Beheer van het heidelandschap. Praktische handvaten voor beheerders om hun heidegebieden optimaal te beheren

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "Beheer van het heidelandschap. Praktische handvaten voor beheerders om hun heidegebieden optimaal te beheren"

Willem Pauwels
6 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 Beheer van het heidelandschap Praktische handvaten voor beheerders om hun heidegebieden optimaal te beheren

2 De vraag uit de praktijk Hoe behouden we de biodiversiteit van Nederlandse heidelandschappen? Ontwikkelingsgeschiedenis van heidelandschappen Historische ruimtelijke samenhang van gebruikstypen Recente snelle veranderingen Habitatverlies en versnippering Verlies van heterogeniteit in standplaatsen Menselijke invloed op milieuparameters: verzuring, vermesting, (verdroging, klimaatverandering)

3 Heidelandschappen Pastorale landschappen: Outfields, behorende bij het infield-outfield systeem In Nederland: esdorpen systeem Bouwland rond de bewoningskern, daarbuiten graasland voor schapen en vee; de gemeenschappelijke gronden Nutrienten van heide naar stal en uiteindelijk het bouwland» Geleidelijke verarming van het outfield, en verrijking van het infield. Plaggenlandbouw: verzamelen organisch stof tbv bodemverbetering bouwland» Sterke verarming van het outfield, en ophoging van het bouwland (de bolle es) Tot 1990 was de gangbare gedachte: Dit systeem heeft eeuwenlang nagenoeg onveranderd bestaan Heide was al die tijd gedomineerd door monocultures van met name Struikhei (Calluna vulgaris)

4 Heide Heideveld P.A.F. van Veen en N. van der Sĳs (1997), Van Dale Etymologisch woordenboek heide*, hei [plant, grond met heideplant begroeid] {heide, hede, hei(e) [heide, vlakte, heideplant] } oudsaksisch hetha [heide], middelnederduits heide, hede [heide, grond], oudhoogduits heida [heideplant], oudengels hæð (engels heath) [heide], oudnoors heiðr [hoogvlakte], gotisch haiþi [veld]; buiten het germ. welsh, bretons coed [woud]. J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek heide znw. v., of hei, mnl. heide, hêde v., heide, vlakte, heideplant, mnd. heide, hēde heide, grond, os. hētha heide, ohd. heida heideplant (maar nhd. heide ook heidevlakte ), oe. hæð (ne. heath) heide, onbebouwd land, on. heiðr v. effen op een bergrug gelegen deel van de gemene mark, hoogvlakte, got. haiþi v. veld, akker. gall. cēto- in plaatsnamen als Cētobriga, Etocētum, okymr. coit bos, woud, misschien ook lat. bucētum koeienweide (hoewel het vocalisme niet geheel past). Zie: heiden.

Landschapsecologische systeem analyse Tijdsaspect 10.

5 Landschapsecologische systeem analyse Tijdsaspect BC 3000 BC 1000 AD 1600 AD 1800 Ontstaan 1900-heden Verval

6 Ontstaansgeschiedenis heidelandschap Landoppervlak Drenthe BC BC 300 BC Loofbos Heischraal grasland Heidelandschap Heide Stuifzand (Naar Spek, 2004)

8 Beheerdersdag 2014: Heidebrochure Focus op droge heide * Nieuwe kennis * Kansen voor ontwikkeling

9 Kansen voor het droge heidelandschap

10 De diepte in Zichtbare lagen: Verspreiding van plant en diersoorten Structuurvariatie vegetatie Reliëf Gedeeltelijk zichtbare lagen: Gebruikshistorie Onzichtbare lagen (meetbare lagen) Grondwaterstromen Bodemprofielen Bodemchemie Plantchemie Microklimaat

11 Kansen 1. Kies voor jonge óf oude heide 2. Ontwikkel geleidelijke overgangen 3. Open het heidelandschap 4. Geef geel de ruimte 5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen 6. gebruik medegebruik 7. graas in gradiënten

12 Waarop baseer je deze keuze? Voor een weloverwogen keuze is het van belang om naar de onzichtbare laag van bodemontwikkeling te kijken. Intensief beheerde, dynamischer heide is vaak het meest voor de hand liggend in de hoogst en droogst gelegen heide, zoals dekzandruggen, heide op voormalige stuifzanden of op andere in het verleden verstoorde bodems, zoals bijvoorbeeld heidecorridors. Op plekken met oude heide en een mooi ontwikkelde heidebodem (haarpodzolen) kan er voor gekozen worden om alleen extensief in te grijpen, bijvoorbeeld door middel van extensieve begrazing en het verwijderen van (een deel van) de bosopslag.

