onderzoeksvraag: Evolutie in de houding ten opzichte van homoseksualiteit sinds Tokugawa Japan

Transcriptie

1 1 of 9 5/12/ :10 Japanese Studies Home Homoseksualiteit in Japan Uit Encyclopedie Jan Maertens Encyclopedie van de Japanologie : Individuele oefening onderzoeksthema: Homoseksualiteit in Japan onderzoeksvraag: Evolutie in de houding ten opzichte van homoseksualiteit sinds Tokugawa Japan Inleiding In het kader van het vak Encyclopedie van de Japanologie werd ons de opdracht gegeven een paper te schrijven over de zoektocht naar bronnen voor een bepaald onderwerp dat we zelf mochten kiezen. Het is de bedoeling om rond dit onderwerp een onderzoeksvraag te formuleren en daar rond onze zoektocht op te bouwen, om zo ons voor te bereiden op het maken van onze bachelorpaper volgend jaar. De eerste stap van onze zoektocht was het vinden van een basiswerk over het gekozen onderwerp en het opstellen van een onderzoeksvraag. Al snel bleek dat het vinden van een gepast onderwerp niet makkelijk zou zijn. Na lang rondgeneusd te hebben in de bibliotheek, kwam ik uiteindelijk uit op het kleuteronderwijs in Japan. Maar na enig opzoekwerk verricht te hebben omtrent dit onderwerp, bleek dat dit onderwerp mij toch niet zo aansprak dan ik eerst dacht. Andere onderwerpen die me interesseerden waren onder andere de milieuwetgeving in Japan, de Japanse taal, en meer specifiek de dialecten, en zelfmoord in Japan. Al vanaf de aanvang van mijn studies Japanologie, speelde de gedachte al meermaals door mijn hoofd de homoseksualiteit in Japan te bespreken, maar wegens gebrek aan moed, ben ik hier uiteindelijk van afgestapt. Nu vond ik de tijd rijp om de uitdaging aan te gaan, en op aanraden van mijn vrienden en ouders heb ik dan toch uiteindelijk gekozen er voor te gaan. Aanvankelijk was ik nog niet helemaal zeker of ik dit onderwerp zou behandelen, omdat ik dacht dat het aantal bronnen omtrent dit onderwerp te beperkt zou zijn, maar tot mijn verbazing zijn er heel wat bronnen te vinden hierover. Tevens vergrootte mijn interesse enkel maar door het lezen van een aantal basiswerken. Dit is een onderwerp dat mij op het lijf is geschreven. Nu begon het tweede, en wat moeilijkere deel in mijn zoektocht; het vaststellen van mijn onderzoeksvraag. Na het vastleggen van mijn onderwerp, had ik al meteen een aantal boeken gevonden die van groot belang zouden kunnen zijn voor mijn paper. Eén handelt over de homoseksualiteit in de Tokugawa-periode, en werd al meteen mijn basiswerk: Leupp, Gary. Male Colors: The Construction of Homosexuality in Tokugawa Japan. Berkeley: University of California Press, pp 310. Tijdens de twee en een halve eeuw van de Tokugawa-periode was homoseksualiteit alomtegenwoordig, met name in de Japanse dorpen en steden. Homoseksualiteit werd niet enkel getolereerd in de hogere klassen, maar werd ook met open armen aanvaard in de populaire kunst en de literatuur. Homoseksualiteit werd formeel georganiseerd in instellingen als samurai huizen, boeddhistische kloosters, en mannelijke bordeelhuizen gelinkt aan het kabuki theater. Maar in de Meiji periode kwam met de import van westerse cultuur hiertegen protest. Homoseksualiteit werd als verwerpelijk aanzien en werd zelfs gecriminaliseerd in Hoewel criminalisatie van homoseksualiteit al werd stopgezet in 1881, heeft dit echter bijgedragen tot

