Poldernederlands en Verkavelingsvlaams: afscheid van het AN

Transcriptie

1 Poldernederlands en Verkavelingsvlaams: afscheid van het AN Het gaat goed met onze taal. Het aantal sprekers groeit elke dag: steeds meer immigranten voeden hun kinderen in het Nederlands op en ook het aantal volwassenen dat Nederlands spreekt als tweede taal neemt toe. Bovendien komen er over de hele wereld verspreid steeds meer studenten die Nederlands willen leren. In het vreemdetalenonderwijs is een uniforme standaardtaal heel belangrijk: hoe meer verschillen er zijn in een taalgebied, hoe lastiger het wordt voor studenten om al die verschillende varianten te kunnen begrijpen. Zowel in Nederland als in Vlaanderen evolueert het dagelijkse taalgebruik van de standaardtaal weg. Bovendien gebeurt dat in twee totaal verschillende richtingen, zodat de verschillen tussen noord en zuid groter worden. Dit maakt het Nederlandse onderwijs aan anderstaligen er niet makkelijker op. In Nederland maakt het Poldernederlands zijn opmars, terwijl in Vlaanderen het Verkavelingsvlaams steeds meer terrein wint. Beide taalvarianten hebben nog geen vaste normen, maar ze worden wel door steeds meer mensen gesproken. Opvallend aan deze taalvariëteiten is dat ze niet alleen door brede lagen van de bevolking gesproken worden, maar dat ze ook bij leden van de hogere bevolkingslagen populair zijn. De taalsituatie in Vlaanderen en Nederland Onze standaardtaal, het Algemeen Nederlands (verder in dit artikel afgekort tot AN), was van oorsprong het dialect van het gewest Holland. Door het economische overwicht van dit gewest in de 17 e eeuw werd dit dialect uiteindelijk de taal van de bovenlaag. Wie vooruit wilde komen of zich wilde onderscheiden moest dus het AN beheersen. In de huidige maatschappij is er weinig of geen sprake meer van discriminatie door middel van taal. We leven in een egalitaire samenleving waarin niemand zich de mindere voelt van een ander, en niemand nog de noodzaak voelt om andermans taal over te nemen. Er is met andere woorden, onvoldoende sociaal economische noodzaak om AN te spreken. Dit zorgt voor een steeds groter wordende tolerantie ten aanzien van wat correct Nederlands is. In Vlaanderen komt vanaf de tweede helft van de 19e eeuw de Vlaamse beweging op, die om de concurrentie met het Frans aan te gaan nood heeft aan een volwaardige Nederlandse standaardtaal. Er ontstond een hevige discussie tussen de integrationisten enerzijds en de particularisten anderzijds. De integrationisten pleitten voor een grotere samenwerking met Nederland, en wilden de Noord-Nederlandse standaardtaal gebruiken. De particularisten daarentegen waren voorstanders van een eigen Zuid-Nederlandse taal. Uiteindelijk wonnen de integrationisten het pleit en werd besloten om de Nederlandse norm te gebruiken. Dit ging vrij goed, tot vanaf 1980 opnieuw protest kwam tegen de Nederlandse norm. Hier kom ik verder in het artikel nog op terug. Op het vlak van de formele taalregisters blijft de taaleenheid in Nederland en Vlaanderen groot: in het geschreven taalgebruik zijn er weinig verschillen. Een groot deel van de schriftelijke Nederlandstalige cultuur is dan ook gemeenschappelijk. Aan de andere kant

