Gemeente Peel en Maas

Transcriptie

1 Nota Niet verkrampen bij krimpen 1. Inleiding Sinds een paar jaren krijgt het onderwerp demografische krimp veel aandacht van politiek, bestuurders en maatschappelijke organisaties. Het feit dat tot 2025 de bevolking in meer dan de helft van de huidige 441 gemeenten afneemt, roept velerlei reacties op. De krimp zal met name plaatsvinden op het platteland. Momenteel hebben gemeenten aan de randen van Nederland al met dit verschijnsel te maken. Voor Peel en Maas is er de onderstaande prognose. Het Etil heeft onlangs haar cijfers voor opnieuw vastgesteld. Progreff van Etil is in het kader van krimp een landelijk geaccepteerde manier om rekening houdend met zaken als verwachte migratiestromen een meerjarige prognose te doen over de bevolkingssamenstelling. Er zijn meerdere specifieke bevolkingsprognoses, bijvoorbeeld om de onderwijshuisvestingsbehoefte te bepalen. Dit betreft specifieke prognoses waar in deze algemene verkenning niet op wordt ingegaan. Prognoses helpen doordat een gevoel voor richting ontstaat. Van de gegevens van Etil wordt verder uitgegaan. De ontwikkeling van de totale bevolking gaat van van naar naar Dit is een krimp van inwoners in 25 jaar tijd ofwel 9%. Vanaf 2015 wordt een afname van het absolute aantal inwoners van Peel en Maas verwacht. De crux zit niet in de afname van het aantal inwoners, maar in de wijziging van de bevolkingssamenstelling. Het aantal 65 plussers neemt toe van inwoners in 2010 naar inwoners in Het aantal potentiële werknemers, leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar daalt van in 2010 naar ofwel een afname van 27% Verderop in de notitie zal per groep worden besproken wat de verwachtte ontwikkeling is en waar we in de toekomstige kaderstelling rekening mee moeten houden. 1

2 2. Landelijk overheidsbeleid De Tweede Kamer heeft onlangs het Actieplan Bevolkingsdaling biedt nieuwe kansen besproken en aangenomen. Het plan, opgesteld door VNG, IPO en rijk, spoort de krimpende gemeenten aan een omslag te maken van groei naar kwaliteit en vitaliteit. Niet meer maar beter. Het volgende stappenplan wordt beschreven: Accepteer bevolkingsdaling en de gevolgen als een feit, ontken niet de ontwikkelingen. Krimp is een gegeven. Breng gezamenlijk met burgers en maatschappelijke organisaties kansen en bedreigingen voor de langere termijn in beeld. Ontwikkel een strategische, samenhangende visie voor de verschillende maatschappelijke vraagstukken. Vertaal de strategische visie naar beleidsplannen voor de langere termijn. Voer het beleid uit in nauwe samenwerking met maatschappelijke partners, overheidsinstanties en collega-gemeenten in de regio. Let op de solidariteit in en tussen de regio s. Samenwerking of zelfs fusie of herindeling is noodzakelijk voor een toekomst van vitale gemeenten. De VNG ondersteunt de uitvoering van dit Nationaal Actieplan met een digitaal basisboek bevolkingsdaling, diverse bijeenkomsten in het land, en de Gouden Toekomstbus. Deze bus komt langs bij gemeenten die samen met hun inwoners willen nadenken over een Gouden Toekomst. 1 Behalve over absolute bevolkingsdaling wordt in de publicaties over krimp ook veelvuldig geschreven over de vergrijzing van de bevolking en de gevolgen daarvan. Toenemende vraag naar zorg, afnemende vraag naar onderwijsvoorzieningen, leegstand van bestaande woningen en behoefte aan zorgwoningen. 