Bouwstenen. Gids bij het maken van een programma van eisen. Copyright SBR, Rotterdam

Transcriptie

1 Bouwstenen Gids bij het maken van een programma van eisen

2 SBR: hét kenniscentrum voor de bouw De bouw heeft te maken met veel innovaties en snel veranderende wet- en regelgeving. Voor partners in de bouw is het zaak op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen op technisch, bouwkundig, juridisch en maatschappelijk terrein. SBR helpt daarbij. SBR verzamelt kennis en informatie die bouwpartners in hun dagelijks werk nodig hebben en stelt die op verschillende manieren beschikbaar. In overzichtelijke publicaties, handboeken en infobladen, met studiebijeenkomsten, op cd-rom en via internet. AI met al heeft SBR informatieproducten beschikbaar over zo'n 200 onderwerpen die in de bouw spelen. fotokopieën, opname of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 in verbinding met het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte{n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient u zich te richten tot: SBR, Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam. Op basis van de vragen uit de markt en gesprekken met vertegenwoordigers uit alle geledingen uit de bouw stelt SBR jaarlijks een programma van onderzoek en kennisoverdracht samen. Concreet leidt dit programma tot de uitvoering van een groot aantal projecten. SBR is vooral actief op de volgende terreinen: Bouwkundig detailleren Vloeren, gevels, daken Duurzaam bouwen en milieu Renovatie, onderhoud en beheer Bouwproces (consumentgericht bouwen, ICT) Bouwregelgeving De projecten bestaan niet alleen uit onderzoek, maar vooral uit kennisoverdracht naar zowel het bedrijfsleven als het onderwijs. Uitsluiting aansprakelijkheid SBR en degenen die aan dit product hebben meegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het samenstellen van deze publicatie. Toch kan niet worden uitgesloten dat de inhoud onjuistheden bevat. De gebruiker van dit product aanvaardt daarvoor het risico. SBR sluit, mede ten behoeve van de auteurs, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van informatie uit dit product. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm, stored in a database or retrieval system, or any other means without written permission from the SBR. December 2004 Colofon Rapporteur: ir. M. Wijk, Wijk oka, Dordrecht Fotografie: Maarten Wijk, Dordrecht Vormgeving: Verhagen Communicatie Druk: Van Marken Delft drukkers, Delft SBR Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, getransformeerd tot software of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door Bouwstenen

3 Bouwstenen Gids bij het maken van een programma van eisen SBR Bouwstenen 1

4 Inhoudsopgave Woord vooraf 3 Inleiding 4 Gebruikswijzer Essenties van een PvE 8 Bouwstenen van een PvE 9 Structuur van een PvE 10 Het ontwikkelen van een PvE 12 Het PvE als toetsinstrument Projectdefinitie 1.1 De opgave Ambities Betrokkenen Gebruiksfuncties 2.1 Locatie Gebouw Ruimten Plekken Waarden 3.1 Locatie Gebouw Ru imten Plekken Beeldvorming 4.1 Locatie Plekken Ruimten Gebouw Budgetten 5.1 Investeringsbudget Exploitatiebudget Milieuvoorwaarden Normen 6.1 Locatie Gebouw Ruimten Plekken 68 Literatuur en websites 70 2 Bouwstenen SBR

5 Woord vooraf In 1996 publiceerde SBR Programma van Eisen, instrument voor kwaliteitsbeheersing (SBR 258). De publicatie presenteerde een nieuwe kijk op het maken van PvE's met als doel vraag en aanbod in de bouw dichter bij elkaar te brengen. SBR twee-acht-en-vijftig, zoals de publicatie onder kenners al snel werd genoemd, is een inspirerend theoretisch model voor de koppeling tussen de ont wikkeling van het PvE en die van het ontwerp. De wisselwerking tussen woord en beeld. Dat is een belangrijke stap in het versterken van de communicatie tussen opdrachtgever en architect, tussen vraag en aanbod. De gids moedigt aan om tijd te nemen voor het maken van een grondig PvE. Die tijd betaalt zich dubbel en dwars terug: een goed gebouw begint met een goed programma. Het samenstellen van de gids is mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van de Rijksgebouwendienst, het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en Brink Management & Advies BV. December 2004 De SBR-studie is begeleid door een commissie bestaande uit: In 1998 publiceerde SBR een praktisch vervolg op SBR 258: Bouwstenen voor het PvE, hulpmiddel voor het samenstellen van programma's van eisen voor niet tot bewoning bestemde gebouwen. Via praktische voorbeelden wordt de lezer ingewijd in de methode van SBR 258. Dr. ir. D.J.M. van der Voordt, TU Delft, faculteit Bouwkunde (voorzitter) M.H. Gordeau, BAM Utiliteitsbouw bv Ing. R.G.C.J. Helderman, Spring Architecten In zes jaar tijd heeft de publicatie zijn weg weten te vinden naar geïnteresseerden, veelal adviesbureaus en studenten. De publicatie wordt veel geciteerd en de methodiek is terug te vinden in menig PvE. Toch wilde SBR een verdere stap zetten. Het is de publicatie geworden die op dit moment voor u ligt: Bouwstenen, gids bij het maken van een programma van eisen. In plaats van de publicatie verder te ontwikkelen in de richting van de professionele vastgoed praktijk, koos SBR voor een verdieping van de essenties van het PvE. Ze wilde zo nog dichter komen bij de kern van vraagsturing: gebruikers en namens hen de opdrachtgever. Met de volledige herziening van Bouwstenen investeert SBR in de dialoog tussen vragers en aanbieders. Inhoudelijk is er niet zo veel veranderd. De gids is wel eenvoudiger van opzet en toegankelijker geworden, juist ook voor diegenen die incidenteel of voor de eerste keer met het zo complexe bouwproces te maken krijgen. Drs. H. Overbosch, ministerie van SZW, Directie Arbozorg en Verzuimbeleid Ir. A. Tutein Nolthenius, Brink Management & Advies BV Ir. A. Zeegers, Rijksgebouwendienst, Advies en Architecten Ir. G.J.M. Mars, SBR (projectmanager) Ir. M. Wijk, WIJK oka te Dordrecht (Onderzoek en Rapporteur) De nieuwe Bouwstenen wil de opdrachtgever bewustmaken van zijn of haar verantwoordelijkheid. De gids gaat in op alle zaken die de gebruiksmogelijkheden van een gebouw bepalen en daarmee het functioneren van de organisatie die er gehuisvest zal zijn. SBR Bouwstenen 3

