Demografische krimp in Gelderland

Transcriptie

1 Demografische krimp in Gelderland Factsheet Opgesteld door Dirk Vreugdenhil

2 Demografische krimp in Gelderland In de nabije toekomst zal het inwoneraantal en het aantal huishoudens in grote delen van Gelderland afnemen. Deze demografische krimp loopt paralel aan het proces van de zogenaamde dubbele vergrijzing. Het aantal jongeren neemt af, terwijl het aandeel ouderen in de samenleving in de toekomst verder zal stijgen. Demografische krimp is een verschijnsel dat de aandacht van de politiek verdient omdat het ingrijpende gevolgen heeft voor de leefbaarheid, de woningmarkt, de arbeidsmarkt, mobiliteit, milieu en bovendien een vernieuwde vraag naar ruimte met zich mee brengt. In deze factsheet worden een aantal elementen die zijn verbonden met krimp naar voren gebracht, met als doel om voorbereid te zijn op processen rond demografische krimp en adequaat in te kunnen spelen op de begeleiding van krimp in onze provincie. Wat verstaan we onder demografische krimp? De meest eenvoudige definitie van demografische krimp is het afnemen van het aantal inwoners in een bepaalde regio. In de literatuur over demografische krimp wordt echter een bredere definitie gehanteerd. Voor een goede inschatting van de gevolgen van de woningvoorraad is het namelijk belangrijk om ook de samenstelling van de huishoudens te weten en voor de economische gevolgen (met name op het gebied van werkgelegenheid) is het van belang om ook iets te weten over de bevolkingssamenstelling. De meest gehanteerde definitie wordt gegeven door Frank van Dam (2006) 1 : Demografische krimp kan derhalve worden gedefinieerd in termen van zowel aantallen (inwoners, huishoudens), als bevolkingssamenstelling (naar leeftijd, etniciteit) en huishoudenssamenstelling (naar omvang, levensfase, inkomen), waarbij samenstellende delen van de bevolking in omvang afnemen (Van Dam et al., 2006:26). Demografische krimp en de bevolkingssamenstelling Nederland kent in de afgelopen decennia een vaste periode van bevolkingsgroei. Deze bevolkingsgroei kende een explosie na de Tweede Wereldoorlog. De generatie babyboomers is het bekende voorbeeld hierbij. Tot de jaren 70 kende Nederland in vergelijking met de ons omringende landen een grote bevolkingsgroei. In de jaren 70 kwam de kentering, onder invloed van moderne trends zoals secularisering, individualisering en emancipatie. Opmerkelijk is dat de daling in het vruchtbaarheidscijfer werd opgevangen door de toestroom van immigranten 2. Figuur 1 laat zien wat de verwachting is voor de bevolkingssamenstelling tot aan Wat van groot belang is, is in welke leeftijdscategorieën de bevolkingsdaling plaatsvind (figuur 2.1). Zo is er op dit moment in Nederland sprake van ontgroening, een afname van het aantal jongeren in Nederland. In het begin van de jaren zestig viel nog 30% van de Nederlandse bevolking in de categorie 0-14 jarigen, in januari 2006 is nog maar 18,3% van de bevolking jonger dan 15 jaar. Ook is er sprake van vergrijzing, het aantal ouderen (65+) is de afgelopen dertig jaar gestegen met 56,4%. Het aantal tachtigplussers nam in deze periode zelfs toe met 122 procent. Deze nieuwe leeftijdsopbouw van de bevolking heeft grote gevolgen voor de omvang van de potentiële beroepsbevolking. De omvang van deze groep zal eerder dalen dan de totale Nederlandse bevolking. Oorzaak hiervan is dat de naoorlogse generatie de pensioengerechtigde leeftijd nadert en deze uitstroom onvoldoende wordt gecompenseerd door de instroom van jongeren, als gevolg van het lage geboortecijfer de afgelopen jaren. 1 Dam, F. van, Groot, C. de, & Verwest, F. (2006) Krimp en Ruimte: Bevolkingsafname, ruimtelijke gevolgen en beleid. Den Haag/Rotterdam: NAi Uitgevers. 2 Jong, A. de & Duin, C. van (2010) Regionale prognose : vergrijzing en omslag van groei naar krimp. Planbureau voor de Leefomgeving/Centraal Bureau voor de Statistiek. Den Haag: NAi Uitgevers.

3 Figuur 1: bevolkingssamenstelling tot 2040 In welke mate kunnen we krimp verwachten in onze provincie? In Oktober 2012 heeft het college een statennotitie geschreven over de opgave van krimp in onze provincie. Deze notitie stelt: Krimp van de bevolking staat volop in de aandacht. Tal van publicaties, debatten en activiteiten zorgen er ook voor dat krimp steeds hoger op de agenda komt te staan. Onze bevolkingsprognose laat zien dat wij in verschillende regio s hiermee te maken krijgen (bron: Bevolkingsprognose Gelderland 20121). Groei en krimp bestaan in Gelderland naast elkaar. Demografische ontwikkelingen hebben effect op vele sectoren. Er zijn zowel positieve als negatieve effecten te benoemen. Bij elkaar vraagt dit om een provinciale inzet bij de krimpopgave. Deze inzet geeft antwoord op de vraag hoe wij krimp zien en willen benaderen in overleg en samenwerking met onze partners in de regio. Figuur 2 laat zien welke effecten er worden verwacht voor de Gelderse regio s. Hieruit valt op te maken dat grote delen van Gelderland met krimp te maken gaan krijgen. In de figuur is geen rekening gehouden met een afname van de beroepsbevolking. Dit kan namelijk verstrekkende gevolgen hebben voor de werkgelegenheid in de regio en zou de opgave die krimp met zich mee brengt nog wel eens zwaarder maken dan we aanvankelijk aannemen.