3. Voorbij het probleem denken. In al deze geschriften wordt krimp gepresenteerd als een probleem, dat om oplossingen vraagt die door overheid en maatschappelijke organisaties bedacht moeten worden. De oplossing wordt gevonden vanuit de causale redenering: We hebben een probleem dat leidt tot de volgende analyse waarbij de volgende oplossingen passen. Analyse en oplossingen passen binnen het kader dat overheid en maatschappelijke organisaties verantwoordelijk zijn voor het oplossen van het probleem. Opvallende afwezigen in het debat zijn de burgers. 4. Het perspectief van burgers. In de juli uitgave (2010) van het webmagazine Ruimtevolk 2 schrijft columnist Venhoop een bijdrage over de gevolgen van bevolkingsdaling en krimp, zoals het verdwijnen van voorzieningen. Hij kijkt naar de discussie die over dit onderwerp gevoerd wordt, mede vanuit het perspectief van de burger. De column draagt als titel: Help, onze voorzieningen verdwijnen. Een citaat: Help. De voorzieningen in gemeenten dreigen te sneuvelen. Door bezuinigingen, door krimp. Minder inkomsten, minder inwoners: rampenscenario s tekenen zich af. Nee, niet iets om te onderschatten. Zo hoorde ik van een stad van inwoners. Ze hebben nu vier bibliotheek-locaties. En door al die misère zouden er twee kunnen sneuvelen. Dat zou betekenen ik hoop niet dat er kinderen meelezen dat bezoekers opeens twee in plaats van één kilometer moeten fietsen om een biebboek te lenen. Dat is natuurlijk verschrikkelijk. Er wordt gedacht over nationale hulpacties; leeft Mies Bouwman eigenlijk nog? (..) En natuurlijk. Vroeger zou dat allemaal geen probleem zijn geweest. Dan was je al blij als er überhaupt binnen een straal van 10 kilometer een (.) bieb was. (.) En weet je, ook tegenwoordig is het voor de meeste mensen geen enkel probleem. Zo hebben we in dit land een Landelijke Vereniging voor kleine Kernen. Ja, echt waar. En die heeft onderzocht hoe erg we het vinden als er niet overal een zwembad is, een bieb of zelfs een winkeltje. Dat je daar vaak kilometers voor moet 1 Zie: Factsheet Demografische Krimp van de VNG. 2 Ruimtevolk is een onafhankelijk platform en netwerk voor het debat over de ruimtelijke ordening en de kwaliteit van de leefomgeving. Zie 2

3 fietsen. En dat vinden ze geen enkel probleem!!! (ja, inderdaad, dat zijn drie uitroeptekens). Hoeveel van die kleinere-kernen-bewoners zouden er zijn? Is dat de helft? En voordat u nu begint te sputteren, één vraag. Afgelopen zomer in Frankrijk geweest? En hoe ver rijden was de eerste Supermarché? Tien, vijftien kilometer? Nog verhongerde Fransen gezien.? Venhoop bekijkt het onderwerp krimp mede vanuit het perspectief van de burger. Met enige ironie laat hij zien dat burgers vaak anders tegen een ontwikkeling aankijken dan overheden en maatschappelijke organisaties. Hij maakt de burger mede verantwoordelijk voor het probleem en daagt hem uit eigen verantwoordelijkheid te nemen. Dat dwingt de burger om buiten de bestaande kaders te gaan denken en niet langer de verwachting te koesteren dat overheid en maatschappelijke organisaties alle problemen die ontstaan door krimp en vergrijzing, kunnen of moeten oplossen. 5. Zelfsturing in Peel en Maas In de gemeente Peel en Maas (Noord Limburg) wordt sinds een jaar of vijftien gewerkt aan zelfsturing in kernen en wijken. De gemeente Peel en Maas is per 1 januari 2010 ontstaan uit een fusie tussen de gemeenten Helden, Kessel, Maasbree en Meijel. Peel en Maas is een plattelandsgemeente, met inwoners, die in elf kernen wonen. De fusiegemeente Peel en Maas heeft het gedachtengoed van zelfsturing omarmd en tot één van de leidende principes gemaakt voor het ontstaan van vitale gemeenschappen. De doelstelling a van