Tussentaalelementen in de taal van Vlaamse politici

Transcriptie

1 Universiteit Gent Academiejaar Tussentaalelementen in de taal van Vlaamse politici Promotor: Prof. Dr. J. Taeldeman Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het behalen van de graad van licentiaat in de Taal- en Letterkunde: Germaanse talen, door Annelies Van Laere

2 Inhoudsopgave 0 INLEIDING DE TAALONTWIKKELING IN VLAANDEREN HISTORISCHE SCHETS HET STANDAARDISERINGSPROCES IN VLAANDEREN Het taalbeleid Belgisch Beschaafd Nederlands TUSSENTAAL VERKLARINGEN VOOR DE STERKE POSITIE VAN TUSSENTAAL Niet kunnen Niet willen STIGMATISERING VAN TUSSENTAAL TOEKOMSTVISIES METHODOLOGIE EN FASERING VAN HET ONDERZOEK KEUZE VAN DE INFORMANTEN KEUZE VAN DE PARAMETERS CORPUS ANALYSE PER POLITICUS INGREDIËNTEN VAN TUSSENTAAL ANALYSE PER PARAMETER SITUERING VAN HET ONDERZOEK ANALYSE PER POLITICUS OVERZICHTSTABEL BERT ANCIAUX VIC ANCIAUX GEROLF ANNEMANS GEERT BOURGEOIS WILLY CLAES

3 3.7 ALEXANDRA COLEN RIKA DE BACKER STEFAAN DE CLERCQ WILLY DE CLERCQ HERMAN DE CROO KAREL DE GUCHT JEAN-LUC DEHAENE PATRICK DEWAEL FILIP DEWINTER PAULA D HONDT VERA DUA GASTON EYSKENS MARC EYSKENS JAAK GABRIËLS JOS GEYSSELS PATRICK JANSSENS RENAAT LANDUYT YVES LETERME NELLY MAES WILFRIED MARTENS FIENTJE MOERMAN HUGO SCHILTZ MIET SMET STEVE STEVAERT JEF TAVERNIER LEO TINDEMANS LOUIS TOBBACK JOHAN VAN DE LANOTTE FREYA VAN DEN BOSSCHE MARLEEN VANDERPOORTEN KAREL VAN MIERT GUY VERHOFSTADT

4 3.39 MIEKE VOGELS INGREDIËNTEN VAN TUSSENTAAL FONOLOGIE Fonologie a) West -Vlaanderen b) Oost-Vlaanderen c) Brabant d) Limburg Fonologie a) H-procope b) Progressieve in plaats van regressieve assimilatie: [t] + [d] wordt [t] + [t] c) Wijzigingen aan de auslaut t in korte woordjes d) Diftongen: [ε. i ], [œ. y ] en [. u ] e) Deletie van de eindsjwa GRAMMATICA Fouten tegen de buiten- en binnenbouw van de werkwoordelijke eindgroep 120 a) Fouten tegen de buitenbouw van de werkwoordelijke eindgroep b) Fouten tegen de binnenbouw van de werkwoordelijke eindgroep Gij-systeem Adnominale flexie Expletief dat De beknopte infinitiefzin: van/voor + te +infinitief Dubbel gaan Ongrammaticale relatiefpronomina Redundant geworden/geweest Subjectreduplicatie Hypothetisch moest Dubbele negatie LEXICON Terug in plaats van weer Langs in plaats van aan

5 4.3.3 Omwille van Spijtig Een stuk Zodra Interjecties DE BRABANTSE EXPANSIE HOE TUSSENTALIG IS DE TAAL VAN POLITICI? Sociaal profiel Fonologie a) Fonologie b) Fonologie Grammatica Lexicon BESLUIT ANALYSE PER PARAMETER GENERATIE Teledemocratie Fonologie Grammatica Lexicon STREEK VAN HERKOMST SEKSE PARTIJ BESLUIT BIBLIOGRAFIE BOEKEN ARTIKELS NIET-GEPUBLICEERDE LICENTIAATSVERHANDELINGEN

6 0 Inleiding Sinds enkele jaren wordt geklaagd over de taal van politici. Zo heeft Geert Van Istendael (1989) het in zijn boek Het Belgisch Labyrint over het taalverval in de politiek : Veruit het slechts van al praten onze politici. (Van Istendael 1989: 118) Ook het taalcharter van de VRT is niet bepaald lovend over het taalgebruik van onze nationale politici: In onze buurlanden wordt die [standaardtaal] mede gevormd door politici, bedrijfsleiders en academici, maar in Vlaanderen kan hun taal bezwaarlijk een voorbeeld worden genoemd. (Taalcharter VRT 2001: p.9) Deze en andere auteurs klagen het tussentalige karakter van de taal van politici aan. Ook Cajot (1998: 104) omschrijft tussentaal als de taal waarin de communicatieve Vlaamse politicus debatteert of in een interview zijn antwoorden formuleert. Deze uitspraken wil ik toetsen aan een onderzoek dat zich op de taal van Vlaamse politici richt. De bedoeling is dus na te gaan of die taal zo tussentalig is als geregeld wordt beweerd. De taal die in dit onderzoek bestudeerd wordt, is tweevoudig te karakteriseren. Ten eerste is het de spreektaal die de politici hanteren wanneer ze zich van media-aandacht bewust zijn. Dit is belangrijk wanneer we willen nagaan in hoeverre politici in hun taalgebruik een middel zien om zich te profileren. Ten tweede is het vrij spontaan en onvoorbereid taalgebruik. Hoewel we natuurlijk nooit weten of de politicus zijn vragen op voorhand doorgespeeld kreeg of niet, gaan we ervan uit dat de vorm van de communicatie grotendeels onvoorbereid is. De gekozen fragmenten zijn dus interviews en debatten. De bijlage bevat een corpus met radio- en tv- fragmenten waarin de informanten aan het woord kwamen. Hoofdstuk 1 biedt een theoretisch kader voor het onderzoek. Er wordt aandacht besteed aan het fenomeen tussentaal, de stigmatisering ervan en enkele mogelijke verklaringen voor de sterke positie van deze taalvariëteit. Een korte historische schets van de 5

7 taalontwikkeling in Vlaanderen dient als achtergrond. Het hoofdstuk wordt afgerond met een blik op de toekomst. Na dit algemene hoofdstuk wordt overgegaan tot het eigenlijk onderzoek. Eerst worden de verschillende fasen van het onderzoek doorlopen en de methode verantwoord in Methodologie en fasering van het onderzoek. In de volgende hoofdstukken worden de resultaten verwerkt. De lijsten van fouten die elke politicus maakt, werden ondergebracht in Hoofdstuk 3: Analyse per politicus. In het volgende hoofdstuk: Ingrediënten van tussentaal worden de meest gemaakte fouten zoals ze in Analyse per politicus opgetekend werden verduidelijkt en met enkele voorbeelden uit het corpus geïllustreerd. Hoofdstuk 5: Analyse per parameter biedt een vergelijking tussen de resultaten van oudere en jongere politici, informanten uit verschillende regio s, mannen en vrouwen en politici van verschillende partijen. Tot slot worden de bevindingen geplaatst in het theoretisch kader van het eerste hoofdstuk. 6

