Machtspositie, artikel 82 EG en het verbod op bepaalde kortingen: is dergelijk verbod nog wel van deze tijd?

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Machtspositie, artikel 82 EG en het verbod op bepaalde kortingen: is dergelijk verbod nog wel van deze tijd? Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door: Marlies Brouwer Major Economisch en Sociaal recht Promotor: Professor Inge Govaere Commissaris: Assistent Leen Goossens I

2 Dankwoord Ik wil eerst en vooral mijn promotor bedanken voor de adviezen en de richtlijnen die er voor gezorgd hebben dat ik bij mijn onderwerp ben gebleven en mijn uiteindelijk doel nooit uit het oog ben verloren. Zoals altijd ben ik dank verschuldigd aan mijn mama, voor de steeds hartverwarmende aanmoedigingen, het blindelings vertrouwen en het blijven geloven in de goede afloop. Ze stond altijd klaar met lekkere hapjes op momenten van wanhoop en stress. Mijn lieve vriendinnen Haaike en Tine wil ik bedanken voor hun hulp bij het nalezen en corrigeren van de definitieve tekst, het was voor hen niet altijd gemakkelijk om mij ervan te overtuigen dat ze het bij het rechte eind hadden qua zinsbouw. Voor mijn vriend Tijs: dank je voor je eindeloos geduld en de bemoedigende woorden op de moeilijke momenten. Ik wil afsluiten met een hartelijke dank voor mijn hele familie die altijd begrip heeft gehad voor de weinige tijd die ik aan hen kon besteden het laatste jaar. II

3 Inhoudstafel Hoofdstuk 1: Inleiding... 1 Hoofdstuk 2: Kortingen en rebates Discussion paper Voorwaardelijke en onvoorwaardelijke kortingen Voorwaardelijke kortingen Onvoorwaardelijke kortingen Guidance paper Loyaliteitsbevorderende rebate Conclusie Hoofdstuk 3: Is er sprake van een per se verbod? Per se regels Europese Commissie en Gerecht van Eerste Aanleg British Airways Michelin II Conclusie Het Europees Hof van Justitie Conclusie Hoofdstuk 4: Artikel 82 EG Verdrag Doelstellingen Eerlijkheid op de markt vs. consumentenwelzijn Bescherming concurrenten vs. bescherming concurrentie op... de markt Conclusie Misbruik van machtspositie Van form-based naar effects-based Procedure De 3rule of reason Ongestructureerde rule of reason Gestructureerde rule of reason Conclusie III

4 Hoofdstuk 5: Is een per se verbod nog van deze tijd? Type I & II fouten Type I fouten Type II fouten Conclusie Voorspelbaarheid vs. Rechtsonzekerheid Gevolgen van een per se verbod of aangepast per se verbod Form-based beoordeling Bewijslast Conclusie Hoofdstuk 6: Anticompetitief gedrag Uitsluitende misbruiken Uitsluiting Competitive harm Rechtvaardigingsgronden Hoofdstuk 7: Afweging procompetitieve en anticompetitieve effecten Exclusiviteitovereenkomsten Loyaliteitsrebate Mogelijke procompetitieve effecten Mogelijke anticompetitieve effecten Conclusie Loyaliteitsrebates in het kader van roofprijzen Beoordeling Mogelijke Anticompetitieve en procompetitieve effecten Conclusie Koppelverkoop Mogelijke procompetitieve effecten Mogelijke anticompetitieve effecten Conclusie Conclusie Hoofdstuk 8: Is een verbod op bepaalde kortingen nog van deze tijd? Op welke wijze zal het verbod worden toegepast? IV

5 Hoofdstuk 9: Toekomstperspectieven Zullen er richtlijnen komen en wat zullen de gevolgen van zijn? Bevoegdheid om richtlijn uit te vaardigen Gevolgen van een richtlijn Het Verdrag van Lissabon Doelstellingen Gevolgen Conclusie Hoofdstuk 10: Besluit Hoofdstuk 11: Bibliografie Rechtspraak Rechtsleer Boeken Tijdschriften Internetbronnen Akten van gemeenschapsinstellingen V

6 Hoofdstuk 1: Inleiding Zoals mijn titel al weggeeft wil ik in mijn masterproef onderzoeken of een verbod op kortingen nog van deze tijd is. De reden waarom deze vraag wordt gesteld, is het moderniseringsproces van de Europese Commissie met betrekking tot artikel 82 EG Verdrag. Vooraleer we werkelijk van start gaan met de behandeling van onze vraag lijkt het mij aangeraden om toe te lichten wat kortingen binnen het Europees mededingingsrecht nu precies inhouden. Eenmaal dit achter de rug is kunnen we van start gaan met de zoektocht naar een antwoord. In deze fase komen we onze eerste vraag tegen. Aangezien een verbod in verschillende vormen kan worden gebruikt en onze titel niet specificeert om welke vorm het gaat, zullen we ze allemaal behandelen. In het mededingingsrecht kent men naast gewone verboden ook per se verboden. Het zou geen nut hebben daar verder over uit wijden indien er met betrekking tot kortingen geen gebruikt gemaakt wordt van een per se verbod. Dat brengt ons bij onze eerste onderzoeksvraag: is er sprake van een per se verbod? Deze vraag zullen we oplossen aan de hand van rechtspraak van zowel de Gerecht van Eerste Aanleg als het Hof van Justitie, natuurlijk zullen we de beschikkingen van de Europese Commissie niet overslaan. Nadat we tot een antwoord gekomen zijn zullen we ons eerst concentreren op de hervormingen, die met betrekking tot artikel 82 EG Verdrag door de Europese Commissie worden doorgevoerd. Dit is van cruciaal belang voor het verder verloop van ons onderzoek. Zonder een beeld te schetsen van het mededingingsbeleid en de aangebrachte wijzigingen kan men onmogelijk tot een goed antwoord komen. De bespreking van deze hervormingen zullen in twee grote stukken worden opgedeeld. Eerst zullen we de wijzigingen met betreffende de doelstellingen van artikel 82 EG Verdrag bespreken. Daarna het verbod op misbruik van machtspositie, dat in artikel 82 EG Verdrag is opgenomen, en de wijze waarop dit verbod wordt toegepast of toch hoe het men in de toekomst zou willen toepassen. In hoofdstuk 4 zullen de DG Comp s Discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses 1 (hierna Discussion paper) en de Guidance Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings 2 (hierna Guidance paper) een cruciale rol vervullen. Deze geven namelijk aan welke wijzigingen men wil doorvoeren. Doordat onze eerste vraag positief beantwoordt werd moet de vraag naar de wenselijkheid van een verbod op kortingen in twee afzonderlijke vragen opgesplitst worden. Ten eerste is een per se verbod op kortingen nog van deze tijd, en ten tweede is een verbod op kortingen nog van deze tijd. Nadat we een duidelijk beeld geschetst hebben van het mededingingsbeleid van de Europese Commissie kunnen we de vraag of een per se verbod op kortingen nog van deze tijd is eindelijk gaan 1 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, p. 63, 2 Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008, p