4 Figuur 2: bevolkingssamenstelling in Gelderland Als we figuur 2 combineren met figuur 3 en figuur 4 krijgen we een eerlijker beeld van de toekomstverwachting. De verwachting is dat in Gelderland met uitzondering van de achterhoek het aantal huishoudens zal blijven toenemen. Dit heeft gevolgen voor de gewenste woningvoorraad, maar ook voor het type woningen waar vraag naar zal zijn (seniorenwoningen?). Figuur 3: ontwikkeling huishoudens

5 Met uitzondering van de regio Nijmegen (als studentenstad) zal de potentiele beroepsbevolking in heel Gelderland flink afnemen. Dit is onderdeel van een landelijke trend. Effecten zouden dan ook in dat kader bekeken moeten worden. Figuur 4: onwikkeling beroepsbevolking Beleidsstrategieën krimp De provincie Gelderland is in oktober 2012 met een voorzichtige aanzet gekomen voor een beleidsstrategie ten aanzien van krimp. Hieronder staat de samenvatting van de statennotitie: Beknopte samenvatting Statennotitie: In deze Statennotitie zetten wij onze provinciale inzet bij krimp van de bevolking uiteen. Het gaat hierbij om krimp als demografische verandering van de bevolking in Gelderland. Deze Statennotitie is tevens onze reactie op het voorstel van de Provinciale Staten (PS ) over de besluitvorming met betrekking tot het rapport Met het oog op morgen; Verkenning van de rol van de provincie in het krimpbeleid van de Rekenkamer Oost-Nederland. Krimp van de bevolking vergt een nieuw perspectief. Denken in termen van groei maakt steeds meer plaats voor denken in termen van beheer van het bestaande. De afname van de bevolking legt een druk op de lokale voorzieningen die ook al kampen met de huidige economische recessie en de effecten van schaalvergroting. Demografische ontwikkelingen verschillen per regio. De gevolgen zijn in alle sectoren merkbaar en het zwaartepunt ligt in het landelijk gebied. Vitale en aantrekkelijke regio s zijn belangrijk voor de structuur van Gelderland en krimp vergroot deze uitdaging. Wij willen ons daarvoor inzetten samen met onze partners, zoals wij in het Coalitieakkoord Uitdagend Gelderland en de Uitvoeringsagenda hebben aangegeven. Onze inzet bij krimp duiden wij aan de hand van de volgende invalshoeken: regio, ruimte, regie en reuring. In de regio s willen we ervoor zorgen dat gemeenten samen met ondernemers, onderwijs, maatschappelijke organisaties en burgers de gevolgen van krimp aan kunnen pakken. We vragen van onze partners daarbij de bereidheid om verder te kijken dan de korte termijn of het belang van de eigen woonplaats bijvoorbeeld. Vanuit ruimtelijke ordening zien we krimp als een