8 1 De taalontwikkeling in Vlaanderen 1.1 Historische schets 1 Tot het einde van de middeleeuwen bestonden de Nederlanden uit verschillende vorstendommen, prinsdommen, graafschappen en boerenrepublieken. Pas in de zestiende eeuw werd dit amalgaam van autonome bestuurseenheden door Karel V omgedoopt tot de Zeventien provinciën of de Nederlanden. Aan deze eenheid kwam een einde door de Tachtigjarige Oorlog. De Noordelijke Nederlanden konden zich van de Spaanse bezetting losmaken, het Zuiden bleef na de Val van Antwerpen (1585) onder Spaans gezag en kwam later onder Oostenrijks bewind. In die periode (vanaf de zestiende eeuw) ontstond in zowat heel West-Europa de nood aan bovengewestelijke cultuurtalen. Vier factoren speelden hierin een rol: de boekdrukkunst, het toenemend interregionaal verkeer, het Humanisme en de opkomst van de hervorming. Ook in de Noordelijke Nederlanden groeide in de zeventiende eeuw de behoefte aan een gestandaardiseerde taal. Gezien haar grote politieke, economische en culturele macht werd Holland het spraakmakende centrum van het Nederlandse taalgebied. Het Hollandse dialect oefende een invloed uit op de verdere ontwikkeling van het gesproken Nederlands. Wat de Nederlandse schrijftaal betreft, was aanvankelijk de Vlaams-Brabantse inbreng opvallend sterk. Het Nederlands zoals het door de synode van Dordrecht werd neergeschreven in de Statenbijbel, werd als norm beschouwd, hoewel het oorspronkelijk niet taalnormerend bedoeld was. In de synode zetelden ook enkele Vlamingen en (vooral) Brabanders, die na de Val van Antwerpen naar het Noorden waren geëmigreerd. Doordat deze vertaling drie eeuwen lang in gebruik bleef, konden Vlaams-Brabantse invloeden even lang doorwerken in het Noorden. Op die manier had het Zuiden wel enige invloed op de Nederlandse schrijftaal. Pas in de negentiende eeuw kreeg deze geschreven standaardtaal in het Noorden ook een gesproken variant. 1 Blom en Lambrechts (red.) (1993) De geschiedenis van de Nederlanden. Baarn: Intro Lode Wils (2002) Waarom Vlaanderen Nederlands spreekt. Leuven: Davidsfonds. 7

9 De Zuidelijke Nederlanden waren volledig afgesloten van deze taalevolutie in het Noorden. Met de politieke scheiding was immers ook een verschillende taalontwikkeling op gang gekomen. Na 1585 was in Vlaanderen een beperkte Franstalige elite achtergebleven en een brede dialectsprekende onderlaag. Deze verschillende taalontwikkeling kan men verbinden met de verschillen op religieus vlak: terwijl in het Noorden het protestantisme een grote aanhang kende, werd in het Zuiden het katholicisme hersteld (de contrareformatie). Zoals reeds vermeld, was het protestantisme een belangrijke factor in de opkomst van een geschreven standaardtaal. Na de slag van Fleurus in 1794 werden de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk ingelijfd. De invoering van de Franse wetgeving en instellingen bracht een totale verfransing van het bestuur met zich mee. In het Noorden was er geen sprake van inlijving: de zogenaamde Bataafse Republiek werd als satellietstaat erkend. In 1815 bevochten Noord en Zuid samen de vrijheid in de Slag van Waterloo, waarna de Franse troepen zich terugtrokken. Een nieuwe eenheid tussen Noord en Zuid kwam tot stand en Willem I werd aangesteld als koning der Nederlanden en Groothertogdom Luxemburg. Hij voerde een vernederlandsing door van het bestuur en het gerecht in Vlaanderen. In zijn ode Aen de Belgen beschreef Jan Frans Willems deze koning als volgt: Gy hebt een Koning die der Vadren deugden heéft; In wien een Neêrlandsch hart en zugt voor weldoen, leéft: Hy kent uw Moederspraeck, hy zal haer rechten staeven, En al wat Neêrlandsch is, gelyk hy zwoór, handhaeven De taal der overheyd en die van d onderzaet, Zal weêr de zelfde zyn, tot welzyn van den Staet (Willems 1818) Steeds meer stuitte het koningschap van Willem I op verzet, ook in het Zuiden. De oppositiegroepen hadden verschillende doelstellingen met herstel van grieven als gemeenschappelijke noemer. Zo kwam de burgerij, die vanaf de Oostenrijkse tijd geleidelijk en onder het Franse bewind grondig was verfranst, tegen de taalpolitiek in opstand. Ook de katholieken, die de vrijheid verlangden om hun gang te gaan inzake onderwijs en godsdienst, maakten deel uit van de oppositie. Het verzet tegen Willem I werd steeds groter en resulteerde in 1830 in de onafhankelijkheid van België. Ondanks artikel 23 van de Belgische grondwet, dat zegt dat in België het gebruik der landstalen vrij is, werd het Frans de enige officiële voertaal. Tegen het Frans-culturele 8

10 karakter van de Belgische staat groeide echter weerstand. Enkele Vlaamse intellectuelen wilden een einde maken aan de taalkundige en culturele verdrukking van de Vlamingen. Gesteund door de ideeën van de romantiek (waardering van de eigen taal) groeide de Vlaamse beweging. Hun verzet bleef niet onbeantwoord. Steeds meer werden wetten goedgekeurd die de positie van het Nederlands in Vlaanderen versterkten. Zo werd bijvoorbeeld in 1932 het onderwijs in Vlaanderen eentalig Nederlands. In de tweede helft van de negentiende eeuw (vanaf 1848) krijgt de Vlaamse beweging steun van een nieuwe Vlaamse middenklasse, die een geschikte taal zocht om zich te profileren tegenover de Franstalige adel enerzijds, en het dialectsprekende volk anderzijds. Vanaf nu gingen de Vlaamsgezinden met meer klem politieke eisen stellen. De gelijkheidswet, die in 1898 uitgevaardigd werd, verhief de Vlaamse taal naast het Frans tot officiële taal van België. Maar om de concurrentie met het Frans te kunnen aangaan, was een volwaardige Nederlandse standaardtaal nodig. Het oubollige en zeer regionaal gekleurde Schoon Vlaams dat in het Vlaamse onderwijs en in het bestuur gesproken werd, voldeed niet. Aangezien in Nederland al langer een standaardtalige traditie heerste, importeerden de Vlamingen de standaardtaal van hun noorderburen. In een decreet van 10 december 1973 verschenen in het Belgisch Staatsblad van 10 april 1974 werd de taal die de Vlamingen spreken, officieel Nederlands genoemd. 1.2 Het standaardiseringsproces in Vlaanderen Het taalbeleid De standaardtaal die het Zuiden van het Noorden overnam, stond aanvankelijk ver van het Vlaams dat tot dan toe in het Zuiden gesproken werd. Een stevig taalbeleid moest het Nederlands van de Vlamingen oppoetsen. Reeds in de negentiende eeuw werden bijvoorbeeld de Taal- en Letterkundige Congressen gehouden die de funeste invloed van het Frans wilden bestrijden en aan een algemeen beschaafde uitspraak wilden werken (Deprez 1985: ). Daarnaast verschenen ook taalzuiverende boekjes als Gallicismen in het Zuidnederlandsch van de Vreese en Onkruid onder tarwe van Meert. In 1913 werd de Vereeniging voor Beschaafde Nederlandse Uitspraak opgericht met het doel dat de Vlamingen zouden gaan spreken zoals beschaafde lieden dat doen in 9

