De waterkwaliteit in 2006 ter hoogte van zwemgelegenheden in het IJsselmeer, Markermeer en de Randmeren. IJG rapport

Transcriptie

1 De waterkwaliteit in 2006 ter hoogte van zwemgelegenheden in het IJsselmeer, Markermeer en de Randmeren IJG rapport

2 2

3 De waterkwaliteit in 2006 ter hoogte van zwemgelegenheden in het IJsselmeer, Markermeer en de Randmeren IJG rapport H.J. Pompert A.G.M. de Vrieze Lelystad, oktober 2008 Rijkswaterstaat Dienst IJsselmeergebied Postbus AP Lelystad Smedinghuis Zuiderwagenplein 2 Tel. (0320) Telefax (0320)

4 4

5 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 5 Samenvatting en conclusies Inleiding Algemeen Leeswijzer Beoordelingswijze van de zwemwaterkwaliteit Algemeen Beoordeling bacteriologische zwemwaterkwaliteit Beoordeling fysisch/chemische zwemwaterkwaliteit Beoordeling microcystine Toekomstige beoordeling van de zwemwaterkwaliteit Uitvoering van het onderzoek Locaties bemonstering Onderzoeksfrequentie Onderzoek per locatie Bespreking van de onderzoeksresultaten Algemene omstandigheden badseizoen Bacteriologisch onderzoek Bacteriologisch algemeen Bijzonderheden bacteriologisch onderzoek Onderzoek algen Onderzoek veldparameters Omgevingsonderzoek Aanvullend onderzoek Bacteriologische parameters nieuwe Zwemwaterrichtlijn Rapportage van de onderzoeksresultaten Literatuur Bijlagen Bijlage 1 Risico s van zwemmen in oppervlaktewater Bijlage 2 Samenvatting zwemwater onderzoek Bijlage 3 Onderzoeksresultaten zwemwater Bijlage 4 Ontwikkeling gemiddeld doorzicht Bijlage 5 Resultaten omgevingsonderzoek Bijlage 7 Waarschuwingen en zwemverboden

6 6

7 Samenvatting en conclusies In dit rapport zijn de resultaten beschreven van het onderzoek naar de waterkwaliteit nabij zwemstranden in het IJsselmeergebied in Dit rapport sluit aan bij de eerder hierover verschenen rapporten vanaf In het Beheerplan voor de Rijkswateren zijn 50 locaties met de functie zwemwater opgenomen. In het vorige Beheerplan was de functie zwemwater nog toegewezen aan de watersystemen met uitzondering van het Zwarte Meer. Het badseizoen 2006 omvat onderzoek van 55 zwemlocaties en 2 meetpunten ten behoeve van bronnenonderzoek. In 2006 zijn 51 stranden gerapporteerd aan de EU. De locatie Zon en Vreugd Hoorn (420) is in het najaar van 2006 toegevoegd als nieuw strand aan de EU rapportage. Voor 4 zwemlocaties is de functie zwemwater nog niet van toepassing. Pas wanneer duidelijk is, dat de functie zwemwater op deze locaties haalbaar en handhaafbaar is, zullen deze locaties een officiële status krijgen en vervolgens in een nieuw Beheerplan voor de Rijkswateren worden opgenomen. De waterkwaliteit is beoordeeld aan de hand van de normen conform de Europese Richtlijn voor Zwemwater (lit. 1). Het onderzoek is uitgevoerd volgens het Besluit Kwaliteitsdoelstellingen en Metingen Oppervlaktewateren ex Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren (lit. 2) ), kortweg Besluit KMO, en het Wijzigingsbesluit van 3 februari 1994 (lit. 3). In principe zijn alle locaties tweemaal per maand onderzocht. Vanwege eerdere kwaliteitsproblemen of een verhoogd risico op normoverschrijding zijn 6 zwemlocaties in juli en augustus wekelijks bemonsterd op bacteriologische parameters. De onderzoeksresultaten worden tijdens het badseizoen aan de provincies gerapporteerd door Rijkswaterstaat (RWS), waarin de zwemlocaties zijn gelegen. Indien sprake is van een onvoldoende zwemwaterkwaliteit neemt RWS contact op met de betreffende provincie. Daarnaast wordt het water uiterlijk binnen 3 werkdagen herbemonsterd en wordt een onderzoek ingesteld om de oorzaak te achterhalen. Bij overschrijding van de normen kan het bevoegd gezag, Gedeputeerde Staten van de betreffende provincie, nadere maatregelen (laten) nemen en of een zwemverbod uitvaardigen. Aan het einde van het badseizoen worden de gegevens beschikbaar gesteld aan het RIZA (thans Waterdienst) met het oog op de jaarlijkse rapportage van Nederland aan de Europese Commissie. Het onderzoekprogramma wordt zonodig jaarlijks aangepast in overleg met de contactpersonen bij de provincies, belast met de uitvoering van de Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden (WHVBZ). Met het oog op de volksgezondheid is bij de toetsing primair aandacht besteed aan de bacteriologische kwaliteit. In 2006 is op 7 locaties een overschrijding van de bacteriologische normen waargenomen. Het gaat hierbij om de volgende stranden: - Zwemstrand Almere Haven (214) - Veluwestrand Elburg (301) - Strand Horst (305) - Oud Valkeveen (403) 7