2 worden de verschillen in het informele taalgebruik steeds groter. Deze liggen vooral op het vlak van de klanken, maar ook in afwijkingen in de zinsbouw en de voornaamwoorden die voorkomen in het Verkavelingsvlaams. Een voorbeeld is het voornaamwoord gij, dat enkele decennia geleden op zijn retour leek, maar nu opnieuw je verdringt. Het Verkavelingsvlaams Het Verkavelingsvlaams is genoemd naar wat als zijn typische gebruikssfeer wordt beschouwd: de nieuwbouwwijken die op verkavelde gronden zijn opgetrokken. Doordat veel Vlaamse televisiesoaps het taalgebruik uit deze verkavelingen imiteren wordt ook wel gesproken van soap-vlaams. Vroeger sprak men van Schoon Vlaams of Tussentaal. Deze taalvariëteit ligt ergens tussen het Algemeen Nederlands en de Vlaamse dialecten: hij bevat veel dialectelementen, maar mist hun grammaticale correctheid. De meeste kenmerken van het Verkavelingsvlaams vinden hun oorsprong in het Brabantse dialectgebied. Toch is hier geen sprake van een regiolect of streektaal. In heel Vlaanderen wordt tussentaal gesproken, hoewel er allesbehalve uniformiteit is. Het Verkavelingsvlaams wordt gebruikt in Vlaamse soaps, maar evengoed in talkshows. Tegenwoordig is het zelfs bij ministers en allochtone Belgen te horen. De meeste Vlaamse ouders willen hun kinderen niet langer in het dialect opvoeden. Toch spreken ze zelf ook geen foutloos AN, maar tussentaal. Zo krijgen hun kinderen die taal als het ware al met de paplepel ingegoten, en wint het Verkavelingsvlaams steeds meer terrein. Voor sommigen is het Verkavelingsvlaams de eigen Vlaamse taal waar ze al zo lang op wachten, een eigen Zuid-Nederlandse norm die zich distantieert van de Noord- Nederlandse. Een extreem voorbeeld hiervan vormt het enkele jaren geleden opgerichte Comiteit voor de Redding van de Vlaamse Taal. Hun standpunten zijn terug te vinden in het Vlaams Manifest 1, dat in door Charles Vanderhaegen en Herman Boel is opgesteld. De zegsman van het Comiteit is een voorstander van de afschaffing van de Taalunie, die de eenheid in het taalgebied probeert te bevorderen. Volgens hem wordt onder andere door de Taalunie de Hollandse norm aan Vlaanderen opgedrongen. Een citaat uit het Manifest: Wij willen een volledig eerherstel van onze taal. Wij willen dat onze taal opnieuw een internationaal erkende taal wordt op hetzelfde niveau als de andere Europese talen. Het Verkavelingsvlaams heeft anderzijds ook veel tegenstanders. Vooral de VRT, die zichzelf ziet als de hoeder van de Vlaamse AN-norm, doet er alles aan om het gebruik van het Verkavelingsvlaams terug te dringen. De VRT is voorstander van een Nederlands zonder eigen Vlaamse termen en met een merkbare Hollandse inslag in de uitspraak. Toch is tussentaal in Vlaanderen sociaal gezien de belangrijkste taalvariant geworden, en ook via de media sluipt het steeds meer de Vlaamse huiskamers binnen. 1 Dit Manifest is te raadplegen op de website

3 Het Poldernederlands In 1992 maakt Jan Stroop voor het eerst melding van een aantal taalkundige veranderingen in het taalgebruik dat hij op de Nederlandse radio en televisie hoorde 2. Pas in vijf jaar later komt hij met een naam voor dit fenomeen: het Poldernederlands. Hij gebruikt deze term omdat deze taalvariëteit voor hem de mentaliteit van het Nederlandse poldermodel demonstreert: individualisme en eigenwijsheid. Bovendien vindt het zijn oorsprong niet in een stadsdialect, maar lijkt het nog het meest op de Hollandse plattelandsdialecten. Het belangrijkste kenmerk van het Poldernederlands is dat de Nederlandse tweeklanken ei, ui en ou wijder uitgesproken worden en gaan klinken als aai (tijd > taaid), au (huis > haus) en aau (jouw > jaauw). Dit proces haalt het hele Nederlandse klinkersysteem overhoop: er komen lege plekken op de plaatsen waar vroeger de ei, ui en ou stonden. Deze worden opgevuld door de ee en de oo, die gaan klinken als ei en ou (meinen, loupen). Dit Nederlands is niet, zoals het Verkavelingsvlaams, afkomstig uit het dialect, maar voelt eerder aan als een nonchalante variant van het AN. Opvallend aan deze variëteit is dat hij oorspronkelijk vooral gesproken werd door jonge vrouwen die creatieve en artistieke beroepen uitoefenden. Dit zijn dus vrouwen met status, wat de populariteit van het Poldernederlands ook deels verklaart: mensen gaan sneller het taalgebruik imiteren van iemand naar wie ze opkijken. Dat de populariteit van deze variant blijft toenemen demonstreert Loulou Edelman met haar onderzoek in Daarin toont ze aan dat jonge vrouwen nu meer Poldernederlands spreken dan de generatie voor hen. Ook gaat het Poldernederlands zich steeds meer generaliseren: vandaag de dag spreken ook kinderen en zelfs mannen het. De verschillen tussen Nederland en Vlaanderen Het taalverschil tussen de twee landen wijst op een onderliggend cultureel verschil. Nederland en Vlaanderen hanteren niet langer dezelfde normen wat het AN betreft. Iedereen hoort direct of een spreker uit Nederland of uit Vlaanderen komt. Ook de onderlinge verstaanbaarheid gaat erop achteruit: tv-series van het ene land worden in het andere ondertiteld. Een mogelijke verklaring voor het succes van het Verkavelingsvlaams is de behoefte van Vlaanderen om een eigen identiteit te creëren, tegenover de Nederlandse. Deze houding komt duidelijk naar voren in het al eerder genoemde Vlaamse Manifest. Er is in Vlaanderen een verandering merkbaar in de waardering van het AN: jongere Vlamingen blijken het Nederlandse accent minder te kunnen appreciëren dan ouderen. In tegenstelling tot enkele decennia geleden kijken in België steeds minder mensen naar de Nederlandse openbare omroepen. Het ziet er dus naar uit dat deze evolutie zich doorzet en dat het taalgebruik in Nederland en Vlaanderen zich steeds verder van elkaar zal verwijderen. 2 Jan Stroop (1992), Weg standaardtaal. De nieuwe koers van het Nederlands. In: Onze Taal, pp Loulou Edelman (2003), Poldernederlands: Proef op de som. De ei in de mond van vrouwen en van mannen. In: Onze Taal, pp