11 Nederland. Later werd ze opgevolgd door de Vereeniging voor Beschaafde Omgangstaal. Naast de uitspraak wilde men nu ook lexicale en grammaticale problemen aanpakken. In 1977 veranderde de vereniging een derde en laatste keer van naam: Vereniging Algemeen Nederlands. Daarnaast moesten de talrijke tips en lessen in handboeken, van overheidsinitiatieven en initiatieven in de pers, op radio en televisie de Vlaamse achterstand wegwerken door het Nederlands van de Vlamingen zo dicht mogelijk bij dat van de Nederlanders te brengen (Deprez 1985: 106). Deze taalzuiveraars ook wel taaltuiniers genoemd probeerden het onkruid uit de Vlaamse taaltuin te wieden Belgisch Beschaafd Nederlands Hoewel al deze taalzorginitiativen tot een verbetering van het Nederlands van de Vlamingen leidden, blijft er toch een verschil tussen het Nederlands van het Noorden en wat Goossens (1970) het Belgisch Beschaafd Nederlands noemt. Een eerste kenmerk van dit Belgisch Beschaafd Nederlands is de dialectinterferentie die groter is dan wat men normaal in een cultuurtaal aanvaardbaar acht. Een tweede kenmerk kan onder de noemer belgicismen worden samengebracht, d.w.z. gallicismen, verouderde boekentaal met een ietwat hoogdravende ambtenarenstijl, archaïsmen en dergelijke (Willemyns 1987: 148). Gallicismen zijn taaluitingen die letterlijk uit het Frans worden overgenomen. Zowel op het vlak van uitspraak, grammatica en lexicon heeft de eeuwenlange Franse bezetting haar sporen nagelaten: sommige vernederlandste woorden worden op z n Frans uitgesproken (vb.: inspecteur), grammaticale constructies (Hij kwam te sterven) en woorden (zich situeren) worden letterlijk uit het Frans vertaald. Ook archaïsmen vallen onder de noemer Belgicismen. Archaïsmen zijn verouderde woorden of zinswendingen, die bijdragen tot het schrijftalige karakter van het Belgisch Nederlands. Woorden, uitdrukkingen of constructies die wel nog in de schrijftaal voorkomen, maar mondeling al lang uitgestorven zijn, worden opnieuw tot leven gewekt. Voorbeelden hiervan zijn: reeds i.p.v. al, zenden i.p.v. sturen en Zijt u gehuwd? i.p.v. Bent u getrouwd?. Volgens Goossens (1975) komt dit vooral voor in gebieden waar men buiten datgene wat op papier staat weinig houvast heeft om naar de norm te spreken. Een gesproken Belgische variant van de Noord-Nederlandse taal, die als voorbeeld kon gelden, bestond in Vlaanderen lange tijd niet. 10

12 Ten slotte wordt het Belgisch Beschaafd Nederlands ook gekenmerkt door hypercorrecties en purismen. De taalonzekerheid van de Vlamingen leidde er toe dat men voor woorden en uitdrukkingen die in het dialect gebruikt werden, naar een ander vaak foutief woord zocht. Vanuit een algemene twijfel aan de correctheid van endogene taalelementen (woorden, woordvormen, woordverbindingen) geven vele Vlamingen correct endogeen taalgoed prijs voor exogene taalbouwsels die formeel of situationeel minder correct zijn. (Taeldeman 1992: 34) Zo wordt bijvoorbeeld om een herhaling aan te duiden hypercorrect terug gebruikt in de betekenis van weer/opnieuw, omdat deze laatsten in de meeste dialecten voorkomen. Onder purismen worden dan woorden of uitdrukkingen verstaan, die opzettelijk met elementen van Nederlandse of Germaanse oorsprong zijn gevormd met de bedoeling een woord van vreemde meestal Franse oorsprong te vermijden (Goossens 1975). Klassieke voorbeelden zijn hier duimspijker i.p.v. punaise, regenscherm i.p.v. paraplu en uitstalraam i.p.v. etalage. Dit taalpurisme is uiteraard een gevolg van de fundamentele taalonzekerheid van de Vlamingen. Willemyns (1987) beschouwt dit Belgisch Beschaafd Nederlands niet als Algemeen Nederlands, maar als een aparte variëteit met meer dialectinterferentie. Op het linguïstisch continuüm onderscheidt Willemyns vijf variëteiten. Het continuüm is een glijdende schaal en deze vijf variëteiten zijn geïdealiseerde punten op deze schaal. A. Algemeen Nederlands (A.N.) B. Belgisch beschaafd C. Regionale omgangstaal D. Getranslitereerd dialect E. Dialect De codes zijn gerangschikt van A naar E naarmate de dialectinterferentie toeneemt. Het A.N. en de dialecten vormen de twee polen van een continuüm. De beide polen van het spanningsveld hebben een wisselende aantrekkingskracht, waardoor ze de tussenliggende variëteiten bepalen. Willemyns beschouwt het Belgisch Beschaafd Nederlands als de voortzetting van de taal die in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw door diegenen gesproken werd, die geen Frans wilden spreken, maar ook te weinig contact met het Noorden hadden om met de daar bestaande evolutie van het Nederlands bekend te zijn (Willemyns 1987: 148). 11