8 - Muiderberg (404) - Enkhuizerzand (414) - Naarderbos (421) De herbemonstering van zes locaties is met goed gevolg uitgevoerd en zijn daarom als voldoende gerapporteerd aan de Europese Commissie via het RIZA. Echter de eerste herbemonstering bij het strand Oud Valkeveen was boven de norm van de Thermotolerante colibacteriën. Dit strand is als onvoldoende gerapporteerd aan de Europese Commissie. Daarbij is de vraag gesteld hoe moet worden omgegaan met overschrijdingen die worden veroorzaakt door uitwerpselen van watervogels. Op basis van de beoordeling op de bacteriologische parameters is 1 zwemverbod uitgevaardigd en 1 waarschuwing gegeven door de twee betreffende provincies. Ten aanzien van de overige parameters kan het volgende worden gemeld. De norm voor de zuurgraad (ph basisch) wordt frequent overschreden en voor doorzicht altijd. Overschrijdingen van de normen voor deze parameters zijn het gevolg van een combinatie van natuurlijke en of bijzondere omstandigheden. Indien de natuurlijke gesteldheid van de bodem en de invloed daarvan op de kwaliteit van het water als oorzaak van de normoverschrijding kan worden gezien, wordt dit niet als een overschrijding beschouwd. Naast de hiervoor genoemde oorzaken speelt bij de beoordeling van het doorzicht ook de waterdiepte ter plaatse van de monstername een rol. Doorzicht is van belang voor de veiligheid van de badgast en vormt daarnaast een indicatie van de waterkwaliteit. Een aantal stranden kent een zeer uitgestrekte ondiepe vooroever met een waterdiepte van minder dan 1 meter. Dit betekent, dat het doorzicht veelal wordt onderschat, omdat dan de waterdiepte wordt geregistreerd. Het jaargemiddelde doorzicht van de onderzochte locaties in 2006 bedraagt tenminste 54,8 cm. Dit is het op twee na beste resultaat sinds 16 jaar. In vergelijking met vorig badseizoen is het aantal overschrijdingen van de ph-norm (basisch) afgenomen van 18 naar 17 locaties. De hoogst gemeten ph-waarde is 10. Vijf zwemlocaties zijn in juli en augustus samen met het reguliere bacteriologische onderzoek standaard onderzocht op microcystine. Drie locaties wekelijks en twee locaties om de week. Microcystine is een toxische stof, die door blauwalgen kan worden afgescheiden en schadelijk is voor de volksgezondheid. Deze 5 stranden zijn geselecteerd op basis van het protocol Blauwalg, metingen en ervaringen van voorgaande jaren en kunnen gekwalificeerd worden als gevoelig voor blauwalgen. De stranden zijn allen gelegen aan het Gooimeer of Eemmeer. In enkele gevallen zijn er hogere concentraties microcystine aangetroffen dan de norm (WHO) van 20 g/l. Bij 2 stranden is een zwemverbod uitgevaardigd en bij 5 stranden zijn diverse negatieve zwemadviezen gegeven vanwege blauwalgen. In het algemeen kan worden geconcludeerd, dat de resultaten van het zwemwateronderzoek 2006 minder bevredigend zijn dan in Er zijn 9 bacteriologische overschrijdingen geweest. Het betreft 7 locaties. De aanwezigheid van algen is en blijft een belangrijk aandachtspunt tijdens het hele badseizoen. 8