6 Inleiding Gids Bouwstenen is een gids voor het maken van een programma van eisen (PvE) voor een gebouw. De gids gaat in op de vele aspecten waaraan in een PvE aandacht moet worden besteed, en helpt bij het ordenen van deze aspecten. Het uitgangspunt is dat een goed PvE leidt tot een goed gebouw: een gebouw dat past bij de organisatie, haar processen, cultuur, personeel, klanten en publiek, binnen de budgetten die beschikbaar zijn. Opbouw van de gids De Gebruikswijzer van deze gids gaat in op de essenties en bouwstenen van een PvE en geeft aanwijzingen voor de structuur en de ontwikkeling ervan. Vervolgens gaat de gids in op de zes afzonderlijke bouwstenen: 1. Projectdefinitie 2. Gebruiksfuncties 3. Waarden 4. Beeldvorming 5. Budgetten 6. Normen Doelgroepen Bent u opdrachtgever in een bouwopgave, dan is deze gids met name voor u bestemd. Maar de gids is ook geschikt als u een andere rol heeft bij het maken van een PvE. Het is een leidraad voor wie namens gebruikers bij het PvE wordt betrokken. De gids is nuttig voor ontwerpers die zich willen verplaatsen in de vraagzijde van het bouwproces. Adviseurs kunnen de gids gebruiken als spiegel voor de eigen praktijk. En de gids is leerzaam voor wie zich los van een concrete bouwopgave wil verdiepen in de kwaliteiten die bij het realiseren van een gebouw komen kijken, zoals studenten in een opleiding voor bouwkundige, facility manager of arbeidsadviseur. Vragen Als opdrachtgever bent u verantwoordelijk voor het PvE en u bent de baas. Maar het is niet zo dat u als opdrachtgever met deze gids zomaar zelfstandig een programma van eisen kunt maken. De gids stelt vragen. Het zijn de vragen die u moet stellen over het gewenste gebruik van het gebouw, de gebruikers en wat het kosten mag. U beoordeelt welke deskundigheid u inschakelt en welke gebruikers u erbij betrekt of hoe u zich een beeld van hen vormt. De gids geeft overwegingen; de antwoorden zijn aan u. Achtergrondinformatie De gids helpt u op weg met een PvE. Voor verdere verdieping vindt u in de gids allerlei leestips. Zoekt u naar informatie over specifieke gebouwsoorten en bijzondere bestemmingen, surf dan eens op de websites van SBR ( en de bibliotheken van de technische universiteiten te Delft en Eindhoven ( en Voor een dieper inzicht in het maken van een PvE zijn de volgende publicaties geschikt. Hoe verloopt een bouwproces en met wie Karakteristieken en voor- en nadelen van de meest voorkomende bouwprocesmodellen (Maas, SBR, Rotterdam, 2003). Checklists in het bouwproces van initiatief tot oplevering Bouwstandaard - de beste modellen, checklists en werkinstructies voor bouwpartners (Huijbregts, WEKA, Amsterdam, 2004). Opzet en inhoud van een PvE volgens de norm NEN 2658, Programma's van eisen voor gebouwen en bijbehorende projectprocedure - regels (NEN, Delft, 1993). algemene NEN 2658, Programma's van eisen voor gebouwen en bijbehorende projectprocedure - nalooplijst (NEN, Delft, 1993). algemene NPR 3405, Programma's van eisen voor gebouwen - inleiding en aspecten van gebouwdelen en voorzieningen op het terrein (NEN, Delft, 1993). Kerngegevens en kengetallen over vastgoed, infrastructuur en ruimtegebruik Vastgoed in cijfers - kerngegevens en kengetallen over vastgoed, infrastructuur en ruimtegebruik (Den Heijer, Faculteit Bouwkunde TU Delft, 2002). Marktgerichte manier van kijken naar de gebruikswaarde van vastgoed Real Estate Norm - methode voor de advisering en beoordeling van kantoorlocaties en kantoorgebouwen (Stichting REN, Nieuwegein, 1992). De methode is ook beschikbaar voor bedrijfsgebouwen. Methoden voor inzicht in allerlei gebruiksaspecten Architectuur en Gebruikswaarde - programmeren, ontwerpen en evalueren van gebouwen (Van der Voordt, Van Wegen, THOTH, Bussum, 2000). 4 Bouwstenen SBR