7 beantwoorden. Zoals u uit de vorige zin kunt afleiden zullen we ons voornamelijk beperken tot de Europese Commissie en haar verbod op kortingen. We zullen af en toe wel even blijven stilstaan bij de het Europees Hof van Justitie, maar dit zal steeds heel kort blijven. Aangezien het Europees Hof van Justitie en het Gerecht van Eerste Aanleg niet gehouden zijn tot de hervormingen doorgevoerd door de Europese Commissie zou dit weinig nut hebben. De visie van de Europese rechtbanken omtrent artikel 82 EG Verdrag en het verbod op kortingen is namelijk relatief ongewijzigd gebleven. De vraag of een verbod op kortingen nog van deze tijd is verondersteld dat er toch een reden is, om deze vraag op dit moment te stellen. Om die redenen zullen we ons hoofdzakelijk beperken tot de Europese Commissie, omdat door haar hervormingen het stellen van deze vraag enige betekenis heeft. Vooraleer we kunnen overgaan tot het beantwoorden van onze volgende vraag zijn er nog twee aspecten die onderzocht moeten worden. Om tot antwoord te komen moet er namelijk een afweging worden gemaakt tussen de procompetitieve en anticompetitieve effecten van kortingen en dit kan men maar doen als er eerst is vastgesteld wat er onder anticompetitief gedrag wordt verstaan. Daarom zal ons zesde hoofdstuk bespreken wat anticompetitief gedrag inhoudt. Dan kunnen we overschakelen op de afweging van de procompetitieve en anticompetitieve effecten. We zullen deze afweging indelen volgens de effecten die de verschillende vorm van misbruik op consumenten hebben. We zullen ons weliswaar tot de uitsluitende effecten beperken en dit om dezelfde reden waarom we ons tot de Europese Commissie beperken. Dit Hoofdstuk zal ons ook een duidelijk beeld geven over hoe de Europese Commissie haar nieuwe wijze van beoordeling van betwiste unilaterale gedragingen, op de verschillende vormen van misbruik toepast. Na dit kunnen we eindelijk onze vraag waar het allemaal rond draait beantwoorden en dit rekening houdend met alles wat we hebben besproken. Aangezien alles wat we nodig hebben om deze vraag te beantwoorden al uitvoerig is behandeld kunnen we kort blijven. Automatisch vloeit er uit deze vraag nog een laatste vraag over hoe we het verbod zullen toepassen, maar ook hier zullen we kort blijven. Het moderniseringproces is nog volop aan de gang dus we weten niet wat de toekomst zal brengen en daarom lassen we een apart hoofdstuk, waar we kort een poging doen om te voorspellen wat er ons in de toekomst te wachten staat. In principe zou heel deze masterproef onder het hoofdstuk toekomstperspectieven kunnen behandeld worden, we weten immers niet hoe de Europese rechtbanken op dit alles zullen reageren. Indien zij zich niet aansluiten bij de moderniseringen van de Europese Commissie zullen de hervormingen nooit hun doel bereiken. Om af te sluiten hebben we een besluit. Waar we op een duidelijke en samenvattende manier een overzicht zullen geven van deze masterproef. 2

8 Hoofdstuk 2: Kortingen en rebates Het doel van deze thesis is om te achterhalen of een verbod op kortingen nog van deze is tijd is. Het sleutelelement van deze thesis is dan ook kortingen. Een korting is een algemeen bekend begrip en we komen er constant mee in aanraking in het dagelijkse leven. Een korting kan het best omschreven worden als een reductie op een bepaalde prijs, waardoor een product goedkoper wordt. Over het algemeen zullen deze kortingen geen probleem opleveren. Indien ze uitgaan van een dominante onderneming, die aanwezig is op de Europese markt, kan het gebruik van kortingsystemen indien aan bepaalde voorwaarden is voldaan wel misbruik in de zin van artikel 82 EG Verdrag opleveren. De vraag of een verbod op kortingen nog van deze tijd zal dan ook binnen het kader van artikel 82 EG Verdrag worden behandeld. Rebates Naast kortingen kennen we ook rebates, die ook zeer frequent worden gebruikt op de Europese markt. Een rebate is een bedrag dat retroactief wordt terugbetaald, onder de vorm van een korting, van wat een consument voorheen heeft betaald voor bepaalde aankopen. Zowel rebates als kortingen worden voornamelijk gebruik om klanten aan te sporen om een product te kopen. Het maakt in principe een deel uit van gezonde en legitieme prijsconcurrentie. Dominante ondernemingen zijn niet onderworpen aan effectieve beperkingen vanwege hun concurrenten. Ze zouden dan ook de mogelijkheid moeten hebben en aangemoedigd moeten worden om hun winst, door middel van kortingen en rebates te delen met hun klanten. Dit is mogelijk zolang het gebruik van kortingen en rebates er niet toe leiden dat de klanten het voordeel van de aanwezigheid van bijkomende concurrenten op de markt verliezen. De moeilijkheid voor de mededingingsautoriteiten ligt erin om de procompetitieve effecten van de anticompetitieve effecten, die verbonden zijn aan een korting aangeboden door een dominante ondernemingen, te onderscheiden. Zodat de mededingingsautoriteiten indien nodig kunnen optreden om een halt toe roepen aan het uitsluitend misbruik. Niet enkel de Europese mededingingsautoriteiten, maar ook de nationale mededingingsautoriteiten worden met dit probleem geconfronteerd. We kennen dus twee verschillende zijden aan het gebruik van kortingen en rebates. Aan de ene kant kan een korting/rebates het resultaat zijn van een goed functionerend en efficiënt dominant bedrijf. Aan de andere kant kan een dominante onderneming gebruik maken van kortingsystemen met de enige reden andere concurrenten uit te sluiten van de markt. Indien een dominante onderneming kortingen/rebates om deze reden gebruikt, zullen er problemen rijzen wegens strijdigheid met artikel 82 EG Verdrag 3. 3 J. FAULL en A. NIKPLAY, The EC law of competition, New York, Oxford University press, 2007,