13 Volgens hem kunnen we pas spreken van een verbetering van het Nederlands van de Vlamingen, wanneer dit dichter naar het Nederlands van het Noorden opschuift. Hij spreekt van een integratietendens wanneer Vlamingen zich voor hun taalgebruik volledig naar het Noorden richten en van een separatistische beweging. Met deze laatste beweging wordt elke stroming bedoelt van min of meer particularistische aard, die om welke reden dan ook een eigen, bodenständige ontwikkeling verkiest (Willemyns 1987: 155). Goossens (2002) gebruikt hiervoor de respectieve termen convergentie en divergentie. De idee dat het Belgisch Beschaafd Nederlands geen Algemeen Nederlands is, vinden we niet alleen terug bij Willemyns en Goossens, maar ook bij Deprez, Geerts en anderen. Deze visie getuigt van een integrationistische houding. Terwijl de particularisten één algemeen taalsysteem willen, maar met twee realisatiewijzen waarin de eigenheid van elk land zou doorklinken (Wils 2001: 64), kozen de integrationisten voor één Nederlands, wat er op neerkomt dat de Vlamingen moeten spreken zoals de Nederlanders. De manier waarop de taaltuiniers het Nederlands van de Vlamingen wilden verbeteren, bewijst dat de integrationistische houding het aanvankelijk op de particularistische won. Volgens Geeraerts (2002: 88) is er echter een accentverschuiving opgetreden in de manier waarop taalkundigen en taaladviseurs nadenken over de taalsituatie in Vlaanderen: de taalsituatie in Vlaanderen wordt niet langer vrijwel exclusief als afgeleide van de Nederlandse taalsituatie gezien. Men erkent nu de eigen kenmerken van het verzorgde Nederlands in Vlaanderen. In de eerste plaats verschilt de uitspraak van deze Belgische standaardtaal sterk van de Nederlandse. Zo diftongeren Nederlanders bijvoorbeeld de lange [e:], [o:] en [ø:] en hebben ze een harde /g/ waar Vlamingen de zachte /g/ gebruiken. Daarnaast bevat de Belgische Standaardtaal ook grammaticale constructies die sedert de introductie van de standaardtaal in België, in Nederland in onbruik zijn geraakt, [maar] hier zonder enige objectie in zwang [blijven] (De Schutter 1998: 235). De eigen Belgische variant van het Standaardnederlands wordt belichaamd in het BRT- Nederlands, nu VRT- Nederlands genoemd. Het VRT-Nederlands, waarmee voornamelijk de taal van de journaals en de informatieve programma s wordt bedoeld, wordt aanvaard als richtlijn voor het verzorgde Nederlands (Geeraerts 2002: 89). Cajot (1998: ) wijst er op dat deze gesproken norm waarmee de Vlamingen dagelijks geconfronteerd 12

14 worden, echter meestal gelezen of geciteerd is en zelden functioneert als dagelijkse omgangstaal. Het [nieuwsnederlands] is echter ontoereikend geëlaboreerd om de gebruikelijke alledaagse fenomenen aan te kunnen: die worden (tot nu toe in Vlaanderen) door de dialecten of (elders) door de diverse registers van de normale omgangstaal verwerkt. (Cajot 1998: 1003) Het VRT-Nederlands kan dus als norm gelden voor een Belgische formele standaardtaal, maar niet voor een dagelijkse omgangstaal. Vlamingen voelen zich dan meer op hun gemak in een taal die meer regionale kenmerken vertoont. 1.3 Tussentaal In zijn boek Het Belgisch Labyrint merkt Van Istendael (1989) het volgende op: Er is trouwens iets nieuws, iets vuils de taal in de Zuidelijke Nederlanden aan het aantasten, aan het doodknijpen. Het is een manke usurpator in kale kleren, maar hij heeft de verwaandheid en de lompheid van de parvenu. Hij heet Verkavelingsvlaams. (Van Istendael 1989: 116) Dit verkavelingsvlaams heeft ook nog andere namen, zoals Schoon Vlaams, soap- Vlaams en tussentaal de term die in deze verhandeling gebruikt zal worden. Tussentaal is een variëteit van het Nederlands tussen het dialect/regiolect en de standaardtaal. Het is een taal die nog heel wat regionale verschillen vertoont maar die toch met die verschillen in heel Vlaanderen begrepen wordt (Goossens 2000: 4-5). De Caluwe (2001: 49) omschrijft deze tussentaal als een lingua franca: het is tegelijk niemands en allemans taal. Ten eerste is het de doeltaal van veel dialectsprekenden wanneer zij moeite doen om correcter Nederlands te spreken. In dit geval wordt tussentaal beschouwd als de uiting van een leerproces, een soort overgangsfase naar de algemene standaardtaal. Daarnaast is tussentaal ook de moedertaal van de generatie die noch in het dialect, noch in de standaardtaal opgevoed is. Steeds meer ouders kiezen er bewust voor hun kinderen niet meer in het dialect op te voeden. Omdat de ouders de standaardtaal vaak niet echt goed beheersen, is tussentaal in vele Vlaamse gezinnen de thuistaal (De Caluwe 2002: 60). Ten slotte is het ook de taal van diegenen, die het A.N. wel beheersen, maar bewust kiezen voor een bovengewestelijke maar toch geen al te formele standaardtaal. 13

15 Voor deze categorie is tussentaal geen leerstadium, maar een bewuste keuze. Redenen hiervoor volgen in Verklaringen voor de sterke positie van tussentaal. Tussentaal wordt niet alleen door een groot aantal mensen gesproken, maar ook in vele verschillende situaties. Het is met andere woorden een omni-situationele taalvariëteit: in omstandigheden die normaal gezien als formeel gelden, wordt in Vlaanderen vaak tussentaal gesproken. In dit opzicht verschilt de Vlaamse situatie van de Nederlandse. De Caluwe (2001) stelt vast dat sommige Vlamingen in hun koffiepauze dialect spreken, sommigen A.N. maar de overgrote meerderheid tussentaal. In Nederland daarentegen zullen de meeste mensen een informele variëteit van de standaardtaal spreken die nauwer aansluit bij de standaardtaal dan onze tussentaal. Geeraerts maakt dit duidelijk aan de hand van een ander voorbeeld: Wie illusies koestert over de standaardtaligheid van Vlaanderen moet maar eens een bezoek brengen aan de universitaire campus in Kortrijk, en van daaruit een treinreis maken naar de universiteit van Groningen. Hij zal dan kunnen vaststellen [ ] dat de studenten in het bij uitstek standaardtalige milieu dat een universiteit is, in Kortrijk in ieder geval niet de standaardtaal als gewone omgangstaal gebruiken. En [ ] zal hij kunnen merken dat zijn medepassagiers op het Belgische traject van de treinreis nog overwegend dialect spreken, terwijl dat op het Nederlandse gedeelte zonder meer niet zo is. (Geeraerts 1990: 436) Aangezien Vlamingen in zeer veel omstandigheden tussentaal spreken, oefenen ze zich niet in de standaardtaal. Geeraerts vergelijkt de standaardtaal voor Vlamingen dan ook met een zondagspak: Zoals een zondagspak is de hoogste taalnorm iets waarvan de noodzaak buiten kijf staat, maar je er echt goed in voelen doe je niet. (Geeraerts 2001 : 343) Vlamingen aanvaarden de standaardtaal dus wel voor sommige formele omstandigheden, maar opteren meestal voor een taal waarin ze zich meer op hun gemak voelen. Gezien de jarenlange dominantie van het dialect in Vlaanderen en het Nederlands als opgelegde standaardtaal is het niet verwonderlijk dat Vlamingen zich beter voelen in een taal waar de dialectinterferentie groter is. Wanneer men de standaardtaal niet wil of kan spreken, maar ook het dialect zich voor een bepaalde situatie niet leent, ontstaat een tussenvorm, een mengtaal tussen het endogene dia/regiolect, en de exogene standaardtaal (De Caluwe 2002: 59-60). 14