2 2 of 9 5/12/ :10 een verandering in de gedachtegang van de Japanners. Homoseksualiteit werd onaanvaardbaar. Een andere factor die hiertoe heeft bijgedragen is de verbrokkeling van het feodale systeem. Het moderne Japan heeft geen wet tegen homoseksualiteit, maar homoseksuelen hebben wel af te rekenen met maatschappelijke druk. Het lijkt me interessant onderzoek te verrichten omtrent de evolutie van homoseksualiteit sedert Tokugawa Japan. Wat heeft de homoseksualiteit gemaakt tot wat het nu is in Japan, en wat voor een rol heeft het westen hierin? Wat is homoseksualiteit? Een definiëring van homoseksualiteit lijkt mij belangrijk aangezien de term zelfs in het Nederlands ietwat vaag is omdat men niet zeker weet wie er behoort tot dit concept. In het Japans zijn de problemen met de terminologie zowaar nog ingewikkelder. Daarom lijkt het mij handig een deel te wijden aan het definiëren van homoseksualiteit, en een opsomming te geven van Japanse termen die betrekking hebben op homoseksualiteit. Naast wikipedia heb ik vooral via Jim Breen alle mogelijke Japanse vertalingen gevonden voor homoseksualiteit. Naast een paar hedendaagse en wetenschappelijke termen heb ik ook een overvloed aan archaïsche termen gevonden, wat aantoont dat er een punt in de Japanse geschiedenis was die geen problemen had met het fenomeen homoseksualiteit, met name de Tokugawa-periode. Tijdens Tokugawa Japan werd een voorkeur gegeven aan de termen shudō, wakashudō en nanshoku. Deze termen impliceerden niet een zekere identiteit, maar eerder een gedrag. Vandaag zijn termen als dōseiaisha ( 同性愛者 ), gei ( ゲイ ), homosekushuaru ( ホモセクシュアル ) en homo( ホモ )vooral in gebruik. Terwijl dōseiaisha verwijst naar beide vrouwen en mannen, verwijst gei, homosekushuaru en homo enkel naar mannen. De term gei wordt nooit gebruikt in historische context door de moderne, westerse en politieke connotaties van het woord en omdat de term een bepaalde identiteit vastlegt. Het Japans bevat ook een omvangrijke lijst met pejoratieve termen als okama. 男色 だんしょく ; なんしょく [1] (n) sodomy; male homosexuality その気 そのけ ; そのケ (exp) (col) euph. for (male or female) homosexuality; interest in same gender 衆道 しゅうどう ; しゅどう [2] (n) male homosexuality; pederasty 若道 にゃくどう ; じゃくどう (n) (See 若衆道 ) (arch) (abbr) homosexuality; pederasty 若衆道 わかしゅどう (n) (arch) male homosexuality; pederasty 美道 びどう (n) (arch) male homosexuality; pederasty 同性 どうせい (n) same sex; homosexuality; homogeneity; congeniality 同性愛 どうせいあい (n,adj-no) homosexual love 同性愛者 どうせいあいしゃ (n) (ant: 異性愛者 ) homosexual (person) ゲイ (n) gay ホモ (n) homo(sexual) ホモセクシャル (n) homosexual

3 omoseksualiteit in Japan - Encyclopedie 3 of 9 5/12/ :10 Homoseksualiteit in de Japanse geschiedenis Trefwoorden Engels Japans Nederlands wooops!! per ongeluk gewist :( Bibliotheek Leupp, Gary. Male Colors: The Construction of Homosexuality in Tokugawa Japan. Berkeley: University of California Press, pp 310. In dit boek bespreekt Leupp de homosexualiteit in Japan doorheen de Tokugawa periode. Leupp bespreekt de origine van de traditie van homoseksualiteit in Tokugawa Japan. Eerst spoort hij de homoseksuele tradities bij monniken en samurai op, waarna hij de opkomst van homoseksualiteit bij het gewone volk in de Tokugawa periode bespreekt. Indien men de geschiedenis van de homoseksualiteit in Japan wil bespreken, is dit boek zeker een aanrader. Pflugfelder, Gregory M. Cartographies of desire : male-male sexuality in Japanese discourse, Berkeley (Calif.): University of California press, 1999: pp 399. Databanken EBSCOhost EBSCOhost [3] heeft zo zijn goede kanten en minder goede kanten. Alle resultaten zijn bijna allemaal artikels waarvan niet altijd een full text beschikbaar is. Maar ik vind veel makkelijker in gebruik dan JSTOR. Sommige artikels zijn beschikbaar in html-formaat wat zeer handig is. Een ander positief punt is dat er extra inleidende informatie beschikbaar is zodat je vlug een idee kan vormen over wat het artikel gaat. Deze databank geeft me uitgebreide en relevante zoekresultaten, alsook suggesties voor andere mogelijke zoektermen. BAS Leupp, Gary P. "Male Homosexuality in Edo During the Late Tokugawa Period, : Decline of a Tradition?" East Asian Studies Center, Indiana