7 Detailkennis over gebruiksaspecten en menselijk functioneren Tussen mens en plek - over ergonomie van de fysieke omgeving (Wijk, Luten, DUP, Delft, 2001). Verbeelding van gebruikswaarden in patronen Steden, gebouwen, constructies; een patronentaal (Alexander, Educare, Drachten, 1995). Regels waaraan ieder gebouw in ieder geval moet voldoen Bouwbesluit - Het Bouwbesluit in de praktijk (Nieman, SBR, Rotterdam, 2004). SBR Bouwstenen 5

8 6 Bouwstenen SBR

9 Gebru ikswijzer Toelichting op de essenties en bouwstenen van een programma van eisen, aanwijzingen voor het ontwikkelen van een PvE en de betekenis van het PvE als toetsinstrument. I... I I I, 1 SBR Bouwstenen 7

10 Essenties van een PvE Input voor het ontwerp Een programma van eisen (PvE) is een document waarin u als opdrachtgever onder woorden brengt wat u in een gebouw huisvesten wil, waarom, waar, voor wie, hoe en voor hoeveel. Als opdrachtgever heeft u de verantwoordelijkheid om de informatie in het PvE op te nemen die nodig is voor het vinden van een geschikte locatie en het maken van een passend ruimtelijk en technisch ontwerp. Het PvE dient als een overeenkomst tussen u en de ontwerpende partij, de architect en technisch adviseurs*). *) U kunt het PvE ook geschikt maken voor een overeenkomst met een partij die het gebouw ontwerpt én bouwt, of met een aanbieder die daarnaast het gebouwonderhoud of zelfs de exploitatie verzorgt. Zie hiervoor de paragraaf Het PvE als toetsinstrument. Inbreng gebruikers De gegevens die u nodig heeft voor het maken van een PvE komen voort uit de behoeften van de organisatie die u onderdak wilt bieden. De organisatie is de gebruiker van het te ontwikkelen gebouw. Het gaat om het huisvesten van haar bedrijfsprocessen en bedrijfscultuur. Voor het PvE moet u de organisatie analyseren en de behoeften leren kennen van de diverse gebruikersgroepen in en om het gebouw: de directie, werknemers, gasten, publiek, omwonenden enzovoorts. Dit kunt u doen door vertegenwoordigers van de gebruikersgroepen actief bij de PvE-ontwikkeling te betrekken of door u een gedegen beeld van hen te vormen. ter beschikking staat. Voor het maken van een transparante afweging vormt het budget een onmisbaar onderdeel van een PvE. Objectieve maatstaven Met het PvE stuurt u het ontwerp van het gebouw aan. Daarnaast wilt u tussenresultaten zo objectief mogelijk kunnen toetsen. Hiervoor is het nodig dat de door u geformuleerde kwaliteiten worden vertaald in (bouwtechnische) normen, waaronder ook wet- en regelgeving. Als incidenteel opdrachtgever zult u voor deze vertaling adviseurs bij de PvE -ontwikkeling moeten betrekken. Structuur AI met al is een PvE een opsomming van veel uiteenlopende informatie. Deze informatie zult u goed moeten structureren. Dit is nodig voor transparante besluitvorming onder de vele betrokkenen bij de samenstelling van het PvE. Een PvE is een communicatiemiddel over kwaliteit en kosten tussen opdrachtgever en gebruikers, tussen de gebruikers onderling en tussen opdrachtgever en architect, adviseurs en bouwer. Van concept tot details Of een organisatie naar volle tevredenheid kan functioneren in het gebouw hangt van veel zaken af. De structuur van het gebouw moet passen bij de cultuur en processen van de organisatie, ruimten moeten geschikt zijn voor de activiteiten en uiteindelijk zijn het mensen die in het gebouw uit de voeten moeten kunnen. Hiervoor zijn allerlei gebruiksdetails bepalend. Dit betekent dat u de huisvestingsvraag zo volledig en gedetailleerd mogelijk in het PvE onder woorden moet brengen. Kwaliteit en kosten Tijdens de ontwikkeling van het PvE maakt u telkens een afweging tussen de ambities - het maximaal functioneren van de organisatie - en het budget dat u 8 Bouwstenen SBR