9 Niet alle rebates hebben tot doel om de concurrenten van de dominante onderneming van de markt uit te sluiten. Sommige kortingen/rebates brengen enkel voordelen met zich mee en het effect dat de onderneming door een korting/rebate aan te bieden efficiënter te werk gaat 4. Om te begrijpen waarom ze zo populair zijn bij bedrijven en dus zo frequent worden gebruikt, zal ik hieronder een aantal voordelen weergeven die aan het gebruik van rebates kunnen verbonden worden. Zo kunt u begrijpen waarom het van groot belang is voor de bedrijven de mogelijkheid te hebben om rebates te kunnen aanbieden. Deze drijfveren om rebates uit te vaardigen vallen niet onder artikel 82 EG Verdrag en hebben niks te maken met uitsluitend gedrag. Ze dienen louter om een beeld te scheppen van wat rebates nu precies zijn. Een eerste reden van hun populariteit is dat bedrijven ze kunnen gebruiken om door middel van een tijdelijke korting de aankoop te stimuleren, zonder dat men de prijs hoeft te verlagen. Het eerst verlagen en dan verhogen van de prijzen kan namelijk negatieve gevolgen hebben voor de verkoopcijfers. Vervolgens kunnen de bedrijven tijdens de periode tussen het ontvangen van de koopprijs en het teruggeven van een deel ervan, genieten van de intresten op de koopprijs. Ten derde kunnen de ondernemingen door middel van rebates informatie verzamelen over de consumenten en hun gedrag analyseren. Om te kunnen genieten van een rebates moeten consumenten immers meestal een formulier invullen en daarop persoonlijke informatie vrijgeven. De rebate kan door nieuwe ondernemingen op de markt ook gebruikt worden om de aandacht te trekken van de consumenten. Dit zijn maar een aantal van de legitieme voordelen die rebates met zich kunnen meebrengen. Dit zij weliswaar niet de aspecten waar we ons zullen op concentreren 5. Uit de rechtspraak blijkt dat dominante ondernemingen zeer frequent van rebates gebruik maken. Daarenboven worden ze in vele gevallen gebruikt in het kader van een praktijk die onder artikel 82 EG Verdrag niet wordt toegelaten. De meeste arresten en beschikkingen die we zullen raadplegen zullen betrekking hebben op rebates. Dit maakt in principe niet veel verschil uit voor het doel van dit werk, aangezien rebates een vorm van kortingen zijn. Samen met artikel 82 EG Verdrag vormen kortingen en rebates dus de basis van dit onderzoek. Daarom is het van onmisbaar belang een kort overzicht te geven van de verschillende vormen kortingen/rebates kunnen aannemen. Daarnaast lijkt het mij aangewezen te verduidelijken welke positie zij innemen binnen het Europees Mededingingsrecht. Hieronder vindt u dus een juridische analyse terug van rebates. Om dit te doen zal ik gebruik maken van de Discussion paper. 4 J. FAULL en A. NIKPLAY, The EC law of competition, New York, Oxford University press, 2007, H. NORR, The how and whys of rebates, 2000, AVILLA, R.A. en AVILLA, T.K., Rebates an ethical issue, Mid-American Journal of Business, 1986,

10 2.1. De Discussion paper De Discussion paper werd in 2005 door de Europese Commissie uitgevaardigd. Ik zal gebruik maken van de structuur die de Discussion paper gebruikt om te verschillende vormen van rebates uiteen te zetten. Later komen we nog terug op het belang van de Discussion paper voor artikel 82 EG Verdrag en het verbod op kortingen. Prijsgerelateerde misbruiken Voor we van start gaan met de omschrijving van de verschillende soorten van rebates is het van belang te weten onder welke categorie van misbruiken rebates vallen. In het kader van misbruiken onder artikel 82 EG Verdrag kan men een onderscheid maken tussen twee types van misbruiken namelijk: prijsgerelateerde misbruiken en niet- prijsgerelateerde misbruiken. Een korting of rebate behoort tot de categorie van prijsgerelateerde misbruiken. Zowel kortingen als rebates zullen de prijs van bepaalde producten namelijk reduceren. Een rebate kan ook verschillende vormen aannemen. Daarmee bedoel ik niet een bepaalde categorie van rebate, maar de praktijk waarin ze als instrument wordt gebruikt om een specifiek doel te verwezenlijken. Een rebate kan bijvoorbeeld gebruikt worden in het kader van roofprijspraktijken of om klanten aan zich te verbinden of zelfs om hun loyaliteit te bevorderen. Een loyaliteitbevorderende rebate is in het verleden verscheidene keer bestraft in de rechtspraak. Het is dan ook één van de meest gekende vormen, daarom zullen we daar later uitgebreid op ingaan. De prijsconcurrentie die de rebates veroorzaken zullen in de meeste gevallen wel voordelig zijn voor de consumenten. De Europese Commissie zal maar tussenkomen indien de handeling van die aard is dat zij in staat is om de concurrentie van andere concurrenten op de markt, die even bekwaam zijn, tegen te houden 6. Het onderscheid tussen prijsgerelateerde misbruiken en niet- prijsgerelateerde misbruiken is van belang om een uitsluitend misbruik, dat in strijd is met artikel 82 EG Verdrag, vast te stellen. Wanneer er sprake is van een prijspraktijk zal het uitsluitende effect van de handeling van de dominante onderneming namelijk afhangen van de graad van efficiëntie van zijn concurrenten 7. Een zeer bekwame onderneming zal misschien vooruitgang boeken in een markt waar een dominante onderneming aanwezig is en een minder bekwame concurrent zal dan weer kunnen uitgesloten van de markt. 6 Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008, L.F. PACE, European antitrust law,chelterham UK, Edward Elgar publishing limited, 2007, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005,