16 Op het continuüm waarvan de standaardtaal en het dialect de extremen uitmaken, plaatst Geeraerts (2001) tussentaal dichter bij de dialecten. In Nederland daarentegen is de afstand tussen de dagelijkse omgangstaal en de standaardtaal kleiner. Nederland Nederlands Standaardnederlands Nederlands informele spreektaal Dialecten Figuur 1 België Belgisch Standaardnederlands Vlaamse tussentaal Dialecten De Vlaamse en Nederlandse stratificatie van het taallandschap is duidelijk anders. Nederland heeft een spreektalige variant voor de standaardtaal, een soort substandaardtaal. In Vlaanderen daarentegen leunt het gesproken Nederlands veel dichter bij de dialecten aan. Concrete kenmerken van tussentaal zullen besproken worden in het hoofdstuk Ingrediënten van tussentaal. Op het continuüm zoals Geeraerts het hier voorstelt, lijkt tussentaal één taalvariëteit te benoemen. Voor Jaspers (2002b) daarentegen is tussentaal een overkoepelende term voor alle variëteiten tussen de standaardtaal en het dialect. Tussentaal als enkelvoud suggereert namelijk dat er een monolithische variëteit in het geding is [ ]. Het is echter weinig waarschijnlijk dat de zeer verschillende situaties en domeinen waarin tussentaal wordt gebruikt, zouden toelaten een welomlijnde taal te ontdekken. Integendeel, het valt eerder te verwachten dat tussentaal betrekking heeft op verschillende variëteiten die sterk of subtiel zullen verschillen in functie van de woonplaats en sociale identiteit van de taalgebruiker, en de stijl of het accent waarmee taalgebruikers hun tussentaal willen beladen. (Jaspers 2002b: 136) In deze scriptie staat de term tussentaal voor elke variëteit die zich op het linguïstisch continuüm tussen de standaardtaal en het dialect bevindt. 15

17 Tussentaal bevat naast standaardtaal- en dialectkenmerken ook vaak nog een derde element, namelijk een Brabantse invloed. Drie en een halve eeuw nadat Bredero zich over de beschaving van de Spaanse Brabander vrolijk maakte, wordt dat wezen door zijn argeloze wester- en oosterburen nog steeds voor een volwaardig cultuurdrager gehouden. (Goossens 1970: 68) Dit citaat maakt duidelijk hoezeer Goossens zich ergert aan wat hij de Brabantse expansie noemt. Met deze term bedoelt hij de invloed van het Brabants op het Belgisch Beschaafd Nederlands. Binnen een taalgebied onderscheidt Goossens (2000) een centrum en periferieën. Ongetwijfeld vormt het Brabantse dialectgebied voor Nederlandstalig België het centrum. Dat commerciële zenders programma s uitzenden in dit regiolect, bevestigt dit. De perifere gebieden Limburg, Oost- en West-Vlaanderen passen zich in hun schoon Vlaams taalgebruik in tal van details aan het Brabants aan (Goossens 2000). Niet enkel de standaardtaal en de dialecten werken dus op tussentaal in, ook het Brabants doet haar invloed gelden. De oorzaak voor de Brabantse expansie moeten we volgens De Schutter in het verleden zoeken: Ter verklaring van de verbrabantsing van de taal kan alleen aangevoerd worden dat na de Reformatie en de Spaanse reconquista de Brabantse steden aanzienlijk minder slecht af waren dan de Vlaamse, en dat de dominante dialecten van het ene gebied ten slotte als voorbeeld in het andere zijn gaan fungeren, misschien eerst in de steden, waar ook inwijking een belangrijke factor kan geweest zijn. [ ] Vanuit de steden hebben bepaalde kenmerken zich dan over het platteland verspreid. (De Schutter 1998: 238) Een onderscheid tussen steden en platteland qua invloed van het Brabants kunnen we niet langer maken, want het Brabants heeft zich tot in de kleinste uithoeken van Vlaanderen verspreid. Het getuigt van een enorme dominantie van het Brabants en het Antwerps, dat ook in de tussentaal van niet-brabanders Brabantse elementen opduiken. Voorbeelden hiervan worden beschreven in Hoofdstuk 4: Ingrediënten van Tussentaal. 16

18 1.4 Verklaringen voor de sterke positie van tussentaal De verklaringen voor de huidige verticale stratificatie in het Vlaamse taallandschap kunnen in twee groepen worden ingedeeld. Een eerste groep beschouwt tussentaal als een leerfase: mensen spreken tussentaal omdat ze de standaardtaal niet genoeg beheersen. Bij taalkundigen leeft de laatste jaren echter sterk de indruk dat de vertussentaling (Geeraerts 2002: 91) van Vlaanderen geen voorbijgaand stadium is, maar dat er juist sprake is van een register dat zich snel een autonome en stevige positie als Belgisch- Nederlandse omgangstaal aan het verwerven is (Geeraerts 2002: 91). Dit zou dus betekenen dat velen wel beter kunnen spreken, maar het niet willen Niet kunnen Vaak worden verklaringen voor de talige achterstand van Vlaanderen gezocht in de historische achtergrond. Normaal gezien wordt de standaardisering gedragen door een maatschappelijk elite. In het negentiende-eeuwse België was deze elite echter verfranst, waardoor zij onmogelijk tot een standaardisering kon bijdragen. Van Belle en Jaspaert (1988) duiden de nieuwe middenklasse aan als eerste dragers van de standaardisering. Maar deze klasse kon pas rond de eeuwwisseling voldoende economisch en politiek gewicht in de schaal leggen, om met enig kans op succes een taalpolitieke keuze voor het Nederlands te maken. Dit vertraagde het standaardiseringsproces in Vlaanderen. Het Standaardnederlands dat in Vlaanderen werd opgelegd, stond ver af van de Vlaamse dialecten. De Vlamingen hebben deze taal dan ook nooit als hun eigen taal beschouwd. Wanneer zij dit Nederlands spraken, voelden zij zich hierover heel onzeker. Het Vlaamse taaldeficit wordt vaak toegeschreven aan deze taalonzekerheid. Het [tussentaal] is een taal die uit angst geboren wordt: angst om dialect te spreken omdat dat niet netjes is, en angst om de standaardtaal te spreken, omdat men denkt die niet aan te kunnen, of omdat men wel zeker weet dat men die niet aankan. (De Schutter 1998: 243) Taalzuiveraars konden deze onzekerheid niet wegnemen. Integendeel, zij dragen een deel van de schuld op zich. Taeldeman (1992) formuleert zijn kritiek op de taalijveraars in twee punten: 17