4 Nederlands als vreemde taal Deze evolutie is heel nadelig voor de mensen die Nederlands als tweede taal leren. Een interessante visie hierop is die van Siegfried Theissen 4, een Duitstalige Belg die Nederlands doceert aan de universiteit van Luik. Hij is voorstander van een zo uniform mogelijke standaardtaal. Hij voert als argument aan dat we ons geen twee taalniveaus kunnen permitteren nu steeds meer Franstaligen het belang om Nederlands te leren gaan inzien. Hij zegt ook dat het Nederlands met het oog op de Europese politieke eenwording opgeslokt dreigt te worden door andere talen zoals het Engels, het Frans en het Duits. Op zo n cruciaal moment kunnen we ons geen algemeen Vlaams met slechts 5 miljoen sprekers permitteren. Hij worstelt met de vraag welk Nederlands hij als professor in Wallonië moet doceren. In veel Vlaamse handboeken die in Wallonië gebruikt worden staan fouten. Ook worden er in de lessen artikelen uit Vlaamse kranten en weekbladen gelezen, waarin ook weer afwijkingen van de standaardtaal staan. Vlaamse purismen krijgen de voorkeur boven de in Nederland gebruikte Franse vorm: zo wordt bijvoorbeeld duimspijker gebruikt in plaats van punaise. Bovendien wordt in veel opleidingen Nederlands met geen woord gerept over de taalproblematiek in Vlaanderen, wat ervoor zorgt dat de Vlaamse woorden en zinswendingen overgenomen worden zonder enig besef van een andere, Noord- Nederlandse (standaardtalige) variant. Dit kan voor problemen zorgen wanneer de studenten later naar Nederland gaan, of naar Nederlandse televisieprogramma s willen kijken: ze hebben last met de uitspraak en met een deel van de woordenschat. Zelf lost Theissen dit probleem op door zijn leerlingen tot het vierde jaar van hun studie enkel Nederlandse kranten of weekbladen te laten lezen. In dat jaar komt de Vlaamse problematiek aan de orde en worden de Vlaamse afwijkingen van de standaardtaal systematisch behandeld. Pas daarna worden ook Vlaamse dag- en weekbladen gelezen. Bij de Limburgse leerlingen ervaart hij enige weerstand tegen zijn methode. Zij moeten hun taalgebruik aan de Noord-Nederlandse norm aanpassen, en vinden dat vaak onterecht. De toekomst van het AN Het Standaardnederlands wordt steeds meer verdrongen door de nieuwe Nederlandse varianten. De dalende populariteit van het AN heeft ook te maken met de algemene waardering ervoor die steeds meer afneemt. Als een taal niet genoeg status heeft, voelen de mensen de noodzaak niet om die te beheersen. Wat kunnen we doen om onze eigen standaardtaal weer wat meer prestige geven? Theissen gelooft in het belang van de pers als verspreider van het AN: als je mensen in de media met het juiste taalgebruik confronteert zullen ze dit ook overnemen 5. Er moet dringend meer aandacht besteed worden aan het taalgebruik op radio en televisie. Nu worden er nog veel te veel fouten gemaakt, ook in VRT-programma s en zelfs in het journaal. Jan Stroop is voorstander van een herwaardering van de standaardtaal via het onderwijs 6. Momenteel wordt er op school niet genoeg aandacht aan uitspraak besteed, en spreken de onderwijzers zelf vaak tussentaal of Poldernederlands. Door de beheersing van het AN opnieuw als een belangrijk doel van het onderwijs te formuleren en er meer aandacht aan te besteden in de lessen zou de standaardtaal weer wat meer status kunnen krijgen. Ook in de onderwijzersopleidingen moet voldoende aandacht aan het 4 Siegfried Theissen (1991), Een Waalse kijk op Noord- en Zuidnederlands. In: De kracht van het woord. 100 jaar Germaanse Filologie aan de RUG ( ), pp Siegfried Theissen (1991), Een Waalse kijk op Noord- en Zuidnederlands. In: De kracht van het woord. 100 jaar Germaanse Filologie aan de RUG ( ), pp