11 Even bekwame concurrent test Het gebruik van het criteria even bekwame concurrent is een belangrijk methode voor de Europese Commissie om te kunnen oordelen of het gedrag van een dominant onderneming anticompetitieve gevolgen heeft of niet 8. In de Guidance paper wordt de test van even bekwame concurrenten bij bijna elke vorm van misbruik gebruikt om te oordelen of de uitsluiting anticompetitief is. 9 De Europese Commissie gaat gedragingen die even bekwame concurrenten van de markt uitsluiten als een misbruik kunnen worden beschouwd. De even bekwame concurrenten is een hypothetische concurrent die dezelfde kosten heeft als de dominante onderneming. De uitsluiting van zo n concurrent kan in beginsel, maar indien de dominante onderneming zijn prijzen laat zakken tot beneden zijn eigen kosten 10. Als een even bekwame concurrent niet kan concurreren met de dominante onderneming zal de Europese Commissie vaststellen dat de gedraging de mogelijkheid heeft, om op een anticompetitieve wijze concurrenten van de markt uit te sluiten of hun de toegang belemmeren 11. Daarenboven moet men zich te vraag ze stellen of de dominante onderneming zelf zou kunnen overleven in een markt waar een dominante onderneming dergelijke uitsluitende handeling stelt 12.In sommige gevallen moet men ook rekening houden met de beperkingen die op een minder bekwame concurrent wegen om te oordelen of een bepaalde prijspraktijk kan leiden tot anticompetitieve uitsluiting 13. De resultaten van deze test zullen door de Europese Commissie in acht genomen worden bij de oordeling van de betwiste handeling en dit in combinatie met andere eventuele kwalitatieve en kwantitatieve bewijzen Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008, Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008, 40, 58, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, J. FAULL en A. NIKPLAY, The EC law of competition, New York, Oxford University press, 2007, Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008, Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008,

12 Structuur Discussion paper In de Discussion paper wordt er om te beginnen een onderscheid gemaakt tussen de verschillende vormen van gedragingen, die een uitsluitende misbruik kunnen uitmaken. De rebate is daar één van, maar zoals hierboven al gezegd kan een rebate ook in het kader van een andere praktijk gebruikt worden als instrument. In de Guidance paper, die gepubliceerd werd in december 2008 worden rebates zelf niet meer als een aparte categorie van misbruik opgenomen. Men kan ze weliswaar wel terug vinden bij de exclusiviteitovereenkomsten, koppelverkoop en roofprijspraktijken. In de Discussion paper deelt de Europese Commissie de kortingen in vier groepen in. Een eerste onderscheid dat men maakt is deze tussen voorwaardelijk en onvoorwaardelijke rebates. De discussion paper erkent dat beide types van kortingen zowel om procompetitieve redenen of anticompetitieve redenen kunnen gebruikt worden. Ook kunnen beide van deze types zowel anticompetitieve als procompetitieve effecten op de markt teweeg brengen. Met betrekking tot voorwaardelijke kortingen maakt de Europese Commissie nog een onderscheid tussen enerzijds voorwaardelijke kortingen op alle aankopen en anderzijds voorwaardelijk kortingen op de aankopen boven een bepaalde grens. Beide van deze types van kortingen kunnen anticompetitieve gevolgen teweegbrengen. De Europese Commissie is er echter van overtuigd dat de voorwaardelijke kortingen op alle aankopen minder vlug zullen gerechtvaardigd kunnen worden op basis van objectieve gronden. Met andere woorden zullen deze soort kortingen vlugger op basis van artikel 82 EG Verdrag verboden worden, wegens het uitsluitende effect dat ze teweeg brengen. Het moet wel duidelijk zijn dit we deze structuur enkel gebruiken omdat ze zo geschikt is om op een overzichtelijke manier een beschrijving te geven van de verscheidene soorten kortingen. Het staat los van het feit of de Europese Commissie in de toekomst werkelijk deze structuur zal gebruiken. In de Guidance paper is de Europese Commissie namelijk al afgestapt van deze indeling, dus de kans dat de Europese Commissie deze structuur zal gebruiken is klein. 2.2.Voorwaardelijke kortingen en onvoorwaardelijke kortingen We zullen beginnen met de behandeling van de voorwaardelijke kortingen. Daarna gaan we over op de omschrijving van de onvoorwaardelijke kortingen. Voor de behandeling van deze kortingen zal zoals hierboven als is vermeld de discussion paper als leidraad gebruiken. Ook de Guidance paper zal geraadpleegd worden met betrekking de elementen die erin aan bod komen. 7

