VAKMANSCHAP IS GELD WAARD

Transcriptie

1 VAKMANSCHAP IS GELD WAARD MARC VAN DER MEER EN JOS VAN ZWIETEN

2 2 VAKMANSCHAP IS GELD WAARD Er is een herwaardering gaande van het vakmanschap. Volgens Marc van der Meer (ReflecT, Tilburg University) en Jos van Zwieten (CINOP Advies) leidt dat tot nieuwe arbeidsverhoudingen. Werknemers willen meer regie op de ontwikkeling van dat vakmanschap, en minder afhankelijk zijn van wat er door sociale partners en overheid over wordt bepaald. In het decembernummer (2013) van het tijdschrift Zeggenschap zetten de auteurs hun ideeën uiteen. In dit artikel treft u de integrale tekst aan. Door Marc van der Meer en Jos van Zwieten In het voorjaar 2013 presenteerde de Sociaal-Economische Raad (SER) in zijn rapport Handmade in Holland een gecombineerde analyse over het beroepsonderwijs en ondernemerschap. Aanleiding is de sterke vervangingsvraag in ambachtelijke sectoren. Er dreigt een tekort aan vakmensen. Steeds minder jongeren kozen de afgelopen jaren voor een ambachtelijke opleiding tot bijvoorbeeld meubelmaker, stratenmaker, tegelzetter of tandtechnicus. De algemene boodschap was dat er vacatures dreigen en er dus (tijdig) geschoold moet worden. Het SER-rapport is een kleine manifestatie van de bijzondere sociaaleconomische uitdagingen waar Nederland zich voor gesteld weet. Ongetwijfeld de grootste uitdaging ligt in de vernieuwing van de arbeidsmarkt, die behoorlijk in het slop zit. De werkloosheid is sterk gestegen en de voorgestelde overheidsmaatregelen bereiken slechts een kleine groep koplopers. Het in april 2013 afgesloten sociaal akkoord wil die arbeidsmarkt vlot trekken. Nu, een half jaar later, zijn sectoren uitgenodigd om met concrete plannen en maatregelen te komen, die op korte termijn moeten helpen om de crisis op te lossen en die op langere termijn het aanzien en functioneren van de arbeidsmarkt rigoureus zullen veranderen. Wij verwachten dat die sectorale insteek ook sterke invloed zal hebben op de arbeidsverhoudingen. Dat komt omdat het niet alleen een arbeidsmarktvraagstuk betreft, maar vooral ook een kwestie is van opleiding en ontwikkeling (Leven Lang Leren). AGENDA S VERBINDEN Op het terrein van een Leven Lang Leren zijn er twee agenda s die elkaar niet of onvoldoende raken. Enerzijds is er die van het sociaaleconomisch overleg in Den Haag, bedoeld om de kenniseconomie te versterken. Anderzijds is er die van de sectorale plannen in ontwikkelingsfondsen. Het sociaal akkoord ambieert deze agenda s met elkaar te verbinden. Daartoe wordt DE GROOTSTE UITDAGING LIGT IN DE VERNIEUWING VAN DE ARBEIDSMARKT

3 3 VAKBEKWAAMHEID IS NOODZAKELIJKE BRANDSTOF een nieuw systeem van financieel management ingezet, waarbij de nationale overheid sectorale voorstellen en lokale en regionale initiatieven financieel ondersteunt. Hoe je het ook wendt of keert, de basis van deze strategie vormen de afspraken die door de regering gemaakt worden met vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers over de lonen en ontwikkeling in beroepen en sectoren. Zonder het sociale partnerschap geen stabiliteit en geen vernieuwing. Tenminste, zo is het na de Tweede Wereldoorlog altijd gegaan. Vóór die tijd was het sociaal partnerschap een stuk minder ontwikkeld. Tegenstellingen waren meer gepolariseerd, en de strijd tussen werknemers en werkgevers werd gevoerd op kleinere (sectorale en organisatorische) schaal. In de vorming van vakbonden was de aard en identiteit van een beroep sterk bepalend voor de organisatie van werknemers, die zich eerst en vooral vakman voelden. Bonden hadden dan ook vooral het karakter van beroepsverenigingen. Deze oorsprong van vakverbonden is wellicht nog verder terug te voeren, naar de gilden. Daarvan telde Nederland er vanaf 1020 tot in de 17de eeuw zo n tweeduizend, van onder meer bakkers, kunstenaars, en schoenmakers. Hun eerste doel was de productie en afzet van goederen te reguleren en een zeker inkomen voor de beroepsgroep te garanderen. Maar dat leidde nog wel eens tot al te gesloten bolwerken van belangen en soms mensonterende toestanden. Om die reden werden de gilden in de Grondwet bij de oprichting van de Bataafse republiek in 1795 verboden; een vrijbrief voor de vrijemarkteconomie. Met het officieel verbod op de gilden zelf verdwijnen echter ook hun leerlingstelsels, de vorming en opleiding tot het vak, dat volledig in eigen hand gehouden was en gedomineerd werd door het leerling-meester model. TWEE GESCHEIDEN LIJNEN Inmiddels is de vrijemarkteconomie het algemene model van (economische) transacties geworden. Om die markt te laten functioneren is vakbekwaamheid noodzakelijke brandstof. In de internationale concurrentiestrijd is goed geschoold personeel nodig, dat tijdig kan worden bij- en eventueel omgeschoold. Nederland kent een prachtig stelsel van beroepsonderwijs voor