9 In de nieuwe zwemwaterrichtlijn komen alle huidige parameters te vervallen. In plaats daarvan zal de waterkwaliteit beoordeeld worden op de bacteriologische parameters Escherichia Coli en Intestinale Entrococcen. Tijdens het badseizoen is op zestien locaties onderzoek gedaan naar deze parameters naast het huidige parameterpakket. Bij de analyse van deze parameters is gebruik gemaakt van ISO voor E.Coli en ISO voor Intestinale Entrokokken. Naar aanleiding van dit onderzoek zijn de volgende voorlopige conclusies getrokken: De nieuwe analysetechnieken leiden soms tot hogere concentraties dan op basis van de oude parameters zou mogen worden verwacht. Hierdoor kunnen locaties, die nu net voldoen in de toekomst tot probleemlocatie vervallen. Oude probleemlocaties zullen ook onder de nieuwe richtlijn problemen blijven geven. Vooruitlopend op de nieuwe EU Zwemwaterrichtlijn is in 2006 een zwemwaterprofiel opgesteld voor strand Oud Valkeveen (403) en voor Veluwestrand Elburg (301). De berichtgeving omtrent de beoordeling van het zwemwater is een wettelijke taak van de provincies. Indien een zwemverbod noodzakelijk is, verzorgt de provincie de voorlichting via de media. De vijf provincies in het IJsselmeergebied hebben hun voorlichting omtrent de daarin gelegen zwemstranden aan het publiek niet onderling afgestemd. In het verlengde van de Ondernemingsplan heeft Rijkswaterstaat in 2005 een website ontwikkeld om de badgast na iedere bemonsteringsronde ter informeren over de zwemwaterkwaliteit in het IJsselmeergebied. Het adres van deze website is: De gepresenteerde informatie is zonodig afgestemd met de provincies. 9