het programma gemeenschapsontwikkeling, door de raad vastgesteld op 13 juli j.l. is: De ontwikkeling van gemeenschappen tot krachtige sociale verbanden,die zelf richting en invulling geven aan hun eigen sociale en fysieke leefomgeving. Eerder is in prestatieveld 1 van de WMO door de vier raden het volgende vastgesteld: Zelfsturing wil zeggen dat overheid en maatschappelijke organisaties op het openbare domein ruimte geven aan en condities scheppen voor gemeenschappen (dorpen, kernen en wijken) en kleinere sociale verbanden zoals verenigingen, gezinnen en individuen om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor de kwaliteit van hun eigen leven en leefomgeving. Voortdurende feedback draagt bij tot de ontwikkeling van krachtige en intelligente sociale verbanden. De sturing door de gemeente vindt plaats in de vorm van een regierol die recht doet aan zelfsturing, burgerschap en verbondenheid. In het proces van zelfsturing worden inwoners van een dorp of wijk in de gelegenheid gesteld inhoud te geven aan de fysieke en sociale structuur van hun gemeenschap, waarbij gelijkwaardigheid en wederkerigheid tussen de drie hoofdactoren (overheid, maatschappelijke partners en bewoners/burgers) van wezenlijk belang is. De drie actoren werken samen in een driehoek. Daarbij hebben de burgers een eigen verantwoordelijkheid, met name in het openbare domein, d.w.z. de leefwereld waarin de sociale verbanden zijn georganiseerd en waar de burger deel uitmaakt van en actief participeert in meerdere kleine en grote gemeenschappen (gezin, huishouden, straat, buurt, verenigingen, school, kerk, gemeenschapshuis, en andere fysieke en sociale verbanden en voorzieningen). Door de burgers de verantwoordelijkheid voor de inrichting van de openbare leefwereld terug te geven, zal er ook een einde komen aan de afwachtende en consumerende houding van de burgers. 3

4 Dorp Regisseurs/overheid (gemeenten en financiers) Maatschappelijke partners (professionals, informeel, vrijwilligers) Dit nieuwe inzicht leidt ook tot een veranderende opstelling voor de overheid. De overheid zal niet langer haar uiterste best doen om de burgers bij haar beleid te betrekken of om alle klanten van de overheid op identieke wijze te benaderen ( Uw gemeente geeft antwoord ). Want wanneer de overheid haar best doet de burger bij het bestuur te betrekken, neemt de afstand alleen maar toe. De betrokkenheid van de burger komt vaak niet verder dan een claimende consumentenhouding, ook als de burger betrokken is bij de ontwikkeling van beleid. Vanuit het inzicht van zelfsturing gaat de overheid aan de slag met het geven van ruimte aan inwoners zodat zij zich kunnen ontwikkelen tot volwaardige burgers die verantwoordelijkheid nemen voor de inrichting van het openbare domein, fysiek en sociaal. Ook de maatschappelijke organisaties die actief zijn richting burgers zoals de sectoren wonen, welzijn, zorg, onderwijs nemen de eigen verantwoordelijkheid van de burgers als uitgangspunt. De driehoek kantelt: niet overheid en maatschappelijke partners zijn de belangrijkste actoren op het openbare domein, maar de burgers, inwoners van dorpen en wijken. De bestuurskracht in het openbare domein wordt dus bepaald door het zelforganiserend en zelfsturend vermogen van gemeenschappen en niet door de invloed van het bestuurlijke (overheids)apparaat. De afgelopen decennia is de overheid zich steeds meer gaan bemoeien met het openbare domein en heeft daarmee de verantwoordelijkheid van de gemeenschappen ingeperkt. Gevolg is geweest dat burgers steeds meer de