4 4 de juiste startkwalificering, en wordt er door mensen zelf, al dan niet gesteund door maatregelen die er in een sector, branche of beroepsgroep zijn, tot op zekere hoogte geïnvesteerd in hun loopbaan ontwikkeling. Het beroepsonderwijs en de scholing van werkenden vormen zo twee gescheiden lijnen in de ontwikkeling van vakbekwaamheid. Onder druk van de bezuinigingen en het kabinets beleid worden de kaders en de doelstellingen van beide systemen specifieker. Ten eerste het beroepsonderwijs. Inzet is om het publiek bekostigde beroepsonderwijs effectiever, efficiënter en resultaatgerichter te maken. Trefwoorden daarbij zijn: intensiever onderwijs, verkorte opleidingsduur, landelijke examens voor taal en rekenen en goede aansluiting op de arbeidsmarkt. Daarnaast wordt sterk ingezet op verdergaande professionalisering van onderwijsgevend personeel, de bedrijfsvoering van opleidingsinstellingen en de kwaliteit van het onderwijs zelf (opleidingsinhouden en examens). De hamvraag van al deze beoogde verbeteringen is of het in het beroepsonderwijs lukt om beroepsgericht te blijven en meer loopbaangericht te worden. Ten tweede de scholing van werkenden, die bij de beroepsbegeleidende leerweg ( werkend leren ) deels het systeem van het beroepsonderwijs overlapt. Daarnaast is er sectoraal scholingsbeleid, dat onder meer via de O&O-fondsen onder regie van sociale partners wordt vormgegeven, en een uitgebreid palet aan particuliere scholing en opleiding van commerciële aanbieders. De overheid faciliteert de scholing van werkenden onder meer door fiscale regelingen en specifiek doelgroepenbeleid, maar laat de marktwerking prevaleren. Ook in deze lijn gaat steeds meer aandacht uit naar de kwaliteit en doeltreffendheid van het aanbod. Dit proces wordt sterk bepaald door de markt, maar komt ook tot uiting in zwaardere eisen aan de effectiviteit van het scholingsaanbod en daarmee een grotere belangstelling voor return on investment. HERKENNING VAN VAARDIGHEDEN Een Leven Lang Leren is van groot belang om het niveau van kennis en vaardigheid in de samenleving naar grotere hoogten te brengen, en daarmee de concurrentiepositie van ons land te verbeteren. Maar in een open markt is wel een vorm van herkenning van vaardigheden noodzakelijk, zowel om het onderwijs adequaat in te richten als voor herkenning van marktwaarde. We zien drie ontwikkelingen. Ten eerste diploma s en kwalificaties. Nederland is een samenleving waar diploma s tellen, en zullen blijven tellen. We kunnen echter met enige zekerheid zeggen dat er in de toekomst meer modulair zal worden geschoold. Leerlingen