University, 1996: pp Ujiie, Mikito. "From Young Lions to Rats in a Ditch: The Decline of Shudō in the Edo Period". East Asian Studies Center, Indiana University, 1996: pp Voor dit deel heb ik naast de reeds gevonden resultaten geen andere relevante bronnen gevonden, wat niet wegneemt dat dit een hoogst gebruiksvriendelijke databank [4] is. Worldcat Ik vond worldcat [5] een plezier om mee te werken buiten de andere databanken, en het is daarenboven zeer gebruiksvriendelijk. Deze databank geeft je namelijk de mogelijk te zoeken in het Engels en het Japans. Onder de Japanse zoekresultaten staat overigens een transcriptie. Bij het intikken van de zoektermen

4 4 of 9 5/12/ :10 "homosexuality" en "Japan" krijg ik een overvloed aan bronnen omtrent homoseksualiteit in Japan. Alleen spijtig dat er geen toegang is tot full text. Makoto Furukawa ( 古川誠 ). 戦前期同性愛関連文献集成 (Senzenki dōseiai kanren bunken shūsei). Tōkyō : Fuji Shuppan, Noriaki Fushimi ( 伏見憲明 ). 同性愛入門 (Dōseiai nyūmon). Tōkyō : Potto Shuppan, Bevat een artikel onder de naam "Nihon no gei no rekishi" ( /sunagawa.html), pp Picarta Maki, Morinaga. The Gender of Onnagata As the Imitating Imitated: Its Historicity, Performativity, and Involvement in the Circulation of Femininity. Positions: east asia cultures critique, 10, no. 2, 2002: Deze databank [6] geeft me niet veel nieuwe bronnen die bruikbaar zijn voor dit deel buiten dit ene werk. Leupp, Gary P. "Capitalism and Homosexuality in Eighteenth-Century Japan". Historical reflections, vol. 33, 2007, afl. 1, pag Nacsis Webcat Nacsis Webcat [7] is een databank dat toelaat in het Engels en het Japans te zoeken, waardoor dit een zeer interessante databank is voor de meer gevorderde student Japanologie. Wat nog ontbreekt is een transcriptie onder de Japanse titel zoals bij Worldcat. Trefwoorden kunnen ook in rōmaji ingetypt worden. Reichert, Jim. In the company of men : representations of male-male sexuality in Meiji literature. Stanford University Press, 2006: pp 282. Saikaku, Ihara. Comrade loves of the Samurai : Eastern love. Tokyo : C.E. Tuttle, 1972: pp 134. Project Muse Dat je een korte samenvatting krijgt van het resultaat vind ik een zeer goede zaak, en tevens vind ik het deze databank [8] zeer overzichtelijk. Alleen is de lijst van relevante resultaten niet zo lang als bijvoorbeeld bij Worldcat. JSTOR Takakuwa, Yoko. Performing Marginality: The Place of the Player and of "Woman" in Early Modern Japanese Culture. New Literary History, Volume 27, Nr. 2, 1996, pp Journal Storage [9] is een van de bekendere databanken, maar ik vond het niet aangenaam hier mee te werken. De zoekresultaten waren niet altijd even bruikbaar en daarbij stond er ook zeer weinig informatie bij de gevonden bronnen. Ik heb niet veel nieuwe zaken gevonden die ik kon gebruiken voor dit hoofdstuk doordat ik al veel bronnen had gezocht via andere zoeksites. Een goed punt is dat het je doorverwijst naar andere artikels geschreven door dezelfde auteur, en ook naar werken van auteurs die zich met hetzelfde vakdomein bezighouden. Internet

5 5 of 9 5/12/ :10 Google Ik vind Google een goed middel om een algemeen beeld te vormen van je onderwerp. Maar de artikels die je kan vinden met Google zijn niet altijd even betrouwbaar, en daarenboven is Google geen ideaal middel wetenschappelijke artikels terug te vinden. Via Google Books heb ik toch een aantal boeken kunnen vinden die betrekking hebben tot dit hoofdstuk. Tsuneo Watanabe. Love of the Samurai: A Thousand Years of Japanese Homosexuality. Gay Men's Press, 1989: pp 160. Kam Louie, Morris Low. Asian Masculinities: The Meaning and Practice of Manhood in China and Japan. Routledge Curzon, 2003: pp 258. Ihara Saikaku. The Great Mirrot of Male Love. Stanford University Press, 1990: pp 371. Murray Stephen