10 10

11 1 Inleiding 1.1 Algemeen Het routinematig zwemwateronderzoek in 2006 door Rijkswaterstaat IJsselmeergebied naar de waterkwaliteit ter hoogte van zwemlocaties in het beheersgebied vormt een vervolg op het onderzoek van voorafgaande jaren (lit.4). Van de 55 stranden liggen er 37 aan de kust van het oude land en 18 aan de Flevolandse oevers. Van de locaties op het oude land liggen er 21 in de provincie Noord-Holland, 1 in de provincie Utrecht, 7 in de provincie Gelderland en 8 in de provincie Friesland (zie kaart 1). Van de onderzochte zwemgelegenheden hebben er 50 de functie zwemwater, welke is opgenomen in het Beheerplan voor de Rijkswateren (lit. 5). Met dit Beheersplan is het principe van de functietoekenning aan het gehele watersysteem losgelaten. In de praktijk bleek deze oude benadering veelal onhaalbaar vanwege bijvoorbeeld locale omstandigheden en of conflicterende belangen binnen het watersysteem. In 2006 zijn 51 stranden gerapporteerd aan de EU, al deze stranden hebben hierdoor officieel de functie zwemwater. De locatie Zon en Vreugd Hoorn (420) is in het najaar van 2006 toegevoegd als nieuw strand aan de EU rapportage. Het onderzoek is uitgevoerd conform de daartoe strekkende aanwijzingen in het Besluit Kwaliteitsdoelstellingen en Metingen Oppervlaktewateren en de Rijkswaterstaat Voorschriften (RWSV s). De aanwijzingen betreffen voorschriften ten aanzien van de monstername en analysemethode. Voor de inhoudelijke beoordeling van de geanalyseerde gegevens is uitgegaan van de normen en toetsvoorschriften zoals verwoord in de Europese Richtlijn voor Zwemwater (lit. 1). Het onderzoek is verder afgestemd op de lijsten met de zwemwaterlocaties, die jaarlijks door de provincies in het kader van de WHVBZ (lit. 6) worden vastgesteld. Indien nodig vindt jaarlijks aanpassing van het onderzoekprogramma plaats aan de hand van de resultaten van het onderzoek van het voorafgaande badseizoen in overleg met de betreffende provincies (WHVBZ contactpersonen). Door middel van overleg wordt een goede afstemming in de uitvoering van de WVO-taak door de waterbeheerder en de WHVBZ-taak door de Provincie nagestreefd. Wanneer de waterkwaliteit niet voldoet aan de normen, wordt getracht de oorzaak te achterhalen en worden zo mogelijk maatregelen genomen om de oorzaak weg te nemen. Liggen oorzaken of maatregelen buiten de sfeer van de taak en of de mogelijkheden van het waterkwaliteitsbeheer (bijvoorbeeld bij de strandbeheerder, gemeente of elders), dan wordt de betreffende problematiek in het algemeen via een afstemmingsoverleg of per brief aan de betreffende provincie gemeld. Voldoen de zwemgelegenheden tijdens het badseizoen niet aan de vereiste waterkwaliteit, dan kan Gedeputeerde Staten overgaan tot het nemen van nadere maatregelen, zoals het instellen van een zwemverbod of het uitvaardigen van een negatief zwemadvies 11

12 Kaart 1: overzicht zwemwaterlocaties in het IJsselmeergebied 1.2 Leeswijzer De normen en toetsvoorschriften voor de beoordeling van het zwemwater worden besproken in hoofdstuk 2. De uitvoering van het onderzoek is beschreven in hoofdstuk 3. In hoofdstuk 4 worden de onderzoeksresultaten besproken en gepresenteerd. De bijlagen bevatten aanvullende informatie op de hoofdstukken. 12

13 2 Beoordelingswijze van de zwemwaterkwaliteit 2.1 Algemeen Voor de beoordeling van de zwemwaterkwaliteit zijn de normen en toetsvoorschriften van de Europese Richtlijn voor Zwemwater (lit. 1) toegepast. In geval van overschrijding kan door Gedeputeerde Staten een zwemverbod worden ingesteld of een negatief zwemadvies worden uitgevaardigd. Verder dienen door de waterbeheerder zomogelijk maatregelen te worden genomen, welke leiden tot de gewenste kwaliteit. Indien op basis van de onbevestigde analyseresultaten wordt vermoed dat sprake zal zijn van overschrijding van de normen voor de bacteriologische parameters, wordt zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk binnen drie werkdagen na vaststelling een herbemonstering ingepland. Wanneer het resultaat van de herbemonstering voldoet aan de gestelde normen, komt het resultaat, dat aanleiding heeft gegeven tot de herbemonstering, te vervallen. De parameter voldoet in dat geval alsnog aan de normen. Deze werkwijze is conform het aanschrijven van het Hoofdkantoor van de Waterstaat van 21 juli De beoordeling van het zwemwater berust op de toetsresultaten op basis van de bacteriologische en fysisch/chemische normen. Met de gehanteerde beoordelingswijze wordt echter een onvolledig en momentaan beeld verkregen van de toelaatbaarheid van zwemmen in oppervlaktewater. Wel wordt duidelijk of bij een bepaalde zwemlocatie verdergaande risico's voor badgasten aanwezig zijn. Voor nadere informatie over eventuele gezondheidsrisico's verbonden aan het zwemmen in oppervlaktewater, wordt verwezen naar bijlage 1. De beoordeling van de kwaliteit van het zwemwater is uitgevoerd met behulp van het toetsprogramma ibever/notove. Dit programma is ontwikkeld door het RIZA en wordt gebruikt door nagenoeg alle waterkwaliteitsbeheerders. De gegevens van het zwemwateronderzoek worden opgeslagen in Donar. 2.2 Beoordeling bacteriologische zwemwaterkwaliteit De beoordeling van de bacteriologische kwaliteit is gebaseerd op criteria met betrekking tot de aanwezigheid van thermotolerante colibacteriën en de som van de bacteriën van de coligroep in het water. Deze colibacteriën vormen een op zich onschadelijk indicatororganisme. De uit de analyse afgeleide aantallen van deze bacteriën, Most Probable Numbers (MPN), geven een indruk van de mate waarin het zwemwater is besmet met fecaliën. Bij hoge MPN's is het vrijwel zeker dat het water fecaal is verontreinigd. In tabel 1 zijn de Europese normen gepresenteerd voor de bacteriologische beoordeling. 13