13 Benodigdheden: Schep en/of grondboor/humushapper Meetlint Fototoestel Notitieboekje en pen Basiskennis bodemkunde Wat is een O, A, E, B en C- horizont? Actueel hoogtebestand

14 AEp E Bhs BC Ap C Cgr O AE E Bhs AE E Bhs BC L/F O AE E Bh Bhs Ae C

16 Kansen 1. Kies voor jonge óf oude heide 2. Ontwikkel geleidelijke overgangen 3. Open het heidelandschap 4. Geef geel de ruimte 5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen 6. gebruik medegebruik 7. graas in gradiënten

17 Akkeren in heide!?

18 Heideakkers als temporele standplaatsen Verlaten akker/ graasland schapen Heide-akker Heischraal grasland? Keuters Stalmest; bufferstoffen Toevoegen Heide Zure heide

19 Heideakker Salland

20 Akkeren in heide Verhoging diversiteit en dichtheid prooien Aantal soorten loopkevers

21 Heideakker na 25 jaar braakleg en begrazing

22 Karakteristieke soorten Heide-akkers Naastgelegen heide

23 Trofische groep Heide-akkers Naastgelegen heide

24 Kansen 1. Kies voor jonge óf oude heide 2. Ontwikkel geleidelijke overgangen 3. Open het heidelandschap 4. Geef geel de ruimte 5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen 6. gebruik medegebruik 7. graas in gradiënten

standplaatstypen Stuifzand Buntgras en heide Soortenarme eenvormige

25 Heideboeren; landgebruik Dichtbij bewoning Intensief gebruik Centrale hei Incidenteel gebruik Gradiënt in vegetatie- en standplaatstypen Stuifzand Buntgras en heide Soortenarme eenvormige heide Structuuren soortenrijke heide Heischraal grasland en heide Heide met Bosopslag

26 Stikstofdepositie Kritische depositiewaarde voor heide: mol/ha/yr Natuurlijke jaarlijkse depositie

27 Zure depositie Kritische depositiewaarde voor heide: mol/ha/yr

29 Bodemchemische relaties met C:N en N:P Parameter Estimate Adj. SE z value Pr(> z ) Plant C:N ratio NO <0.001 Olsen-P NS NH NS Plant N:P ratio Ca Al <0.001 Olsen-P <0.001 Mg C:N ratio: lager bij hoge bodem nitraat gehalten N:P ratio: hoger bij hoge Al 3+ gehalten en laag plant beschikbaar P gehalte Al 3+ houdt sterk verband met bodemverzuring, plant beschikbaar P deels ook met verzuring maar wellicht ook met beheer?

30 Plant NP, CN en eric. cover Begraasd, onbeheerd Voornamelijk geplagd Begraasd, onbeheerd Voornamelijk geplagd Begraasd, onbeheerd Voornamelijk geplagd

32 Sporen element gebreken? Bodemvruchtaarheid en elementen beschikbaarheid wordt bepaald door samenstelling van de bodem, voornamelijk door de mineralogie Een mineraal is een chemische verbinding of element met een kristalstructuur, die als vaste stof in de vrije natuur voorkomt en gevormd is door geologische processen. Bijna alle elementen en sporenelementen zijn afkomstig van verwering van mineralen

33 Minerale verwering Strabrechtse heide Toplaag 1 m diepte % afname Quartz % K-Feldspar % Plagioclase % Sillimanite/Kyanite % Mica % Clay % Chlorite % Epidote % Amphibole % Tourmaline % Zircon % Na jaar, en meer dan 3000 jaar verarmind houd je dit over in droge heide op de arme dekzanden Maar hoe zag dit er uit vóór de antropogene verzuring? 1. Het was al zo, vóór de verzuring 2. In de laatste 100 jaar is dit proces versneld met dit eindresultaat.

34 Hoe groot is de antropogene bijdrage aan de verwering?

35 Kuil bommenlijntje: 75 jaar oude verse minerale bodem. Measurement Name Toplaag Diepe bodem %afname Quartz K-Feldspar Plagioclase Mica Garnet (Grossular-Andradite) Hornblende Epidote Clinochlore Al-Si oxide (Kyanite) Staurolite Si-Al Clay Na 75 jaar houd je dit over in droge heide op de arme dekzanden, in Nederland Dus: 1. Het was al zo, vóór de verzuring 2. In de laatste 100 jaar is dit proces extreem versneld met dit eindresultaat.

36 Terug naar de vraag uit de praktijk Hoe behouden we de biodiversiteit van Nederlandse heidelandschappen? Herstel van heidelandschappen ipv heidevelden Herstel habitatheterogeniteit Niet overal hetzelfde doen, laat de lokale geschiedenis leidend zijn van beheerkeuzen Ontginningsgeschiedenis biedt kansen ipv hersteluitdaging Realiseer dat als gevolg van verzuring en vermesting ecosystemen fundamenteel kunnen veranderen. Verwijderen van N-verzadigde horizont (plaggen) is veel te rigoureus, en vraagt altijd om een vervolgbeheer. Nieuwe, vreemde vormen van maatregelen zijn nodig; bestrijding van verzuring is noodzakelijk voor herstel Waarschijnlijk is ook herstel bodemmineralogie nodig, want wat verdwenen is komt niet meer terug

37 Links en referenties Heidebrochure: pdf Insecten en natuurbeheer Handleiding bodemgeografisch onderzoek: 0document%2019A.pdf Historisch kaartmateriaal en luchtfoto s: Actueel hoogtebestand webviewer:

Vergelijkbare documenten

Het belang van de bodem

Het belang van de bodem Ecologische effecten van verzuring en vermesting op voedselarme, zwakgebufferde habitats Joost Vogels mmv. Arnold van Den Burg Roland Bobbink Maaike Weijters Huig Bergsma Vragen?