O. Pacific Homosexualities. iuniverse: 2002, pp 412. Haggerty George E. Gay Histories and Cultures: An Encyclopedia. Taylor & Francis: pp Wikipedia Wikipedia - Homoseksualiteit in Japan. < Wikipedia - Homoseksualiteit en Shinto. < Wikipedia - Homoseksualiteit en Boeddhisme. < /wiki/homosexuality_and_buddhism> Wikipedia - Shūdō. < Wikipedia - Pederastic couples in Japan. < Homoseksualiteit in het moderne Japan Trefwoorden Engels Japans Nederlands Homosexuality 同性愛 (dōseiai) Homoseksualiteit Japan 日本 (nihon) Japan Sexual minority 性的少数者 (seiteki shousūsha) Seksuele minderheden Uit de kast komen コミングアウト (komingu auto) Coming out Gay boom ゲイブーム (gei būmu) Gay boom Bibliotheek Naast het reeds vernoemde werk van Gary Leupp die handelde over de homosexualiteit in Tokugawa Japan, heb ik nog een aantal andere werken gevonden in de Oost-Aziatische bibliotheek die ik zeker kan gebruiken. McLelland, Mark J. Male Homosexuality in Modern Japan: Cultural Myths and Social Realities. Richmond. Surrey: Curzon Press, 2000: pp 268.

6 6 of 9 5/12/ :10 Dit boek bespreekt de interpretaties van homosekualiteit in de Japanse media. Homoseksualiteit treft men in Japan vooral aan in de "entertainment-wereld", en wordt bijna altijd gelijkgesteld aan transseksualiteit ( ニューハーフ Nyū hāfu). Ondanks de overvloedige aanwezigheid van homosexualiteit in de Japanse populaire media, is er geen sprake van homoseksualiteit als een specifieke identiteit. Discussie in verband met homoseksualiteit als een keuze van levensstijl is haast onbestaande in Japan. Homo-identiteit is iets wat Japanse homoseksuelen missen, en wat dus moet ontwikkeld worden. Tevens geeft dit boek je een korte overzicht van homoseksualiteit doorheen de geschiedenis en laat je toe een goed beeld te vormen hoe het leven van een homoseksueel zich afspeelt in Japan en waar ze allemaal mee af te rekenen hebben. Dit boek staat daarom dan ook bovenaan mijn lijstje van te lezen boeken. Aoki, Darren J. Homosexuality and manliness in postwar Japan. London: Routledge, 2008: pp Satoru Ito, Ryuta Yanase. Coming Out in Japan. Trans Pacific Press, 2001: pp 337. Databanken EBSCOhost BAS Suleski, Ronald. "Japan Reclaims Its Tolerant Past". Gay & Lesbian Review Worldwide, Nov. - Dec. 2007, Vol. 14 Issue 6, pp Ofuji, Keiko. "Sexual Minority Issues and Human Rights Education in Japan". Journal of Gay & Lesbian Issues In Education, 2007, Vol. 4 Issue 4, pp Nakamura, Karen. "The Chrysanthemum and the Queer: Ethnographic and Historical Perspectives on Sexuality in Japan". Journal of Homosexuality, 2007, Vol. 52 Issue 3/4, pp Komiya, Akihiko. "Difficulties Japanese Gay Youth Encounter". Journal of Gay & Lesbian Issues In Education, 2003, Vol. 1 Issue 2, pp McLelland, Mark J. "Virtual Ethnography: Using the Internet to Study Gay Culture in Japan". Sexualities, Nov2002, Vol. 5 Issue 4, pp Masashi Harada. "Japanese Male Gay and Bisexual Identity". Journal of Homosexuality, December 2001, Vol. 42 Issue: Number 2 pp Cole, C. Bard. "Male on Male Action for Girls". Gay & Lesbian Review Worldwide, Jan/Feb2001, Vol. 8 Issue 1, pp Hawkins. "Japan's journey into homophobia". Gay & Lesbian Review Worldwide, 2000, Vol. 7 Issue 1, pp. 36. Miller, Stephen D. "The Reunion of History and Popular Culture: Japan "Come Out" on TV". Journal of Popular Culture, Fall97, Vol. 31 Issue 2, pp De database Bibliography of Asian Studie heeft een paar interessante zoekresultaten opgeleverd, maar het grote nadeel is dat deze databank enkel referenties bevat. Door de onmogelijkheid tot het bezichtigen van full text heeft de BAS me dus niet veel geholpen Aoyama, Tomoko. "Male homosexuality as treated by Japanese women writers". The Japanese trajectory: modernization and beyond. Cambridge, Eng.; New York: Cambridge UP, 1988: pp. 300.