19 (1) formele vitterijen vanuit een variatieloos standpunt hebben de taalonzekerheid en verkramptheid vooral doen toenemen; (2) een te strak integrationisme heeft de lat meteen op zo n onhaalbare/onaantrekkelijke hoogte gelegd dat vele Vlamingen zich veilig in de tussentaal gingen terugtrekken. (Taeldeman 1992: 41) Volgens De Schutter (1998) ligt ook in het verschillend gebruiksbereik van de standaardtaal een oorzaak voor het talige deficit van de Vlamingen. Omdat Nederlanders in meer omstandigheden de standaardtaal gebruiken, ontstaan er creatieve vernieuwingen die slechts met mondjesmaat in het Belgisch Nederlands binnensijpelen. Op die manier vergroot de afstand tussen het Nederlands van de Nederlanders en dat van de Vlamingen. In deze verklaringen vanuit de historische achtergrond wordt tussentaal beschouwd als een overgangsfase: vele Vlamingen willen wel Algemeen Nederlands spreken maar durven of kunnen het (nog) niet (Willemyns 1987). Het Vlaamse verleden ligt aan de oorzaak van een vertraagd standaardiseringsproces. Op deze verklaringen kwam echter kritiek. De eerste, materialistische verklaring stuit op kritiek van Geeraerts (1990). Volgens hem is deze verklaring niet van toepassing wanneer de betreffende groep zelf, binnen haar eigen rangen, geen uniform taalgebruik ontwikkelt (Geeraerts 1990: 438). Geeraerts bedoelt hier dat de Brabantse middenklasse een ander Nederlands sprak dan die uit West-Vlaanderen. Cajot (1998) stelt de dominantie van dialecten als oorzaak in vraag. In Nederland zijn er immers ook gebieden waar het dialect nog zeer sterk staat; toch zijn deze mensen daar vaak perfecte standaardtaalsprekers. De genoemde oorzaken verklaren dus wel een vertraagde standaardisering, maar bieden geen verklaring voor de huidig sterke positie van tussentaal in Vlaanderen Niet willen De huidige talige stratificatie in Vlaanderen kan ook verklaard worden door een mentaliteitswijziging die op verschillende niveaus voelbaar is. Volgens Goossens (2000: 6) heeft dit veranderend klimaat onder andere te maken met de Vlaamse verzelfstandiging. Door de federalisering van België zijn de mentale grenzen in de deelgebieden van die staat versterkt (Goossens 2000: 6). Volgens Willemyns (1987) neemt de integratie af omdat de Vlaamse beweging het gevoel heeft dat de belangrijkste 18

20 strijd gestreden is. De Vlamingen hebben hun positie in België verworven en hebben het Noorden minder nodig. Een indicatie voor deze afgenomen taalonzekerheid levert Annelies Pauwels (1999) in haar licentiaatsverhandeling Taalpolitiek in het moedertaalonderwijs in Vlaanderen: 10 Vlaamse schoolboeken Nederlands onder het voetlicht. Daarin stelt ze vast dat er een verschuiving is in de manier waarop Nederlands als moedertaal wordt aangeleerd. Terwijl vroeger de nadruk heel sterk lag op taalzorg, zijn nu de taalvaardigheden belangrijker. De norm is verschoven van correct ABN naar respectabel Nederlands (Pauwels 1999). Een andere aanwijzing is de naamsverandering van de openbare omroep van BRT(N) naar VRT. Taeldeman (1992: 37) spreekt in dit verband van een Vlaamse zelfgenoegzaamheid en Van Istendael (1989: 116) van een vals Vlaams zelfvertrouwen, dat samengaat met een anti-hollandse attitude (Taeldeman 1992, Goossens 2000, Cajot 1998). Vlamingen spreken bewust niet het Nederlands van het Noorden omdat ze zich van hun Noorderburen willen distantiëren. W.F.Hermans formuleert het als volgt: Waarom lukt het Nederlandse dialectsprekers binnen de Nederlandse rijksgrenzen wel foutloos algemeen beschaafd Nederlands te schrijven, en waarom slagen de Belgen, die zoveel lawaai maken over hun taal, daarin zo goed als nooit? Het antwoord luidt: omdat ze Nederland en de Nederlanders eigenlijk haten [ ]. Want in hun hart hebben ze veel meer eerbied voor de Fransen dan voor ons. (W.F.Hermans 1989) Hoewel Hermans het hier over de schrijftaal heeft, is deze uitdrukking ook op de spreektaal van toepassing, want ook bij Geerts lezen we iets van die aard: Je zou kunnen stellen dat de oude slogan In Vlaanderen Vlaams nu een nieuwe inhoud kan krijgen; niet meer tegen het Frans, maar tegen het Nederlands. (Geerts 1989: 527) Niet enkel onze taal verandert, maar ook ons oordeel over taal verandert dus (Stroop 1992: 180). Daaraan ligt niet enkel een Vlaamse zelfgenoegzaamheid ten gronde; ook een diepere mentaliteitsverandering speelt hierin een rol. Een toegenomen tolerantie ten aanzien van wat correct Nederlands is, heeft volgens Stroop (1992: ) drie oorzaken: ten eerste de egalitaire samenleving, waarin iedereen zich de gelijke voelt van de ander en niemand nog de behoefte voelt andermans taal over te nemen, ten tweede de informalisering waardoor het begrip norm steeds minder belangrijk wordt en ten slotte de afwezigheid van het besef dat onze nationale taal aandacht en 19

21 cultivering verdient. De eerste twee verklaringen beschrijven een mentaliteitsverandering waarbij het niet langer nodig is te streven naar een algemene correcte standaardtaal, enerzijds omdat niemand zich beter hoeft te voelen dan de andere, anderzijds omdat in steeds minder omstandigheden standaardtaal nodig wordt geacht. Stroop heeft het hier over de achteruitgang van de standaardtaal in Nederland (de opkomst van het Poldernederlands ), maar ook in Vlaanderen is deze tendens op te merken. Geeraerts spreekt in zijn artikel Rationalisme en nationalisme in de Vlaamse taalpolitiek van een tweevoudige culturele verschuiving. Ten eerste, postmoderniteit houdt een onthiërarchisering in doordat de klassieke indeling in hoge cultuur en lage cultuur, in beschaafde taal en onbeschaafde taal opgeheven wordt ten voordele van een vrije coëxistentie van wat oorspronkelijk polen in een spanningsveld waren. Daaruit volgt automatisch een vorm van informalisering, ook in het taalgebruik: de eertijds ondergeschikte informele gedragsvormen worden a.h.w. bevrijd van de druk van de oorspronkelijke waardeschaal. Ten tweede, postmoderniteit houdt een flexibilisering in doordat het unieke richtinggevende perspectief van de ontwikkeling naar de hogere cultuurwaarde uiteenvalt in een aantal naast elkaar bestaande waardensystemen met lokale geldigheid (zoals ook de globaliserende standaardtaal verzwakt ten voordele van regiolecten en sociolecten). Als we wisselende maar in principe evenwaardige lifestyles hebben en we verschillende identiteiten bij elkaar kunnen shoppen, waarom zouden we dat taalkundig dan ook niet doen? (Geeraerts 2002: 103) De onthiërarchisering en de flexibilisering komen overeen met wat Stroop (1992) de informalisering en de egalitaire samenleving noemt. De strakke hiërarchie is geëvolueerd tot een veel vlakker systeem. Deze verschuiving heeft ook gevolgen voor de taal. Het is een sociolinguïstisch verschijnsel dat de lagere klasse de taal van de hogere klasse wil overnemen. In Vlaanderen was de standaardtaal een manier om in aanzien of qua maatschappelijke positie te stijgen. Maar de horizontale stratificatie van de taal vermindert (Cuvelier 1999: 140). De hogere klasse onderscheidt zich met ander woorden nu veel minder dan vroeger van de lagere klasse door een ander taalgebruik. Ook voor de hogere klasse is tussentaal bon ton geworden. Overal zijn symptomen waar te nemen die aantonen dat het oude ideaal van een accentvrij ABN door vrijwel niemand meer gehuldigd en zeker niet nagestreefd wordt. (Stroop 1992: 181) 20