consumentenrol aannamen. De noodzakelijke ombuiging van deze relatie tussen overheid en gemeenschappen naar zelfsturing vraagt veel vertrouwen van de overheid (en maatschappelijke organisaties) in gemeenschappen, en vereist groei van zelfvertrouwen bij burgers. Daarbij is het goed dat burgers, maatschappelijke organisaties en overheden zich ervan rekenschap geven dat zich de afgelopen decennia een proces van individualisering heeft voltrokken dat ook van invloed is op de inhoud en vorm die aan het begrip zelfsturing kan worden gegeven. Er is nog volop sprake van sociale binding tussen mensen, maar in veel situaties heeft deze binding een geïndividualiseerd karakter aangenomen. Dat uit zich bijvoorbeeld in allerlei vormen van zogeheten maatjesprojecten waarin mensen zich een tijdlang inzetten voor een medeburger die hulp nodig heeft. Naast collectieve verbanden zijn dergelijke individuele vormen van verbondenheid tussen mensen van belang bij het bepalen van de rollen die burgers, maatschappelijke organisaties en overheden hebben in het openbare en in het publieke domein. 6. Terug naar de krimp. Het perspectief van zelfsturing werpt een ander, nieuw licht op het vraagstuk van de krimp. Met name in procesmatige zin en in de wijze van aanpak. Wanneer een gemeente en gemeenschappen geconfronteerd worden met bevolkingsdaling en vergrijzing, dan is de primaire vraag niet, op welke wijze bestaande voorzieningen (fysiek en sociaal) gehandhaafd kunnen worden en welke overheidssteun daarbij noodzakelijk is. De primaire vraag dient te zijn welke betekenis de lokale gemeenschappen zelf aan deze feiten geven en hoe zij wensen om te gaan met de gevolgen daarvan. Met andere woorden: de gemeenschappen gaan zelf aan de slag met het nadenken over hoe zij willen omgaan met het verschijnsel krimp. Dat geldt uiteraard voor alle 4

5 processen die zich afspelen op het openbare domein, die dus te maken hebben met het leefbaarheidsgehalte van de eigen gemeenschappen. Dat vraagt om veel dialoog (zowel binnen de gemeenschappen, als ook tussen gemeenschappen en overheid en maatschappelijke organisaties). Het dorp, de lokale gemeenschappen nemen daarbij zelf het initiatief, uiteraard aangemoedigd door de gemeente. Uiteraard is het een zoektocht wie waarvoor verantwoordelijk is. Grenzen tussen openbaar en publiek, zijn niet altijd even scherp te trekken. Dialoog en vertrouwen zijn belangrijke instrumenten bij deze zoektocht. De zoektocht gaat gepaard met een bewustwordingsproces dat de overheid niet alles oplost en dat de gemeenschap zelf verantwoordelijk is voor het werken aan leefbaarheid en gemeenschapsontwikkeling. Er zijn zeer veel voorbeelden van projecten en voorzieningen in Peel en Maas die met zelfsturing zijn ontwikkeld. In alle projecten klinkt door dat er niet zozeer oorzakelijk gedacht en gewerkt wordt (van probleem naar oplossing), maar dat er gedacht wordt vanuit de toekomst: hoe willen wij dat onze gemeenschap er over pakweg 10 jaar uitziet, en hoe kunnen we de realisatie van die droom, van die stip op de horizon in de tijd naar voren halen? Bevolkingsdaling en vergrijzing krijgen een vanzelfsprekende plek in deze processen van gemeenschapsontwikkeling. Bevolkingsdaling wordt vertaald in samenwerking; vergrijzing is geen negatief proces van ouder worden, maar een uitdaging tot gezond ouder worden. Vrijwilligerswerk wordt goed burgerschap. Krimpende gemeenten worden vitale gemeenschappen. Uiteraard veronderstelt dit een denken en handelen vanuit een nieuw waardensysteem, nl. dat je gelooft in de kracht van de gemeenschap en de dialoog. De groei van dit nieuwe denken vraagt tijd en ruimte bij alle betrokken partijen. 5