13 Je mag er zeker niet vanuit gaan dat enkel de voorwaardelijke kortingen negatieve gevolgen op de markt teweegbrengen. Want ook de onvoorwaardelijk kortingen kunnen de concurrentie op de markt verstoren. Beide vormen van kortingen kunnen zowel uitsluiting als uitbuiting tot gevolg hebben. Hoewel men bij de onvoorwaardelijk kortingen vlugger een uitbuitingseffect zal terugvinden en bij de voorwaardelijk kortingen vlugger een uitsluitingeffect. Naast anticompetitieve effecten kunnen deze kortingen natuurlijk ook positieve gevolgen hebben voor de markt. Deze procompetitieve effecten kunnen zelf gelijktijdig optreden met anticompetitieve effecten. Het is aan de Europese Commissie om na te gaan aan de hand van verschillende factoren of het gebruikte kortingsysteem onder artikel 82 EG Verdrag valt en dus verboden is. Om dit na te gaan zal men onderzoeken of de korting in overeenstemming is met de normale concurrentie en indien de concurrentie of de groei van deze concurrentie wordt beperkt. Is dit werkelijk het geval dan zal er sprake zijn van een uitsluitend effect en zal de kortingen moeten worden stopgezet Voorwaardelijke kortingen/rebates Voorwaardelijke kortingen worden toegekend aan klanten ter beloning van het aankoopgedrag, gedurende een bepaalde referentieperiode. De gevraagde prijs wordt dus gekoppeld aan een bepaalde voorwaarde. Dit in tegenstelling tot onvoorwaardelijke kortingen. De voorwaarde kan er bijvoorbeeld uit bestaan dat de consumenten een vastgestelde hoeveelheid producten moeten hebben gekocht, vooraleer zij van de korting kan genieten 15. Voorwaardelijke kortingen worden regelmatig door ondernemingen gebruikt. Bedrijven zullen zo n rebates aanbieden om de vraag naar bepaalde producten te verhogen. Ze zullen de vraag stimuleren en de consumenten op die manier een voordeel verschaffen. De rebates kunnen natuurlijk ook aangeboden worden door een dominante onderneming en effectief uitsluiting tot gevolg hebben of een situatie creëren waarbinnen uitsluiting zich zou kunnen voortdoen. Deze uitsluitende effecten zullen gelijk zijn aan deze die gekoppeld worden aan exclusiviteitovereenkomsten. Om deze redenen heeft de Guidance paper de behandeling van voorwaardelijke rebates geplaatst onder de titel van exclusiviteitovereenkomsten. Dit uitsluitende effect kan zich zelfs voortdoen zonder dat de dominante onderneming enig nadeel ondervindt 16. Naast de algemene factoren waar de Europese Commissie rekening mee houdt bij de beoordeling van een bepaalde praktijk zijn er nog een aantal die specifiek zijn aan de voorwaardelijke kortingen. Indien 15 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008,

14 deze factoren aanwezig zijn is het waarschijnlijk dat de rebate zal leiden tot een anticompetitieve uitsluiting, maar daarover zal bij de afweging tussen de procompetitieve effecten en anticompetitieve effecten van loyaliteitsrebates dieper op worden ingegaan. Het belangrijkste element waarmee men rekening moet houden is het onderscheid tussen voorwaardelijke kortingen op alle aankopen en een voorwaardelijke korting op alle aankopen boven een bepaalde grens. Het zal dus aan de mededingingsautoriteiten zijn om te bepalen tot welke categorie de rebate behoort vooraleer men verder gaat met de beoordeling van deze rebate, 17 Voorwaardelijke kortingen op alle aankopen Door middel van een voorwaardelijke korting op alle aankopen zal de koper een korting verkrijgen op alle producten gekocht binnen een bepaalde referentieperiode. Dit enkel als men de vereiste grens heeft bereikt. Met andere woorden zal de rebate niet enkel van toepassing zijn op de aankopen die de grens overstijgen, maar ook op alle aankopen die voor het bereiken van deze grens werden gedaan (retroactieve rebate). De aankopen waarvan de rebate de prijs verminderd moeten wel binnen een vastgestelde referentieperiode worden gedaan. De kortingen zal dus maar verrekend worden indien de consument een bepaalde hoeveelheid goederen heeft aangekocht. Deze grens moet hoger worden vastgesteld dan de hoeveelheid die de consument zou kopen van de dominante onderneming bij afwezigheid van een rebate. Dit zal de consument aansporen om meer te kopen dan dat hij normaal zou doen. Indien de klant dit doet zal hij kunnen genieten van een rebate op al zijn aankopen en dus een aanzienlijk lagere prijs betalen voor de verworven producten. De aankopen die normaal gezien bij andere bedrijven worden gedaan, worden nu bij de dominante onderneming verworven. Als de grens is vastgesteld op het aantal, dat de consument sowieso zou kopen heeft de rebate niet veel nut 18. De dominante ondernemingen gebruiken de aankopen die de consument sowieso bij hen doen (onbetwistbare gedeelte van de aankopen) om de prijs te verminderen van de aankopen die de consument bij een andere onderneming ook zou kunnen verwerven (betwistbare gedeelte van de aankopen). Door deze voorwaarde aan de rebate te koppelen creëert men een loyaliteitsbevorderend effect, namelijk de aanmoediging om al of bijna al zijn aankopen bij de dominante onderneming te doen. De consumenten zullen al hun producten bij de dominante onderneming kopen en dit zolang de rebate ervoor zorgt dat ze een lagere prijs betalen dan, indien ze de producten bij een andere onderneming zouden kopen. Hoe hoger het percentage van de rebate en het aantal, dat de consument 17 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005,