14 Tabel 1 Europese normen en voorschriften voor de bacteriologische beoordeling van zwemwater. omschrijving norm getalsmatige invulling MPN/100 ml Richtwaarde thermotolerante coli's = som coli's = in maximaal 5% van de metingen is een overschrijding van maximaal 50% toegestaan Streefwaarde thermotolerante coli's = 100 som coli's = 500 in maximaal 10% van de metingen is een overschrijding van maximaal 50% toegestaan fecale streptokokken = 100 in maximaal 20% van de metingen is een overschrijding van maximaal 50% toegestaan Bij een bemonsteringsfrequentie van elf maal per badseizoen is volgens de Europese Richtlijn geen overschrijding toegestaan voor de bacteriologische parameters op basis van de richtwaarde. De frequentie mag worden teruggebracht tot zes indien: a. onderzoek gedurende de twee voorafgaande jaren heeft aangetoond dat de desbetreffende normen geen enkele maal zijn overschreden, anders dan door uitzonderlijke weersomstandigheden of uitzonderlijke hydrodynamische omstandigheden. Deze omstandigheden kunnen afgeleid worden uit hoge gehaltes aan gesuspendeerde stoffen in het oppervlaktewater; b. redelijkerwijs kan worden aangenomen dat de normen niet zullen worden overschreden. Tijdens het zwemwateronderzoek 2006 zijn per locatie minimaal elf bemonsteringen uitgevoerd, waarvan één voor aanvang van het badseizoen. 2.3 Beoordeling fysisch/chemische zwemwaterkwaliteit De onderzoeksresultaten zijn getoetst aan de volgende Europese normen: zuurgraad: doorzicht: 6,0 < ph < 9,0 1 en 2 ); een te lage of te hoge zuurgraad kan onder andere aanleiding geven tot huidirritaties; 1 meter 1 ); een gering doorzicht is vooral om veiligheidsredenen ongewenst. Bij het te water gaan zijn dan bodemgesteldheid, verontreiniging van de bodem en diepte niet of niet goed zichtbaar, waardoor het ver- 14