6 7. Vanuit het perspectief van de leeftijdscohorten. De bevolkingsontwikkeling is geen statisch gegeven, maar juist heel dynamisch. De ontwikkeling wordt onder andere door migratiestromen beïnvloed. Onlangs is gebleken dat behoefte en vraag leidden tot toestroom van arbeidsmigranten met name uit Midden - en Oost Europa. Voor Peel en Maas geldt dat we in een ambitieuze regio liggen waar met de Greenport Venlo aanpak een krachtige ontwikkeling in gang hebben gezet naar nieuwe economische activiteiten gericht op onderzoek, innovatie en vermarkting in de economische sector met als peiler de agro-business en de waardetoevoegende logistiek. Dat zal mede invloed hebben op de bevolkingsontwikkeling. In de kaderstelling is het zaak dat voor de korte en midden lange termijn steeds wordt afgestemd op deze feitelijke ontwikkeling. Voor de lange termijn geven de hier voorliggende prognoses de waarschijnlijke ontwikkeling weer. 0-4 jarigen Het verloop van 2010 naar 2040 is van 2180 naar 1757 een afname van 423 ofwel 19 %. In de tijd is sprake van een geleidelijke afname zodat de afstemming op de behoefte aan bijvoorbeeld zuigelingen en jeugdzorg, kinderopvang en peuterspeelzaalwerk relatief harmonisch is. Als beleidsconsequentie betekent dit dat het maken van specifiek beleid rekening moet worden gehouden met een langdurige lichte daling. Grafiek 0-4 jarigen 5-19 jarigen Het verloop van 2010 naar 2040 is van naar 6351, een afname van ofwel 22 %. Hier past niet de conclusie dat 22% van de onderwijsgebouwen over is maar wel dat het multifunctioneel gebruik van gebouwen nodig is voor de effectiviteit van onze investeringen in onderwijsgebouwen. Gelet op de structuur van het onderwijs betekent dit in beginsel voor het basis onderwijs het organiseren van medegebruik van de gebouwen. Voor het voortgezet onderwijs is een sanering waarschijnlijk nodig. De huidige drie locaties van het BBC staan onder druk. Dit komt door de financiering via een bedrag per leerling. Dit betekent dat op relatief korte termijn waarschijnlijk een van gebouwen moet worden afgestoten, waarbij het mogelijk nodig is om in de overblijvende gebouwen investeringen te doen die te maken hebben met het verplaatsen van functies, denk aan het VMBO. 6

7 Grafiek 5-19 jarigen jarigen Het verloop van 2010 naar 2040 is van 4267 naar 3315, een afname van 952 ofwel 22%. De krimp begint voor deze groep vanaf 2017 en is dan relatief fors. Dit maakt het noodzakelijk om actief te zijn op het gebied van vestiging en stages van het MBO, HBO en WO onderwijs in deze regio. De afname van het aantal starters zal direct gevolg kunnen hebben voor de vitaliteit van de bedrijvigheid. Dit vraagt in de toekomst om specifieke aandacht in het economische beleid, het arbeidsmarktbeleid en het brede onderwijsterrein. De zorg om de zorg, het hebben van voldoende arbeidskrachten vanwege de verwachte toename van de zorgvraag door de vergrijzing is daarbij een heel specifiek aandachtspunt ook voor het VMBO onderwijs. Grafiek jarigen jarigen Het verloop van 2010 naar 2040 is van naar 8954, een afname van 3187 ofwel 26%. De afname van dit deel van de beroepsbevolking begint in 2018 en is daarna ook fors. Nog meer dan bij de jarigen geld hiervoor dat een goed leefklimaat, quality of life, van essentieel belang is. Het is de groep die kinderen opvoedt en daarbij vaker principiële keuzen maken gerelateerd aan sociale en economische vestigingsfactoren. Hier kan Peel en Maas op tal van beleidsterreinen van cultuur tot 7