7 7 of 9 5/12/ :10 Lunsing, Wim. "The politics of okama and onabe: uses and abuses of terminology regarding homosexuality and transgender". Genders, transgenders and sexualities in Japan. London; New York: Routledge, 2005.: pp McLelland, Mark. "Living more 'like oneself': transgender identities and sexualities in Japan". Bisexuality and transgenderism: intersexions of the others. Binghamton, N.Y.: Harrington Park Press, 2003: pp McLelland, Mark. "Gay men, masculinity and the media in Japan". Asian Masculinities: The Meaning and Practice of Manhood in China and Japan. Modern Japanese culture and society. Volume III: Japanese culture. London; New York: Routledge, 2007: pp McLelland, Mark; Suganuma, Katsuhiko; Welker, James. "Introduction: re(claiming) Japan's queer past". Queer voices from Japan: first-person narratives from Japan's sexual minorities. Lanham, Md.; Plymouth, England: Lexington Books, 2007: pp Worldcat Picarta McLelland, Mark J.Genders. transgenders, and sexualities in Japan. New York : Routledge, Lunsing, Wim. Beyond common sense : sexuality and gender in contemporary Japan. London ; New York : Kegan Paul, Hall, J.M. "Japan's Progressive Sex: Male Homosexuality, National Competition, and the Cinema". JOURNAL OF HOMOSEXUALITY, 39, Part 3/4, 2000: Noriaki Fushimi ( 伏見憲明 ). 同性愛入門 (Dōseiai nyūmon). Tōkyō : Potto Shuppan, Noriaki Fushimi ( 伏見憲明 ). ゲイという 経験 (Gei to iu ""keiken"). Tōkyō : Potto Shuppan, Deze Nederlandse databank vind ik beter dan Nacsis Webcat. Je krijgt een grotere lijst resultaten, het is overzichtelijker en de resultaten zijn uitgebreider. Met enkel de zoektermen homoseksualiteit en Japan kwam ik al uit op een vrij uitgebreide lijst van relevante artikels. Aangezien er geen full text beschikbaar is, haalde ik de volgende werken er uit gebaseerd op de titel. Hall, Jonathan M. "Japan s Progressive Sex: Male Homosexuality, National Competition, and the Cinema". Journal of homosexuality, vol. 39, 2000, afl. 3-4, pag Deze essay gaat de origine na van wat de gay boom genoemd werd in de jaren 90 in de Japanse cinema. Miller, Stephen D. The (Temporary?) Queering of Japanese TV. Journal of homosexuality, vol. 39, 2000, afl. 3-4, pag Nacsis Webcat Ik had moeite een bruikbare Japanse bron te bespeuren mede doordat er geen transcriptie is van de Japanse titel. Dynes, Wayne R. ; Donaldson, Stephen. Asian homosexuality. New York : Garland Pub., 1992: pp 368.

