijke vrijetijdsbesteding voor jongeren. In de uitgaanswereld van jongeren gaat veel geld om: jongeren geven een behoorlijk deel van hun budget uit aan uitgaan. Uitgaande jongeren gebruiken meer genotmiddelen dan hun leeftijdgenoten die niet uitgaan. Alcohol is het meest gebruikte middel. Daarnaast gebruikt een kleinere groep illegale middelen zoals XTC en cannabis. In de dancescene ligt het gebruik van illegale middelen vermoedelijk hoger dan in het reguliere horecacircuit. Alcoholgebruik ligt juist in het reguliere horecacircuit hoger. 2 Definiëring soorten gebruik volgens de WHO (58): Experimenteel gebruik: de eerste paar keren van het gebruiken van een bepaalde drug. Niet vaak voorkomend of niet-blijvend gebruik. Mogelijk kan dit gaan om gevaarlijk of schadelijk gebruik. Gevaarlijk gebruik: ieder drugsgebruik dat het risico op schadelijke consequenties vergroot. Het kan gaan om consequenties op fysiek gebied en geestelijke gezondheid (als in schadelijk gebruik) maar ook om sociale consequenties of in de omgeving. Gevaarlijk gebruik refereert aan patronen van gebruik die van importantie zijn voor de openbare gezondheidszorg, maar gaat niet samen met de aanwezigheid van een stoornis. Mogelijk kan dit gaan om eenmalig gebruik. Schadelijk gebruik: een patroon van drugsgebruik dat schade veroorzaakt aan de fysieke en geestelijke gezondheid van de gebruiker. Mogelijk kan dit gaan om eenmalig gebruik. 3 Uiteraard is ook afhankelijk gebruik riskant. Deze vorm van gebruik is echter alleen te beïnvloeden door behandeling en ligt buiten de scope van het project Uitgaan en Drugs. 23 Achtergronden

26 Verschillende ontwikkelingen in middelengebruik in het uitgaanscircuit verdienen de aandacht van preventie zoals de toename van combi-gebruik, toename van binge-drinken, de inhaalslag die de meiden maken en het toenemende gebruik van met name alcohol onder jonge scholieren. We moeten er aandacht aan besteden omdat het gebruik van uitgaansdrugs problemen kan opleveren voor de gebruiker en zijn of haar omgeving. Er zijn zes gebieden die kunnen samenhangen met middelengebruik: acute gezondheidsverstoringen, lange-termijngevolgen als gevolg van het middelengebruik, agressie en geweld, onveilig vrijen, verkeersongevallen en maatschappelijke overlast. Het gebruik van uitgaansdrugs kan dus gevaarlijk of schadelijk zijn voor de gebruiker zelf, maar ook voor zijn of haar omgeving. Ook eenmalig of experimenteel gebruik kan riskant zijn, bijvoorbeeld het onder invloed een auto besturen. Met Uitgaan en Drugs proberen we dit soort riskant gebruik te voorkomen (harm reduction). Handboek Uitgaan en Drugs 24

27 \ 3 Aan de slag met Uitgaan en Drugs Inhoudsopgave 3.1 Hoe werkt de integrale aanpak van Uitgaan en Drugs? Opstarten van een project Uitgaan en Drugs Uitvoering van Uitgaan en Drugs Publiciteit Ondersteuning van implementatie door het Trimbos-instituut 38 Vaak is er een specifieke aanleiding om een preventieproject te willen opzetten in het uitgaanscircuit. Misschien heeft zich een incident voorgedaan, zijn er nieuwe uitkomsten van een onderzoek naar middelengebruik of is de gemeente gestart met nieuw beleid rondom alcohol of drugs. Zo n aanleiding kun je aangrijpen om te starten met een project Uitgaan en Drugs. In dit hoofdstuk werken we een stappenplan uit (zie ook bijlage 5) waarmee je de integrale aanpak van Uitgaan en Drugs kunt realiseren. 3.1 Hoe werkt de integrale aanpak van Uitgaan en Drugs? Stappenplan Bij een integrale aanpak van riskant middelengebruik in het uitgaanscircuit worden idealiter de volgende stappen gezet. Figuur 3.1 (blz. 26), vergroot afgebeeld in bijlage 5, geeft deze stappen in een stroomschema weer. Vervolgens werken we de stappen verder uit in paragraaf 3.2 en 3.3, maar eerst illustreren we het abstracte model met een voorbeeld uit de praktijk. We kozen een grote discotheek, maar het kan ook gaan om een bepaald uitgaansgebied met meerdere discotheken en cafés. Stap 1 Actie n.a.v. signalen? Uit een bepaald uitgaansgebied of een bepaalde horecagelegenheid komen signalen van riskant middelengebruik, zoals veel overlast van dronken jongeren in het weekend. Of de gemeente wil iets naar aanleiding van een incident of nieuw beleid vraagt om actie (bijvoorbeeld nieuw alcoholbeleid van de overheid). Je instelling overweegt of er iets met deze signalen of het nieuwe beleid moet worden gedaan. VB GHB in drankjes, of?? In een middelgrote stad doet zich een aantal incidenten voor waarbij waarschijnlijk GHB in het spel is. Enkele jonge meiden zijn onwel geworden tijdens het uitgaan en denken onafhankelijk van elkaar dat de drug in hun drankje is gedaan in de plaatselijke megadiscotheek. Ze hebben aangifte gedaan bij de politie, die de gemeente op de hoogte stelde. De gemeente vraagt de IVZ iets aan het probleem te doen. In het teamoverleg van de preventie-afdeling van de IVZ wordt besloten dat het zinvol is iets met deze signalen te doen. 25 Aan de slag met Uitgaan en Drugs