6 belangrijk allocatievraagstuk. Er zijn geen gemakkelijke keuzes. In onze regierol gaan we de afstemming tussen gemeenten bevorderen, leggen we de programmering van woningbouw en bedrijventerreinen vast en monitoren we ontwikkelingen ten aanzien van demografie. Zo nodig helpen we bij het maken van bovenlokale keuzes of dwingen deze af door onze investeringen te koppelen aan een regionale visie op krimp. Reuring rond het onderwerp krimp is nodig voor verdere bewustwording, kennisontwikkeling en het benutten van kansen. We zien krimp als een facet van verschillende beleidsterreinen die onderling met elkaar verbonden zijn. Voor onze inzet vinden wij het belangrijk om aan te geven waar onze prioriteiten liggen en ook al deels het investeren. Het betreft de volgende prioriteiten: functies en voorzieningen; bereikbaarheid (fysiek en digitaal); economie, arbeidsmarkt en onderwijs; actief burgerschap en leefbaarheid. Via de Ontwikkelagenda van de Omgevingsvisie (PS ) gaan we het gesprek met de partners en de regio aan. Vorenstaande punten zijn daarbij onze inbreng aan de verschillende tafels. Ook willen we de nieuwe Regiocommissies hierin betrekken. De Omgevingsvisie is voor ons het centrale instrument om het vraagstuk van krimp verder op te pakken. Van krimp bestrijden naar krimp begeleiden In 2010 heeft het PBL een rapport gemaakt over krimp in Nederland. Kern van de analyse was dat overheden uit alle macht krimp proberen te bestrijden, maar dat dit niet tot het gewenste resultaat leidt. Daarom stellen ze een beleidslijn voor die niet gericht is op het bestrijden van krimp, maar op het begeleiden van krimp. Hieronder staat een greep uit de beleidsaanbevelingen voor gemeenten, provincies en het rijk: Beleidsaanbevelingen Gemeenten ƒ Gemeenten in de huidige krimpregio s en de anticipeerregio s moeten niet alleen in hun woningmarktbeleid rekening houden met demografische krimp, maar ook in hun ruimtelijk-economisch, detailhandels-, arbeidsmarkt- en bedrijventerreinenbeleid. Dit vanwege de (in)directe invloed die demografische krimp op de economie heeft en omgekeerd. Ook kan krimp de uitvoering van economisch beleid bemoeilijken. Zo zal de herstructurering van bedrijventerreinen in krimpregio s lastig zijn, omdat het meestal geen optie is om deze terreinen te transformeren tot woonwijken. Er is immers nauwelijks vraag naar woningen. ƒ De toekomstige beleidsinspanningen in krimpregio s en anticipeerregio s moeten meer worden gericht op het anticiperen op en begeleiden van demografische krimp, in plaats van op het reageren op en het bestrijden ervan. De ervaringen in de huidige krimpgemeenten en -regio s leren namelijk dat dit laatste weinig effectief is. ƒ Gemeenten doen er verstandig aan het krimpbeleid in regionaal verband op te pakken en af te stemmen. Dit geldt zowel voor het woningmarktbeleid als voor het detailhandels- en bedrijventerreinenbeleid. Het onderling afstemmen van bouw-, sloop- en herstructureringsplannen voor woon-, werk- en winkelgebieden voorkomt niet alleen intraregionale concurrentie om (dezelfde) inwoners en bedrijven, maar ook onrendabele ruimtelijke investeringen en leegstand. ƒ Gemeenten zullen hierbij ook in regionaal verband oplossingen moeten zien te vinden voor de belemmeringen waartegen zij aanlopen als zij die omslag willen maken. Lokale bestuurders moeten zich daarvoor nog bewuster zijn van de gevolgen van krimp voor de woningmarkt en economie. Ook zullen zij gezamenlijk op zoek moeten gaan naar nieuwe regionale coalities en betrokken partijen moeten aansporen handelingspatronen die zijn gericht op groei los te laten. Het verdient hierbij aanbeveling ook andere partijen te betrekken die actief zijn op de regionale woningmarkt, zoals corporaties en

7 ontwikkelaars, en in de regionale economie, bijvoorbeeld het bedrijfsleven en belangen organisaties als de Kamers van Koophandel, de brancheorganisatie voor het midden- en kleinbedrijf (MKB) en werkgeversorganisaties als VNO-NCW. Het gezamenlijk nieuwe financiële middelen bedenken en daarmee experimenteren, kennis opbouwen over het onderwerp en beter gebruikmaken van bestaande regels kunnen eveneens belemmeringen uit de weg nemen. ƒ Om de regionale aanpak te laten slagen, zijn goede financiële afspraken, bijvoorbeeld over vere vening of een sloopfonds, van cruciaal belang. Deze afspraken zullen in een gezamenlijk uitvoeringsplan moeten worden opgenomen. ƒ De uitvoeringsproblemen die aan het omschakelen van bestrijden naar begeleiden ten grondslag liggen, kunnen ook anticipeerregio s parten gaan spelen bij het anticiperen op en begeleiden van demografische krimp. Wanneer gemeenten tijdig anticiperen op toekomstige demografische ontwikkelingen, zal de toekomstige transformatieopgave in deze gebieden kleiner zijn dan in de huidige krimpregio s. Daarmee zullen ook de kosten voor het uitvoeren van de opgave geringer zijn. Door nu in te grijpen, kunnen de problemen die met demografische krimp samengaan, worden voorkomen of beperkt. Rijk en provincies ƒ Het Rijk en de provincies kunnen de bewustwording over de gevolgen van demografische krimp onder lokale bestuurders vergroten. Zij kunnen wijzen op de noodzaak daar niet alleen in hun woningmarktbeleid, maar ook in hun economisch beleid aandacht aan te besteden en daar tijdig, het liefst in regionaal verband, op te anticiperen. ƒ Daarnaast kunnen het Rijk en de provincies lokale bestuurders in krimpregio s en anticipeerregio s ondersteunen bij het zoeken naar nieuwe coalities, en bij het experimenteren met nieuwe financiële middelen, zoals regionale verevening, een regionaal sloopfonds en publiek-private samenwerking. Ook kunnen zij helpen bij het in kaart brengen van de mogelijkheden die bestaande regels, zoals die uit de nieuwe Wet ruimtelijke ordening, kunnen bieden om strategieën gericht op het begeleiden van krimp te kunnen uitvoeren. ƒ Tot slot dwingt krimp het Rijk en de provincies ertoe ook hun eigen beleid bij te stellen. Ondanks de aandacht die er tegenwoordig is voor krimp, is het ruimtelijk, economisch en woningmarktbeleid nog te eenzijdig gericht op het stimuleren en mogelijk maken van groei.