8 8 of 9 5/12/ :10 Makiko Ida ( 井田真木子 ) もうひとつの青春 : 同性愛者たち (Mō hitotsu no seishun : dōseiaishatachi). Tōkyō : Bungei Shunju, Project Muse Voor dit deel heb ik naast de reeds gevonden resultaten geen andere relevante bronnen gevonden. JSTOR McLelland, Mark J. "Critical Regionalities: Gender and Sexual Diversity in South East and East Asia." Culture, Health & Sexuality, Vol. 2, Nr. 4, okt. - dec. 2000: pp Internet Google McLelland, Mark J. Japan s Original Gay Boom. Popular Culture, Globalization and Japan, Routledge, 2006: pp Summerhawk, Barbara. Queer Japan: Personal Stories of Japanese Lesbians, Gays, Transsexuals and Bisexuals. New Victoria Publishers, 1998: pp 216. Treat, John. Great Mirrors Shattered: Homosexuality, Orientalism, and Japan (Ideologies of Desire). USA: Oxford University Press, 1999: pp 256. James E. Roberson, Nobue Suzuki. Men and Masculinities in Contemporary Japan: Dislocating the Salaryman Doxa. Routledge Curzon 2003: pp 222. McLelland, Mark J. Queer Japan from the Pacific War to the Internet Age. Rowman & Littlefield, 2005: pp 256. Wikipedia Wikipedia - Sexuele minderheden in Japan. < /wiki/sexual_minorities_in_japan> Wikipedia - Homorechten in Japan. < Wikipedia - Homoseksualiteit in Japan. < Wikipedia - Barazoku. < Besluit Nu ik even de tijd neem om terug te kijken op deze opdracht, moet ik toegeven dat ik beter meer tijd heb genomen om een goede onderzoeksvraag te formuleren, en die goed te specificeren vooraleer ik begon. Ik denk dat ik na enige tijd mijn onderzoeksvraag zal herformuleren en in de richting zal gaan van het moderne Japan. Niet alleen vind ik de homoseksualiteit in het moderne Japan interessanter, er zijn ook veel meer bronnen beschikbaar hieromtrent. Vooral bij het werk McLelland heeft mijn interesse voor de homoseksualiteit in het moderne Japan opgewekt. Tevens had ik graag meer gebruik gemaakt van bindteksten om een mooier, overzichtelijker geheel te bekomen. Daarbij had ik er beter aan gedaan mijn

9 9 of 9 5/12/ :10 onderwerp verder onder te verdelen in subthema s, om zo mijn zoektocht wat te vermakkelijken, en ook het geheel overzichtelijker te maken. Terwijl ik eerst dacht dat ik een overvloed aan bronnen ter beschikking had, moet ik toch wel zeggen dat ik wat bedrogen ben uitgekomen. Het aantal gevonden resultaten vind ik wat aan de lage kant. Een reden daarvoor is misschien dat het aandeel trefwoorden die ik heb gebruikt misschien ietwat te klein en inefficiënt waren. Maar ik denk wel dat ik net voldoende bronnen heb om een bachelorpaper te schrijven. Na al het opzoekingswerk is mijn interesse voor dit onderwerp nog meer vergroot, en heeft me moed gegeven om te beginnen aan mijn bachelorpaper. Het schrijven van deze paper was zeer nuttig, in die zin dat ik bij het schrijven van mijn bachelorpaper hier op kan terugvallen. Verder heb ik veel bijgeleerd over verschillende zoekmethoden en kan ik nu zonder moeite en efficiënt databanken als EBCCO raadplegen, wat mij later zeker en vast nog zal helpen. Het heeft mij goed geholpen een goed en ruim beeld te vormen van de online bronnen op het internet. Ook al ik aanvankelijk zeer sceptisch stond tegenover het gebruik van databanken, moet ik nu toch wel toegeven dat er een schat aan informatie te vinden is buiten de bibliotheek. Daarbij vond ik deze paper een verademing naast alle opdrachten. Voetnoten De Japanse term nanshoku ( 男色 ) betekent letterlijk mannelijke kleuren. Het karakter 色 (kleur) heeft echter ook de betekenis van seksueel genot. Deze term wordt gebruikt om te verwijzen naar homoseksualiteit in het oude Japan, die werd geïntroduceerd vanuit China. Volgens Gary Leupp adopteerde Japan verscheidene elementen van de Chinese homoseksuele traditie. Shudō ( 衆道 ) is het fenomeen van homoseksualiteit aanwezig in de gemeenschap van de samurai van de middeleeuwen tot het einde van de 19de eeuw. Het is een afkorting van wakashudō ( 若衆道 ), "De weg van de jongeren" of meer precies, de weg van de jonge ( 若 waka) mannen ( 衆 shū). De "dō" ( 道 ) is gerelateerd met het Chinese woord tao. De oudere partner in de relatie werd nenja ( 念者 ) genoemd, en de jongere wakashū ( 若衆 ) Ontvangen van " Deze pagina is het laatst bewerkt op 28 feb 2009 om 15:08. De inhoud is beschikbaar onder de a Creative Commons Attribution-Noncommercial-Share Alike 2.0 Belgium License.