5 5 MEESTERSCHAP In sommige beroepsgroepen (bijvoorbeeld horeca, stukadoors, hoveniers, patissiers, boulangers) vormt de Meestertitel al langer dé onderscheiding waar vakmensen naar toe werken. Ook in andere branches groeit het besef dat een Meestertitel een concreet voertuig is voor de invulling van een Leven Lang Leren. Zo zijn er in 2013 standaarden voor excellentie opgesteld door de parketteurs, slagers en schoenherstellers, en zijn de kappers bezig met een nieuwe branche kwalificatiestructuur. De verwachting is dat meer branches volgen, mogelijk gestimuleerd door een nieuw Centrum voor Ambachtseconomie. behalen dan eerst een breed basisdiploma en gaan zich daarna specialiseren om aldus een eigen portfolio op te bouwen. Dat zal er zeker toe leiden dat de Erkenning van eerder Verworven Competenties (EVC) hoger op de agenda komt, los van de formele kwalificatie structuren. Een dergelijke ontwikkeling is nu al het meest zichtbaar in branches met duidelijk vakmanschap- of registereisen, zoals bij orthopedagogen en actuarissen. EVC wordt ook van belang als er eisen worden gesteld aan de kwaliteit van personeel vanuit bijvoorbeeld aanbestedingen (denk aan stratenmakers), en in beroepen in de (semi-)publieke sector. Ten tweede zullen bij sommige beroepen en functies nieuwe vormen van erkenning en specialisatie gaan ontstaan. Dat geldt zeker voor sectoren waar het vakmanschap op een veel hoger niveau ligt dan het eindonderwijs veronderstelt. We kunnen denken aan hoogwaardig en gespecialiseerd ambachtelijk werk zoals de horeca, de kappers, de banketbakkers, en misschien straks ook wel de metaal en de ict. Het SER-rapport wijst ook op het belang van dergelijke vormen van door ondernemers erkend meesterschap (zie kader Meesterschap). Een derde ontwikkeling is het European Qualification Framework (EQF), dat in Nederland wordt ondersteund met de totstandkoming van een Nederlands raamwerk, het NLQF. Het doel hiervan is meer transparantie en inzicht in niveaus van kwalificaties tot stand te brengen. De erkenning en inschaling van vaardigheden voor beroepen (los van de diplomering) kan MEESTERTITEL CONCREET WERKTUIG VOOR LEVEN LANG LEREN

6 6 de uitwisselbaarheid van personen in Europa vergroten. Ook kan er aldus meer samenhang komen tussen nationale systemen van formeel en non-formeel onderwijs. EIGEN REGIE Is er in dit systeem nog een dominante rol voor sociale partners weggelegd? In de formele zin zeker wel, alleen al door de posities van koepels van werkgevers en werknemers in bestuurlijke gremia. Dit blijkt ook uit de vergaande betrokkenheid van het georganiseerde bedrijfs leven bij het (middelbaar) beroeps onderwijs en de inrichting van kwalificatie structuren. En het komt tot uiting in cao-vorming, waarbij wel of niet afspraken worden gemaakt over scholing en ontwikkeling. Maar het speelveld verandert. Nut en noodzaak om collectief georganiseerd te zijn wordt door (grote) bedrijven niet meer altijd als vanzelfsprekend gezien (zie bijvoorbeeld het recente uittreden van de bedrijven Heijmans en VolkerWessels uit Bouwend Nederland). Belangen van werknemers worden in de ogen van sectorbonden (zoals in de politie of het onderwijs) niet zonder meer goed behartigd door een groot en machtig FNV of CNV, terwijl de aangesloten vakorganisaties zelf te maken hebben met vergrijzing en te weinig toeloop van jonge leden. De explosieve groei van het aantal zzp ers heeft daar uiteraard ook mee te maken. Bedrijven en medewerkers maken in toenemende mate directe afspraken over arbeidsvoorwaarden en ontwikkeling. Is het niet in een vast dienstverband, dan toch in een tijdelijk contract. De individuele werknemer heeft als belangrijkste product het eigen vakmanschap, en handelt daarmee als een ondernemer. Dat vakmanschap bepaalt zijn of haar toegevoegde waarde. Er zal daarom een toenemende behoefte zijn om, voorbij de scheidslijn van werknemer- en werkgeverschap, een eigen regie te hebben op de ontwikkeling van dat vakmanschap, naast en onafhankelijk van wat er door sociale partners en overheid wordt bepaald. Vakmanschap en meesterschap worden de nieuwe valuta op de arbeidsmarkt. INDIVIDUELE WERKNEMER HEEFT ALS BELANGRIJKSTE PRODUCT HET EIGEN VAKMANSCHAP COLOFON Vormgeving: Evert van de Biezen CINOP Advies Postbus BP s-hertogenbosch Marc van der Meer is bijzonder hoogleraar onderwijsarbeidsmarkt bij ReflecT/Tilburg Law School en directeur van het landelijk Expertisecentrum Beroepsonderwijs. Jos van Zwieten is managing consultant bij CINOP Advies en projectleider van het Meesterschap-programma, almede betrokken bij de onderwijsraden voor de brandweer en de politie.