8 ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid een in samenspraak met de regio onderscheidend klimaat creëren. Grafiek jarigen jarigen Het verloop van 2010 naar 2040 is van 9632 naar 6675, een afname van 2957 ofwel 31%. De krimp in deze bevolkingsgroep begint in 2021 en is dus daarna heel fors. De opgave is deze krimp op te vangen in de arbeidsmarkt. Het geeft aan waar de noodzaak tot langer doorwerken vandaan komt. Grafiek jarigen jarigen Het verloop van 2010 naar 2040 is van 3944 naar Hier zitten we in de groeimarkt, absoluut 1332 ofwel 34 %. Deze groep zal in de derde levensfase heel vitaal zijn en een grote bijdrage kunnen leveren aan de gemeenschap. Te voorzien is dat de bijdrage aan de arbeidsmarkt ook nog een behoorlijke ontwikkeling zal doormaken. De vraag hoe lang moet je nog, een bekende vraag in het voorbije arbeidsverleden, is aan het veranderen. Gelet op de mogelijkheden en vitaliteit van mensen enerzijds en de economische noodzaak om antwoorden te vinden op arbeidsmarkt en zorg vragen zal 8

9 nieuwe sociale verhoudingen creëren. De uitdaging zal zijn om te focussen op de kwaliteit van leven, een basisniveau voor iedereen waar we als gemeenschap voor staan. Wat zeker aan de orde is en nu ook al blijkt, is dat deze groep mensen een reservoir is van gemotiveerde vrijwilligers nieuwe stijl. Grafiek jarigen 75 e.o. jarigen Het verloop van 2010 naar 2040 is van Hier zitten we in het bevolkingsdeel waar we onze solidariteit zullen moeten tonen. De verwachte groei in zorg zal groot zijn. Het is geen puur afhankelijke groep, integendeel! Echter het deel wat in de laatste fase van leven afhankelijk is van zorg groeit. En dat vraagt om antwoorden. Ons ingezette traject op het terrein van WWZ geeft daarbij al richting aan die antwoorden. Gedurende een lange periode zal die beleidsinzet op dit terrein nodig zijn. Grafiek 75- e.o jarigen 9

10 8. Overwegingen rond de vijf thema s Thema 1: Omgevingsontwikkeling en wonen Het belang van een aantrekkelijke en duurzame omgeving is groot. Vanuit het perspectief van economische ontwikkeling en vestigingsfactoren zal er (concurrentie in de) arbeidsmigratie zijn. De vestiging van werknemers uit de zogenaamde Moe landen (Midden- en Oost Europa) is fors, zijn er op dit moment ingeschreven in het GBA in Nederland. Het aantal van bijvoorbeeld Poolse werknemers die zich voorgoed willen vestigen bedraagt 50%. Vanwege de sterk veranderende bevolkingssamenstelling is er nog steeds sprake van gezinsverdunning. Dit heeft gevolgen voor de woningvoorraad. Thema 2: Meetellen en Meedoen Duidelijk is dat we in het arbeidsproces mensen nodig hebben, mede door de verwachte toename van de zorgvraag. Een ander punt is dat de vergrijzing een sterke toename van de druk op de individuele (zorg)voorzieningen zal veroorzaken. Dit betekent dat we nieuwe wegen in slaan om individuele voorzieningen te verbinden met moderne vormen van onderlinge hulp. Thema 3: Burgerschap en samenleving De nieuwe rol van de burgers en het op een andere manier kijken heeft voor Peel en Maas al veel opgeleverd. De honderden producten op het gebied van WWZ welke vaak op initiatief van burgers zijn gerealiseerd spreken voor zich. De kwaliteit en solidariteit van de gemeenschap zal een belangrijke drager zijn van ons toekomstig welzijn. Met ons onderwijs zullen wij flexibel moeten reageren op wijzigende sociale - en economische verbanden en condities op alle niveaus van zowel VMBO, MBO, HBO alsook