15 geur: kleur: schuim: olie: vuil: drinkingsgevaar toeneemt. Tenslotte biedt water met een gering doorzicht een weinig aantrekkelijk aanblik; afwezigheid van rottingsgeuren of andere geuren, die in het algemeen als hinderlijk worden ervaren; een niet anders dan door natuurlijke omstandigheden veroorzaakte kleur; een niet anders dan door natuurlijke omstandigheden veroorzaakte hoeveelheid schuim; geen zichtbare olie op het oppervlak; afwezigheid in en op het water en op de bodem van afvalstoffen en dode organische materie in aanmerkelijke hoeveelheid. Toelichting 1 ) Overschrijding van de norm als gevolg van de natuurlijke gesteldheid van de bodem en de invloed daarvan op het water wordt niet als overschrijding beschouwd. 2 ) De ondergrens van de Nederlandse norm voor de zuurgraad is strenger dan de norm volgens de Europese Richtlijn voor Zwemwater. De Nederlandse norm volgens het Besluit KMO is 6,5 < ph < 9,0 en de WHVBZ gaat uit van 6,0 < ph < 9,0. Voor de beoordeling van de fysisch/chemische parameters geldt het voorschrift, dat 95%in overeenstemming moet zijn met de normen voor betreffende parameter. Voor maximaal 5% van de monsters, die niet conform de norm zijn, mag deze afwijking niet meer bedragen dan 50% van de normwaarde voor betreffende parameters. De resultaten van de toetsing van het water zijn samengevat in bijlage 2 en nader gespecificeerd in bijlage 3. Een overzicht van de ontwikkeling van het gemiddelde doorzicht over de jaren is opgenomen in bijlage Beoordeling microcystine Door blauwalgen ofwel cyanobacteriën wordt de toxische stof microcystine afgescheiden in het water. Door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is voor deze stof een norm van afgeleid. Bij concentraties > 20 µg/l microcystine in water bestaat er een risico voor de gezondheid van badgasten. In een landelijk protocol (lit. 9) wordt geadviseerd een zwemverbod in te stellen bij concentraties groter dan 20 µg/l microcystine. 2.5 Toekomstige beoordeling van de zwemwaterkwaliteit De nieuwe EU Zwemwaterrichtlijn is sinds 24 maart 2006 van kracht. De EU lidstaten hebben 2 jaar de tijd om de nieuwe Richtlijn te implementeren in nationale regelgeving. Doel van deze herziening is de bescherming van de volksgezondheid op een hoger peil te brengen en het nemen van preventieve maatregelen te bevorderen. Deze maatregelen kunnen betrekking hebben op het uitvoeren van infrastructurele of sanerings-maatregelen. Daarnaast heeft de nieuwe Richtlijn tot doel de communicatie naar de badgast als wel de participatie van de burger bij besluitvorming inzake het zwemwater te versterken. 15

16 Op basis van de herziening van de Zwemwaterrichtlijn dient per strand een zogenaamd zwemwaterprofiel te worden opgesteld. Hierin dienen (potentiële) verontreinigingsbronnen te worden beschreven alsmede de onderlinge verhoudingen en risico s. Uiterlijk 1 januari 2015 dient te worden voldaan aan deze nieuwe Richtlijn. Het huidige parameterpakket voor de beoordeling van de waterkwaliteit wordt vervangen door een pakket bestaande uit de bacteriologische parameters Escherichia Coli en Intestinale Entrokokken. Voor de beoordeling van het oppervlaktewater wordt onderscheid tussen de klassen, uitstekend, goed, acceptabel en onvoldoende over een periode van 3 of 4 jaar. In tabel 2 zijn de normen en ISO voorschriften voor de analyses weergegeven. Tabel 2 Nieuwe parameters en normen volgens de nieuwe Europese Richtlijn voor Zwemwateren: binnenwateren. Parameter Uitstekende Goed Voldoende Standaard analyse methode Intestinale Entrokokken (cfu/100 ml) Escherichia Coli (cfu/100 ml) 200 * 400* 330 ** 500 * 1000 * 900 ** * Op basis van het 95-percentiel ** Op basis van het 90-percentiel ISO of ISO ISO of ISO In 2015 dient de waterkwaliteit bij alle zwemlocaties tenminste van het niveau acceptabel te zijn. Hierbij wordt aansluiting gezocht met de Kaderrichtlijn Water (KRW). Op basis van de KRW dienen de aangewezen stranden te worden opgenomen in het Register van Speciaal Beschermde Gebieden. Verder is er een inspanningsverplichting voor de EU lidstaten om de kwaliteit van stranden met een acceptabele waterkwaliteit te verbeteren naar water van een goede kwaliteit. De beoordeling van de stranden vindt plaats op basis van een periode van vier jaar, waarbij specifieke toetsvoorschriften van toepassing zijn. 16