22 Het lijkt dus alsof vele Vlamingen wel beter kunnen maar niet willen. Tussentaal is dus niet per se een ontwikkelingsstadium van het Standaardnederlands, maar kan ook een doeltaal zijn. Een groot deel van de Vlaamse elite [bezondigt] zich bewust aan (taal)normverlaging en vervalsing. (Taeldeman 1992: 37) Standaardtaal spreken is geen must meer. Integendeel, tussentaal is enorm populair geworden. Kort samengevat kunnen we stellen dat de wil van Vlamingen om standaardtaal te leren, ervoor gezorgd heeft dat hun Nederlands er inderdaad op vooruit ging. De laatste jaren constateert men echter een omgekeerde tendens, waarbij velen zich tevreden stellen met een tussentalige omgangstaal. Niet correct spreken is het belangrijkste, maar verstaanbaarheid wordt het nieuwe criterium. Ook de opkomst van de commerciële zenders heeft een rol gespeeld in de taalnormverlaging. Enkele programma s in tussentaal haalden hoge kijkcijfers. De openbare zender volgde hierin en bood ook programma s in tussentaal aan. 1.5 Stigmatisering van tussentaal Elke levende taal laat een evolutie zien, maar telkens opnieuw is er ook het verzet tegen de veranderingen. De namen die de nieuwe Vlaamse omgangstaal opgespeld krijgt, maakt al iets duidelijk over de weerstand tegenover tussentaal. Een duidelijke aversie van tussentaal blijkt uit het reeds aangehaalde citaat van Van Istendael (1989: 117): verkavelingsvlaams is een weerzinwekkende halftaal, die als drijfmest over het land uitgesmeerd wordt. Van het verkavelingsvlaams verlos ons Heer! Ook bij Goossens (2000) klinkt deze kreet. Hij vindt dat Vlaanderen geen behoefte heeft aan twee talen en geeft hiervoor twee redenen. Ten eerste krijgt Vlaanderen op die manier de status van een reservaat: Vlaanderen behoort niet langer tot de Nederlandssprekende landen, want overal in het buitenland waar Nederlands onderwezen wordt, denkt men er niet aan de studenten noties van het Schoon Vlaams bij te brengen. Bovendien heeft Vlaanderen geen behoefte aan een omgangstaal die geen cultuurtaal is. 21

23 Tussentaal is een taal zonder grammatica en zonder streven naar een voorbeeldige realisatie (Goossens 2000: 12). Niet iedereen deelt echter deze radicale afkeer van tussentaal. Taeldeman (1992) noemt de massale vlucht naar tussentaal weliswaar Vlaanderens echte taalverdriet maar wil toch een nuance aanbrengen: Uiteraard gaat het daarbij niet om dat wij het bestaansrecht van tussentaal in het continuüm tussen dialect en A.N. in minder formele situaties ontkennen, maar wel om het feit dat in het nieuwe Vlaanderen de nieuwe maatstaf van een nieuwe taalvaardigheid dreigt te worden (Taeldeman 1992: 36-37) Niet tussentaal als zodanig wordt afgeschreven, maar het omni-situationele karakter ervan wordt betreurd. Deze mening spreekt onder andere ook uit het taalbeleid van de VRT. Dialect en tussentaal zijn geenszins uitgesloten, maar ze kunnen alleen worden gebruikt in programma s waarin ze functioneel zijn, met name in fictie en uitzendingen over streekcultuur. (Taalcharter 2001: 5 ) Jaspers (2002b) uitte op dit taalcharter de nodige kritiek. Volgens hem getuigt het VRTtaalbeleid van een talige en morele paniek die een enorme stigmatisering en ridiculisering op gang brengt (Jaspers 2002b: 51). In zijn artikel Het Vlaamse stigma (2002a: ) klaagt hij deze stigmatisering aan. Aan de basis van deze stigmatisering ligt een ideologie die standaardisering naturaliseert, dit wil zeggen natuurlijk maakt. Deze ideologie van de standaardisatie gaat ervan uit dat de gestandaardiseerde taal beter is dan de niet-gestandaardiseerde. (2002a: 144) De normativiteit die aan de basis ligt van het tussentaaldebat, en die het gebruik van de standaardtaal als enig juiste vorm voorstelt, is er m.a.w. niet omdat die norm een taalkundig feit zou zijn waar men zich bij moet neerleggen. Die normativiteit bestaat bij de gratie van de erkenning of de reproductie ervan door mensen in de dagelijkse talige praktijk. (Jaspers 2002a: 148) Jaspers wil de voordelen van standaardtaal zeker niet ontkennen, maar klaagt de manier aan waarop men de standaardtaalnorm in de sociale praktijk doet gelden. 22

24 1.6 Toekomstvisies Op de vraag hoe het taalgedrag van de Vlamingen zal evalueren, antwoordt Geeraerts (1999a: 30-33) met drie mogelijke scenario s. Standaardtaal Tussentaal Dialect Ten eerste zou de standaardtaalinterferentie in tussentaal kunnen stijgen waardoor de tussentaal op het continuüm verschuift in de richting van de standaardtaal. Maar ook het omgekeerde zou kunnen gebeuren, namelijk dat de standaardtaal geïnformaliseerd wordt en dichter bij de tussentaal gaat aanleunen. Standaardtaal Tussentaal Dialect Standaardtaal Tussentaal Dialect Ten slotte zou de relatief grote afstand tussen soap-vlaams en VRT-Nederlands ook stabiel kunnen blijven omdat men wil dat die afstand er is. Devos (2001) sluit zich aan bij het eerste scenario: het prestige van het A.N. is erg groot, zodat mensen zich daar in toenemende mate aan zullen conformeren (2001: 12). Er zal een soort spreektaal ontstaan die naast het VRT-Nederlands in de informele sfeer zal functioneren. Volgens De Caluwe (2001: 56) zal de kloof tussen standaardtaal en tussentaal verkleinen en zal er een continuüm groeien waarbij de informele variëteiten van het Standaardnederlands in Vlaanderen naadloos overgaan in wat nu nog tussentaal wordt genoemd. Het dichten van de kloof is met andere woorden het gevolg van het ontstaan van zeer veel verschillende tussentalen, waarvan de dialectinterferentie stijgt naarmate de informaliteit toeneemt. De toekomstvisie van Deprez sluit eerder bij de laatste twee scenario s aan. 23