wetenschappelijk onderwijs. Thema 4: Ondernemen en werkgelegenheid De diversiteit van de economie in Peel en Maas, de ingezette koers in de regio Venlo van enerzijds een duurzame economie en anderzijds het zoeken van kansen in (agro)innovatie zijn al eerder geformuleerd. Het is de zoektocht naar een haalbare ambitie. Het krachtenveld zal daarbij zeker sterk beïnvloed worden door de ontwikkeling van de bevolkingssamenstelling, het opleidingen niveau en de omgevingsontwikkeling. Vraag en aanbod van arbeid zal een nog belangrijker vestigingsplaatsfactor worden. Thema 5: Bestuur en dienstverlening We zitten in een omgeving waarbij de bevolkingsontwikkeling, minder jeugd (veel) meer ouderen als een feit moet worden erkend. Dit vraagt van het bestuur een voortdurende afstemming en vooruit kijken om tijdig te reageren op verwachte ontwikkelingen. De kwaliteit van peel en Maas is een niet onbetekenende factor voor burgers en bedrijven om juist hier te willen wonen. 10

11 9. Uitdagingen voor kaderstelling Gestart is de notitie met een beschouwing op hoe Peel en Maas omgaat met posities van gemeenschap en gemeente. Dit betekent dat het inzicht er is dat we denken vanuit de kansen en mogelijkheden die een gemeenschap heeft om richting te kiezen en vorm te geven aan de gemeenschap. Ook is daarbij de faciliteren regierol van de overheid en maatschappelijke partners aan de orde geweest. Daarbij wordt als gegevenheid uitgegaan van een wijziging van de bevolkingssamenstelling. En ook dat een lichte krimp er aankomt. Dat is een uitdaging voor een gemeenschap. Het vraagt net als bij groei om specifiek afgestemd beleid. Voor de gemeente geldt dat alle 18 beleidsterreinen, de programma s, vragen om overwegingen die te maken hebben met de bevolkingsamenstelling. Daarbij zijn afgeleidde factoren zoals bijvoorbeeld de gezinsverdunning die een gevolg is van de ouderwordende bevolking, ook van belang. Het inzicht dat de overheid niet de stofzuiger is om alle maatschappelijke en persoonlijke vragen te voorzien van een pasklaar antwoord, is groeiende. Ons beleid is al gericht op een nieuw evenwicht tussen overheid en gemeenschap. Juist nu is dat noodzakelijk vanwege de druk op de collectieve voorzieningen en de sociale solidariteit, kenmerkend voor een moderne gemeenschap. Gelet op de wijzigende samenstelling van de bevolking vraagt dat ingezette beleid om verdere ontwikkeling. In het economische domein is de zoektocht naar een sterke economische positie op basis van netwerkontwikkeling in volle gang. Juist vanwege de verschuiving in het aanbod van arbeid is een zeer krachtige beweging nodig van kwantiteit naar kwaliteit. De centrale motor achter die ontwikkeling is duurzaamheid en innovatie. Het belang van de Greenport Venlo ontwikkeling en de samenwerking in de regio is dan evident. Een keuze om te excelleren in duurzaamheid en innovatie moet Peel en Maas een krachtig deel in de regio Venlo doen blijven. In deze richtingen zitten de uitdagingen in de doelstellingen van de programma s economie. We onderschrijven het actieplan bevolkingsdaling. Dat betekent dat raad en college bij de (voorbereiding van) kaderstelling en specifiek beleid de feiten van de bevolkingsontwikkeling meewegen vanuit het perspectief van een kansrijke toekomst. Afsluitend een citaat van Nol Reverda lector Hogeschool Zuyd/Neimed: een krimpgebied is een gebied in transitie. Gebieden in transitie zijn economisch altijd interessant. Het daagt uit tot nieuwe product- en dienstontwikkeling. Een krimpgebied is een uitstekende innovatiemarkt. 11