17 3 Uitvoering van het onderzoek 3.1 Locaties bemonstering In 2006 zijn 55 zwemwaterlocaties routinematig onderzocht, zie kaart 1. In het Beheerplan voor de Rijkswateren (lit. 5) zijn 50 locaties opgenomen, waarop de functie zwemwater van toepassing is. Deze locaties zijn door de betreffende provincies opgenomen op de WHVBZ lijst, die zonodig jaarlijks in overleg tussen Rijkswaterstaat en de provincies kan worden herzien. Tot 2005 was deze functie zwemwater van toepassing op alle wateren in het IJsselmeergebied met uitzondering van het Zwarte Meer. Daarnaast wordt nog een vijftal stranden onderzocht met het oog op functietoekenning in de toekomst. Het gaat hierbij om de locaties Het Kleine Zeetje Spakenburg (501), Rivièra Camping Noordoost (218), Rivièra Camping Zuidwest (219), Zon en Vreugd Hoorn (420) en Naarderbos (421). De locatie Zon en Vreugd Hoorn (420) is in het najaar van 2006 toegevoegd als nieuw strand aan de EU rapportage. Hiermee heeft het strand officieel de functie zwemwater in 2006 gekregen. Het is nog onvoldoende duidelijk of deze locaties aan de kwaliteitseisen voor zwemwater kunnen voldoen. Vooruitlopend hierop zijn deze locaties op verzoek van provincies Utrecht, Flevoland en Noord- Holland opgenomen in het meetprogramma. Bij mooi weer worden deze stranden door een groot aantal badgasten bezocht. Het is vooralsnog de bedoeling om op basis van de meetresultaten van tenminste twee badseizoenen een besluit te nemen over de functieaanwijzing voor deze stranden. Foto 1: Strand Zon en Vreugd Hoorn (420) Naast de 55 zwemwaterlocaties worden ook 2 meetpunten routinematig onderzocht. In het kader van onderzoek naar mogelijke bronnen van bacteriologische verontreiniging van het strand Gooierhoofd (402) wordt het meetpunt Gooierhoofd Zomerkade (422) gemeten. Meetpunt Nieuw Kamperhoek (220) wordt gemeten om een risicoanalyse te kunnen opstellen voor een eventueel nieuw aan te leggen 17

18 strand. Dit strand zou dan in de plaats kunnen komen voor het huidige strand Kamperhoek (206). 3.2 Onderzoeksfrequentie De onderzoeksfrequentie is conform de Europese Zwemwaterrichtlijn. Het onderzoek wordt tijdens het badseizoen tweemaal per maand verricht. Het Nederlandse badseizoen beslaat de periode van 1 mei tot en met 30 september. Het eerste onderzoek dient (ongeveer) twee weken voor aanvang van het badseizoen te worden verricht. Dit betekent, dat tenminste elf onderzoeken vanaf medio april dienen plaats te vinden. In het geval van overschrijding van de bacteriologische normen wordt zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk binnen drie werkdagen, na vaststelling een herbemonstering uitgevoerd. Enkele stranden, die op basis van de resultaten uit het verleden zijn aangemerkt als gevoelig, zijn in de maanden juli en augustus wekelijks bemonsterd. Dit betreft het zwemstrand Almere Haven (214), Veluwestrand Elburg (301), De Oude Pol (302), Gooierhoofd (402), Oud Valkeveen (403), Het Kleine Zeetje Spakenburg (501). 3.3 Onderzoek per locatie Voor het bacteriologisch onderzoek wordt bij een waterdiepte van 50 cm op ongeveer 20 cm beneden het wateroppervlak een monster genomen. Bij een waterdiepte van 1 meter of meer is de optimale bemonsteringsdiepte circa 30 cm beneden het wateroppervlak. Als er een steiger aanwezig is, wordt het monster vanaf de steiger genomen. Bij een groot aantal stranden wordt vanwege de uitgestrekte ondiepe vooroever volstaan met het registreren van het bodemzicht op het vaste meetpunt. Ter plaatse worden zuurgraad, temperatuur en doorzicht (met een Secchischijf) van het water gemeten. Daarnaast worden visuele waarnemingen gedaan, zoals het karakteriseren van kleur en geur van het water. Verder wordt bekeken of er verontreinigingen aanwezig zijn bij het water en op het strand (zoals afval, olie en schuim). Vanwege de invloed op de waterkwaliteit wordt sinds 1999 ook de weersgesteldheid (bewolkingsgraad, windsnelheid en -richting) geregistreerd tijdens de bemonstering alsmede het aantal badgasten. Nadat de monsters zijn genomen, worden deze gekoeld vervoerd naar het laboratorium, waar ze nog dezelfde dag in behandeling worden genomen. De bacteriologische kwaliteit van het water wordt bepaald door middel van membraan filtratie (NEN 6552). Hierbij wordt bij verschillende verdunningen het aantal gistingsbacteriën bij temperaturen van 37 o C en 44 o C vastgesteld en uitgedrukt in een MPN-getal. In geval van kwaliteitsproblemen of ziekmeldingen wordt het betreffende strand nader onderzocht. Dit betekent, dat een herbemonstering wordt uitgevoerd en of dat een nader onderzoek naar de mogelijke oorzaak van de klachten wordt ingesteld. Als een nieuw strand is ingericht of er zijn ingrijpende maatregelen getroffen op een bestaand strand, wordt een omgevingsonderzoek uitgevoerd om de mogelijke beïnvloedingsbronnen te inventariseren. 18