25 We mogen aannemen dat de Vlamingen [ ] tot op zekere hoogte voor Belgische varianten zullen blijven kiezen, dat ze dit bovendien eensgezind zullen doen, en dat ze dit ook nog als vanzelfsprekend zullen beschouwen (Deprez 1985: 120) Ook Willemyns (1987: 156) verwacht een toenemende mate van belangstelling voor een geregionaliseerd taalgebruik en een daarmee gepaard gaande toename van variabiliteit binnen een steeds losser wordend normbesef. Volgens Goossens (2002: 8) zal het Schoon Vlaams het dialect verdringen omdat het in steeds meer omstandigheden gebruikt zal worden. Bovendien zal de regionale variatie in die taal verminderen onder invloed van het Brabants. Vlaanderen is dus op weg naar een nieuwe tweetaligheid: standaardtaal enerzijds, tussentaal anderzijds. Deze laatste toekomstvisies lijken het meest aan te sluiten bij de laatste twee scenario s van Geeraerts. Dat de tussentaal zal evalueren in de richting van de standaardtaal, wordt weinig hoopvol geacht. Veeleer zullen de Vlamingen deze omgangstaal koesteren en zal de standaardtaal in de richting van de tussentaal opschuiven of zal de standaardtaal een zondagspak blijven dat enkel voor heel formele situaties uit de kast wordt gehaald. Wanneer hierin verandering moet komen, zullen enkele instanties hun verantwoordelijkheid moeten opnemen. Volgens Taeldeman is er in de eerste plaats een rol weggelegd voor het onderwijs. Zowel het taalgebruik van leerkrachten en directies, als ook het leermateriaal en het leerprogramma moeten bijdragen tot het ontwikkelen van een brede taalcultuur. Daarnaast hebben ook de Vlaamse media de verplichting de bevolking een keurige taal aan te bieden. Ten slotte heeft ook de overheid hierin een rol te spelen. Een keurig taalverkeer moet tot een permanent punt van bezorgdheid uitgroeien bij de hele overheid, met als logisch piramidaal sluitstuk het politiek establishment dat zich helaas ook op dit vlak niet altijd behoorlijk van zijn taak kwijt. (Taeldeman 1992: 50) Met deze klacht over het taalgebruik van politici gaan we over naar het eigenlijke onderzoek, dat het tussentalige karakter van de spreektaal van enkele Vlaamse politici onder de loep neemt. 24

26 2 Methodologie en fasering van het onderzoek 2.1 Keuze van de informanten Een eerste stap in het onderzoek was het bepalen van de informanten. De informanten in dit onderzoek zijn politici. Onder politicus wordt elkeen verstaan, die in een functie deelneemt of deelnam aan het politieke leven in het Nederlandstalige landsgedeelte van België. Daaronder vallen dus de premier, ministers, partijvoorzitters en actieve leden van regerings- en oppositiepartijen, onder de voorwaarde dat ze geregeld in de ether komen. Het gaat altijd om nationale of federale politici die het Nederlands als moedertaal hebben. Alle Vlaamse politici observeren was vanzelfsprekend niet mogelijk. Er moest dus een selectie gebeuren. De keuze van de informanten hangt af van verschillende factoren. Ten eerste was ik gebonden aan vier parameters generatie, regio, sekse en partij die nog nader besproken worden. Twee generaties, vier regio s, twee sekses en zes partijen betekent dat er in totaal (2 x 4 x 2 x 6) 96 cellen zijn. Om een representatief resultaat te bekomen, zou elke cel met een vijftal informanten gevuld moeten zijn, bijvoorbeeld vijf vrouwelijke Limburgse VLD-politici van de oudere generatie, vijf mannelijke Brabantse Agalev-politici van de jongere generatie, enz. Deze 96 cellen naar behoren vullen zou betekenen dat er 480 politici zouden moeten worden geobserveerd. Zo n gerichte selectie van de informanten was dus om verschillende redenen niet haalbaar. Daarom heb ik me moeten beperken tot een aselecte steekproef met een zo redelijk mogelijke spreiding van de informanten over de vier parameters. Ten tweede was ik afhankelijk van het aanbod van politici: om over voldoende materiaal te beschikken, werd ik genoodzaakt die politici te observeren die regelmatig in de ether komen. Politici die vaak in de gesproken media verschijnen, bepalen bovendien mee het taallandschap in Vlaanderen en zijn daarom extra relevant voor onderzoek in verband met de opgang van tussentaal. Ten slotte werd ik in mijn keuze ook beperkt door de tijd waarin ik het onderzoek moest afwerken. Enerzijds moeten er genoeg informanten zijn, om tot min of meer betrouwbare resultaten te komen; anderzijds kon een teveel aan informanten me in tijdsnood brengen. 25

27 Uiteindelijk werd een keuze gemaakt voor de volgende achtendertig politici: Afkorting Naam Generatie Streek van herkomst Sekse Partij 1 (BA) Bert Anciaux J Brabant VU / Spirit 2 (VA) Vic Anciaux O Brabant VU / Spirit 3 (GA) Gerolf Annemans J Brabant Vlaams Blok 4 (GB) Geert Bourgeois J West-Vl. VU / NV-A 5 (WC) Willy Claes O Limburg SP.A 6 (AC) Alexandra Colen J Brabant Vlaams Blok 7 (RDB) Rika De Backer O Brabant CVP 8 (SDC) Stefaan De Clercq J West-Vl. CD&V 9 (WDC) Willy De Clercq O Oost-Vl. VLD 10 (HDC) Herman De Croo O Oost-Vl. VLD 11 (KDG) Karel De Gucht J Oost-Vl. VLD 12 (JLD) Jean-Luc Dehaene O West-Vl. CD&V 13 (PD) Patrick Dewael J Limburg VLD 14 (FDW) Filip Dewinter J West-Vl. Vlaams Blok 15 (PDH) Paula D Hondt O Brabant CD&V 16 (VD) Vera Dua J Oost-Vl. Agalev 17 (GE) Gaston Eyskens O Brabant CVP 18 (ME) Marc Eyskens O Brabant CD&V 19 (JGa) Jaak Gabriels J Limburg VLD 20 (JGo) Jos Geyssels J Brabant Agalev 21 (PJ) Patrick Janssens J Brabant SP.A 22 (RL) Renaat Landuyt J West-Vl. SP.A 23 (YL) Yves Leterme J West-Vl. CD&V 24 (NM) Nelly Maes O Oost-Vl. VU / Spirit 25 (WM) Wilfried Martens O Oost-Vl. CD&V 26 (FM) Fientje Moerman J Oost-Vl. VLD 27 (HS) Hugo Schiltz O Brabant VU/ Spirit 26