15 moet aankopen om van de rebate te kunnen genieten, hoe groter het loyaliteitsbevorderend effect van de rebate zal zijn 19. Om het loyaliteitsbevorderend karakter te beoordelen van een voorwaardelijk rebate op alle aankopen is het van belang het uitsluitend effect op de hoeveelheden die door ander bedrijven dan de dominante onderneming worden geleverd te onderzoeken. De rebate mag namelijk geen even bekwame concurrenten tegenhouden de markt te betreden. 20 Bij de beoordeling van de rebates zijn er ook nog andere elementen die een belangrijke rol spelen. Ten eerste zal het van belang zijn vast te stellen in welke termen de grens die de klanten moeten bereiken om van de korting te genieten is geformuleerd. Dit kan geformuleerd zijn als een percentage van de totale aankopen van de koper, een geïndividualiseerd vastgestelde hoeveelheid die de klant moeten kopen of een gestandaardiseerd vastgestelde hoeveelheid die de consument moeten verworven hebben. In de eerste twee gevallen zal de Europese Commissie ervan uitgaan dat de consumenten door de rebate verhinderd worden om hun aankopen bij een andere onderneming dan de dominante onderneming te kopen. Bij een gestandaardiseerde vastgestelde hoeveelheid is een loyaliteitsbevorderend effect minder waarschijnlijk. De vastgestelde drempel is namelijk gelijk voor alle kopers, zowel voor de kleine als de grote kopers. Om deze reden zal een voorwaardelijke rebate op alle aankopen met een gestandaardiseerde grens niet vlug als een misbruik worden beschouwd 21. Ten tweede kan het van belang zijn of er één bepaalde drempel is die de klanten moeten bereiken of indien er meerdere zijn en er ook meerdere rebates zijn die men kan verkrijgen 22. Deze voorwaardelijk kortingen kunnen concurrenten op een dwingende wijze uitsluiten op de relevante markt. De Europese Commissie heeft in zijn discussion paper vijf stappen die men moet doorlopen voor de beoordeling van kortingen voorwaardelijk op alle aankopen binnen en bepaalde referentieperiode DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, C. AHLBORN, V. DENICOLO, D. GERADIN en A.J. PADILLA, DG Comp s discussion paper on article 82: Implications of the proposed framework and antitrust rules for dynamically competitive industries, 2005, p DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005,

16 I. Voor elke consument moeten de hoeveelheid van de aankopen gedaan ongeacht de rebate die de dominante onderneming aanbiedt (niet betwistbare gedeelte van de aankopen) en de aankopen die men normaliter bij een andere onderneming dan de dominante onderneming zou verwerven worden vastgesteld (betwistbare gedeelte van de aankopen). Als de nieuwkomers op de markt alle aankopen die de consumenten zullen doen kunnen aanvechten moet men niet vrezen voor het risico van uitsluiting 24. II. Er moet een vergelijking worden gemaakt van het verworven marktaandeel met de productiecapaciteit tussen alle concurrenten van de dominante onderneming, zodat men kan vaststellen of de concurrent over de mogelijkheid beschikt om met de dominante onderneming te concurreren 25. III. De Europese Commissie moet berekenen hoe groot het deel van de consumenten is, die de nieuwkomer op de markt moet aantrekken moet zijn, zodat de gevraagde prijs minimum even hoog is als de gemiddelde kosten van de dominante onderneming ( vereiste deel) 26. Dus moet er voor elke klant de grote van het niet betwistbare gedeelte van de aankopen worden vastgesteld. De netto prijs daarvan moet gelijk zijn aan de kosten van productie. IV. De Europese Commissie moet onderzoeken of de dominante onderneming de rebate toepast op een wezenlijk deel van de relevante markt. Indien dit zo is zal de rebate niet gepaard gaan met een uitsluitende effect. V. Er zijn tenslotte nog een aantal factoren waarbij de Europese Commissie rekening moet mee houden bij de beoordeling van het rebatesysteem van de dominante onderneming. Ten eerste kan het gaan om een voorwaardelijke rebate die geïndividualiseerd is 27. Het belang hiervan voor de beoordeling van de rebate werd hierboven al uiteengezet. Ten tweede, het feit dat de klanten onzeker zijn over het aantal producten dat zij moeten kopen vooraleer men van de rebate kan genieten. Uit vrees om de rebate niet te verkrijgen zullen ze nog meer producten kopen en wordt de loyaliteit van de klanten nog verder aangespoord 28. Ten derde speelt de referentieperiode ook een rol bij de beoordeling. Bij een langere referentieperiode zal er meer onzekerheid zijn of men het vastgestelde aantal aankopen zal halen. Dus ook een langere referentieperiode verhoogt de 24 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005,

17 loyaliteitsbevorderende kracht van de rebate 29. Ten slotte zal het bezitten van het bewijs van materiële uitsluiting ook een relevante rol spelen. Het bewijs van materiële uitsluiting houdt in dat de Europese Commissie over genoeg bewijs moet beschikken over het vertrek van concurrenten van de markt, de dalende marktaandelen van de concurrenten of de verwijdering van hun producten op de markt 30. Deze wijze van analyse is niet zo eenvoudig als het lijkt. Bij verschillende van deze stappen kunnen een aantal problemen rijzen. Vooreerst is het zeer moeilijk om het twistbare en niet betwistbare gedeelte van de aankopen van iedere consumenten vast te stellen. Verder is ook de vaststelling van het vereiste deel zeer moeilijk en er kruipt veel tijd in. Vervolgens is het niet duidelijk of het vereist aandeel moet worden vergeleken met het deel van de concurrenten van de dominante onderneming dat voor verkoop vatbaar. Tenslotte heeft de discussion paper niet uitgelegd hoe men dit commercieel vatbare aandeel moeten berekenen 31. Op de basis van deze analyse kan de Europese Commissie concluderen dat de rebate zal leiden tot de uitsluiting en beperking van de toegang tot de markt voor de concurrenten van de dominante onderneming. Om deze reden kan het rebatesysteem dan ook als een misbruik van de machtspositie in het kader van artikel 82 EG Verdrag worden beschouwd. De dominante onderneming kan hieraan ontsnappen indien hij bewijs kan leveren dat er geen sprake is van uitsluiting of dat er een nieuwe concurrent tot de markt is toegetreden. Daarnaast kan de concurrent ook proberen zijn rebatesysteem te rechtvaardigen op basis van voordelen verbonden aan het rebatesysteem. Voorwaardelijke kortingen op alle aankopen boven een de vastgestelde grens Bij voorwaardelijke kortingen op aankopen boven een bepaalde grens zal het verkrijgen van de rebate ook afhankelijk zijn van het koopgedrag van de klanten. Net zoals bij andere voorwaardelijke rebates worden de consumenten beloond voor hun koopgedrag. Wanneer de klant het voldoende aantal producten heeft gekocht die de rebate doet in werking treden zal, die in tegenstelling tot een voorwaardelijke kortingen op alle aankopen, niet van toepassing zijn op alle aankopen gedaan binnen een bepaalde referentieperiode. De rebates zal enkel de prijs verminderen van de producten die men heeft aangekocht nadat men de grens had bereikt. Het loyaliteitsbevorderend effect is hier moeilijker 29 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, C. AHLBORN, V. DENICOLO, D. GERADIN en A.J. PADILLA, DG Comp s discussion paper on article 82: Implications of the proposed framework and antitrust rules for dynamically competitive industries, 2005,