5 spreken van AN worden besteed, zodat leerlingen weer een voorbeeld aan hun leraren kunnen nemen. Conclusie De opkomst van het Verkavelingsvlaams en het Poldernederlands brengen de positie van de Nederlandse standaardtaal in gevaar. Deze nieuwe varianten worden steeds algemener: ze worden door steeds meer mensen gebruikt, in steeds meer situaties. Daardoor verliest het Algemeen Nederlands meer en meer terrein. Zo komt ook de taaleenheid tussen Nederland en Vlaanderen in gevaar. De onderlinge verstaanbaarheid neemt af en de landen groeien steeds verder uit elkaar. Er komt een taalbarrière tussen de twee landen: taalgrens en Rijksgrens worden één, in tegenstelling tot wat vroeger het geval was. Deze ontwikkelingen vormen bovendien een probleem voor wie Nederlands als tweede taal wil leren. Het gebrek aan uniformiteit zorgt voor moeilijkheden bij zowel onderwijzers als leerlingen. Hoe deze situatie nu verder zal evolueren is onzeker. De enige manier om de ondergang van het Standaardnederlands tegen te houden is een grondige herwaardering. Vooral jongeren moeten weer het belang van een algemene, uniforme taal gaan inzien. Het enige wat we nu kunnen doen is het Standaardnederlands weer wat prestige proberen te geven. Of het AN zijn wankele status als overkoepelende cultuurtaal kan behouden zal de toekomst moeten uitwijzen.

6 Bibliografie Artikelen: Theissen, Siegfried (1991), Een Waalse kijk op Noord- en Zuidnederlands. In: Marysa Demoor (red.), De kracht van het woord. 100 jaar Germaanse Filologie aan de RUG ( ) (Studia Germanica Gandensia: 24), Gent, pp Stroop, Jan (1992), Weg standaardtaal. De nieuwe koers van het Nederlands. In: Onze Taal, 61-9, pp Stroop, Jan (1998), Wordt het Poldernederlands model? In: Noordzee, taal & letteren, 1-1/2, pp Goossens, Jan (2000), De toekomst van het Nederlands in Vlaanderen. In: Ons Erfdeel, 43-1, pp De Caluwe, Johan (2000), Belgisch Nederlands versus Nederlands Nederlands. In: Bundel wetenschappelijke nascholing Academia Press, pp Edelman, Loulou (2003), Poldernederlands: Proef op de som. De ei in de mond van vrouwen en van mannen. In: Onze Taal, 72-6, pp Websites: Stroop, Jan, Van Delta naar Tweestromenland. Over het divergerende Nederlands. De website van Jan Stroop, 22/04/2008. Stroop, Jan, Onze leerkrachten spreken Poldernederlands en Verkavelingsvlaams. Taalschrift, 22/04/08. Vanderhaegen, Charles en Herman Boel, Manifest. Het Vlaams Manifest, 22/04/08.