18 te verkrijgen dan bij voorwaardelijke kortingen op alle aankopen. De grens zal moeten vastgesteld worden op de hoeveelheid die de koper sowieso ging kopen, ongeacht het bestaan van een korting, met andere woorden de niet betwistbare hoeveelheid. Als men de grens op een niveau vaststelt die de koper sowieso zal kopen, zal de rebate de consument stimuleren om extra aankopen te doen, zodat men kan genieten van een vermindering van de prijs op deze extra aankopen. De dominante onderneming zal anders geen extra aankopen verkrijgen uit deze rebate 32. Zoals hierboven al gezegd is geweest, kan een rebate op verscheidene manieren geformuleerd worden. De grens kan bijvoorbeeld geformuleerd zijn als een bepaald percentage van de totale aankopen van de koper of de grens kan ook geïndividualiseerd zijn voor een specifieke koper. Is dat het geval dan zal de Europese Commissie oordelen dat deze rebate een misbruik is, indien de prijs die voor de extra aankopen wordt betaald kan beschouwd worden als een roofprijs. Als de rebate leidt tot prijzen die de totale kosten niet dekken en de rebate van toepassing is op een deel van de aankopen dat belangrijk genoeg is om tot uitsluiting te leiden, zal de Europese Commissie deze rebate op basis van artikel 82 EG Verdrag aanvechten. Dit is dus het eerste type van voorwaardelijke kortingen op alle aankopen boven een bepaalde grens die er is. Aangezien er een eerste type is zal er ook een tweede type moeten zijn. Dit tweede type bestaat uit rebates die geformuleerd zijn als een gestandaardiseerde grens. Bij dit tweede type zal de Europese Commissie de principes van roofprijzen toepassen. Het is dan ook onwaarschijnlijk dat een rebate met een gestandaardiseerde grens die van toepassing op alle kopers een loyaliteitsbevorderend effect zal hebben Onvoorwaardelijke kortingen Een onvoorwaardelijk korting houdt in dat men aan bepaalde klanten een korting zal geven op alle aankopen en dit onafhankelijk van het koopgedrag van deze klanten. Men zal dus een onderscheid maken tussen bepaalde groepen van klanten. Zoals hierboven al gezegd kan een onvoorwaardelijk korting zowel uitbuiting als uitsluiting teweeg brengen. Prijsdiscriminatie is een vorm van uitbuiting dat men vooral zal tegenkomen bij een onvoorwaardelijke korting. Zo kan het zijn dat men aan klanten die gewilliger zijn om te betalen en die minder vlug van leverancier zullen veranderen een hogere prijs zal vragen. Om de uitsluitingeffecten te beoordelen zal de Europese Commissie de principes van roofprijzen toepassen op de lagere prijs die aan bepaalde consument wordt toegekend. Ten eerst zal de Europese Commissie kijken of concurrentie en de toegang tot de markt beperkt wordt voor personen 32 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, L.F. PACE, European antitrust law, Chelterham UK, Edward Elgar publishing limited, 2007,

19 die gemakkelijker van leverancier zullen veranderen. Ten tweede zal ze nagaan of het mogelijk is dat de toegang tot markt wordt beperkt en dat de concurrentie, die de andere klanten van de dominante onderneming ten goede komt, tussen de verschillende ondernemingen wordt belemmerd 34. In tegenstelling tot voorwaardelijke kortingen zullen onvoorwaardelijke kortingen, indien ze om anticompetitieve redenen in het leven geroepen zijn, voornamelijk uitbuiting tot gevolg hebben. In de discussion paper wordt ze dan ook zeer kort behandeld en in de Guidance paper komen ze zelfs helemaal niet meer aan bod. Wij zullen ook niet meer stilstaan bij deze onvoorwaardelijke kortingen. We zullen ons namelijk concentreren op kortingen die uitsluiting tot gevolg kunnen hebben. Loyaliteitskortingen zijn als voorwaardelijke kortingen een zeer belangrijke vorm van kortingen en u zult ze doorheen dit werk zien terugkomen. Het is ook daarom dat het mij lijkt aangewezen om de loyaliteitskortingen van dichterbij te bekijken Guidance paper In de Guidance paper worden de rebates dus niet meer als een afzonderlijke vorm van misbruik opgenomen. Dit wil niet zeggen dat ze helemaal niet meer aan bod komen in de Guidance paper. De voorwaardelijke kortingen komen namelijk nog aan bod in het hoofdstuk betreffende de exclusiviteitovereenkomsten, maar hierover hebben we het al gehad. Zowel in de Discussion paper als in de Guidance paper komt er nog een andere vorm van rebates aan bod. Deze rebates dienen als instrument om koppelverkoop te verwezenlijken namelijk de multi - product rebates. Met andere woorden moet men naast het onderscheid van voorwaardelijke kortingen en onvoorwaardelijke kortingen ook nog het onderscheid tussen single product rebates en multi - product rebates 35. Multi product rebate Een Multi - product rebate kan gebruikt worden in het kader van koppelverkoop. Koppelverkoop door dominante onderneming wordt onder artikel 82 EG Verdrag als een misbruik van machtspositie beschouwd. Bij multi - product rebates zal het verkrijgen van deze rebate de prijzen van verscheidene producten verminderd worden. Op zich vormt een rebate die op meerdere producten slaat geen probleem. Een rebate die de prijs van elk gekocht product met een bepaald percentage vermindert koppelt de producten namelijk niet aan elkaar. Een rebate waarvan het verkrijgen of de grote ervan afhankelijk wordt gesteld van het kopen van verscheidene producten van de dominante onderneming 34 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, D. Geradin, Separating pro-competitive from anticompetitive loyalty rebates: A conceptual framework, 2008,

20 zorgt natuurlijk wel voor problemen. Alsook een rebate die afhankelijk wordt gesteld van het kopen van een bepaalde hoeveelheid van verscheidene producten individueel of samengevoegd Aangezien men meerdere producten moet kopen vooraleer men van de rebate kan genieten zal in de ogen van de consument deze producten aan elkaar gekoppeld zijn 36. Deze multi - product rebate zal anticompetitief zijn indien de even bekwame concurrenten, die bepaalde van de producten verkopen waarop de rebate van toepassing zijn, niet meer kunnen concurreren tegen het pakket van producten waarvan de prijs door de rebate wordt gereduceerd 37. Daarnaast zal de consument zijn rebate kunnen verliezen indien hij één van de producten stopt met kopen. Namelijk als de rebate afhankelijk was gesteld van het kopen van een bepaalde hoeveelheid van het product en indien men dus beslist dit product niet meer te kopen bij de dominante onderneming Loyaliteitsrebate De term loyaliteitsrebate wijst in principe op het effect dat de rebate heeft op de consumenten van de dominante onderneming. Het is een kortingsysteem vanwege de dominante onderneming verstrekt aan zijn klanten, waarbij hij hen aanmoedigt zoveel mogelijk producten bij hem te kopen. Zodat hun aankopen een bepaalde grens bereiken of overschrijden en ze van de rebate kunnen genieten 38. Het effect bestaat er dus in dat klanten zich verplicht voelen om al of bijna al hun benodigdheden bij de dominante onderneming te kopen, zodat ze van de rebate kunnen genieten. De loyaliteitsrebate maken het voor de consument onmogelijk of commercieel onverstandig om bij een andere leverancier producten te kopen. Uiteindelijk kan dit ertoe leiden dat een deel van de concurrenten of al de concurrenten van de markt worden uitgesloten 39. De consumenten zullen dan helemaal niet meer de keuze hebben tussen de verschillende ondernemingen en compleet afhankelijk zijn van de dominante ondernemingen voor al hun aankopen. Loyaliteitskortingen krijgen constant meer aandacht en worden uitvoerig becommentarieerd en bediscussieerd. De loyaliteitsrebates worden tegenwoordig door ondernemingen als een belangrijk marketinginstrument gebruikt om consumenten ertoe aan te zetten meer producten bij hen te kopen. Ze zal natuurlijk enkel maar een misbruik in de zin van artikel 82 EG Verdrag kunnen opleveren, indien 36 DG Competition discussion paper on the application of article 82 of the Treaty to exclusionary abuses, 2005, Guidance on the Commission s enforcement priorities in applying article 82 EC Treaty to abusive exclusionary conduct by dominant undertakings, 2008, D. Geradin, Separating pro-competitive from anticompetitive loyalty rebates: A conceptual framework, 2008, J. FAULL en A. NIKPLAY, The EC law of competition, New York, Oxford University press, 2007,

21 de loyaliteitsrebate uitgaat van een onderneming met een machtspositie op de relevante markt. Het groeiende gebruik van loyaliteitsrebate gaat gepaard met de opkomst van verschillende vragen omtrent de impact die deze kortingsystemen hebben op de concurrentie op een bepaalde markt 40. Een loyaliteitsrebate kan namelijk, volgens de indeling van de Discussion paper, gekwalificeerd worden als een voorwaardelijke korting die zowel in de vorm van een korting op alle aankopen of alle aankopen boven een bepaalde grens gebruik kan worden. De eerste maal dat een rebate als loyaliteitsbevorderend en daardoor als een misbruik werd veroordeeld was in zaak Suikerunie in Daarna volgden er verschillende arresten en beschikkingen over het misbruikend karakter van loyaliteitsrebates (Hoffmann- La Roche 41, Michelin I 42, Michelin II 43, British Airways 44 ). Op elk van deze arresten zullen we doorheen dit werk nog op terugkomen. Verschillende categorieën Een loyaliteitsrebate kan in verschillende vormen worden teruggevonden en verschillende vormen van uitsluitende effecten teweegbrengen. Dit is hoogstwaarschijnlijk ook de reden waarom in de Guidance paper de rebates niet meer afzonderlijk behandelen, maar bij elke vorm van misbruik staat men even stil bij de manier waarop een rebate kan gebruik worden om hetzelfde uitsluitende effect te veroorzaken. Ik zal niet alle mogelijke vormen die een rebate kan aannemen overlopen, maar enkel degene die in het volgende hoofdstuk aan bod zullen komen: targetrebate en hoeveelheidsrebate. Targetrebate zullen worden verbonden aan de voorwaarden dat de consument een bepaald verkoopcijfers bereikt 45. Dit verkoopcijfer zal hoger moeten liggen dat de verkopen gedaan in de vorige referentieperiode een ander woord voor de korting zou een groeirebate kunnen zijn. Dit verschilt van de hoeveelheidsrebate doordat enkel de aankopen gedaan binnen de afgelopen referentieperiode van belang zijn. Men zal dus geen groei verwachten, men moet enkel de vastgestelde hoeveelheid verwerven om van de rebate te kunnen genieten. Bij een targetrebate is het dus mogelijk dat indien twee klanten die dezelfde hoeveelheid producten hebben gekocht, maar verschillende verkoopcijfers hadden in het jaar daarvoor 40 D. Geradin, Separating pro-competitive from anticompetitive loyalty rebates: A conceptual framework, 2008, HvJ., 13 februari 1979, 85/76, Hoffmann-La Roche / Commissie, Jur.1979, HvJ., 9 november 1983, 322/81, Nederlandse Banden-industrie Michelin / Commissie, Jur. 1983, GEA, 30 september 2003, T-203/01, Manufacture française des pneumatiques Michelin / Commissie, Jur. 2003, II GEA, 17 december 2003,T-219/99,British Airways plc / Commissie,2003, Jur. 2003, II J. FAULL en A. NIKPLAY, The EC law of competition, New York, Oxford University press, 2007,