19 4 Bespreking van de onderzoeksresultaten In dit hoofdstuk worden eerst algemene omstandigheden beschreven die van invloed kunnen zijn op de resultaten van het zwemwateronderzoek (4.1). Vervolgens wordt het bacteriologische onderzoek in z n algemeenheid beschreven, daarna wordt in gezoemd op bijzonderheden van het bacteriologische onderzoek (4.2). Verder komen aan bod het onderzoek naar algen, onderzoek naar veldparameters omgevingsonderzoek, aanvullend onderzoek, de resultaten van de nieuwe bacteriologische parameters uit de nieuwe zwemwaterrichtlijn en de rapportage van de onderzoeksresultaten. 4.1 Algemene omstandigheden badseizoen 2006 Neerslag en luchttemperatuur In perioden van aanzienlijke neerslag is in combinatie met af- en uitspoeling van dierlijke meststoffen en of overstorten is het risico groter op overschrijding van de bacteriologische normen. Bijgaand figuur geeft inzicht in de gemiddelde hoeveelheid neerslag in het IJsselmeergebied op basis van de meetstations Den Helder, Lelystad en De Bilt. De gemiddelde neerslag, die in het IJsselmeergebied is gevallen tijdens het Badseizoen (maanden april tot en met september) is 376 mm. In deze maanden valt normaal 379 mm in De Bilt. De maand april was aan de droge kant met 34 mm, mei was aan de natte kant met 68 mm. Juni was droog met 43 mm, op de 25 ste en 26 ste viel de meeste neerslag namelijk 30 mm. Juli was zeer droog met 34 mm. Augustus was record nat met 189 mm, de natste augustusmaand in 100 jaar. September was zeer droog met 8 mm. Het algemene beeld van het badseizoen is droog. Echter augustus was record nat, waardoor de cumulatieve neerslagsom van het badseizoen op normaal uitkwam. Het weerbeeld in augustus werd bepaald door depressies die veel buien produceerden. Het relatief warm geworden zee-, IJsselmeer-, en Markermeerwater fungeerden als extra aanjager voor de talrijke zware buien. 19

20 Gemiddelde neerslag IJsselmeergebied 2006 in millimeters apr 15-apr 29-apr 13-mei 27-mei 10-jun 24-jun 8-jul 22-jul 5-aug 19-aug 2-sep 16-sep 30-sep Grafiek 1: gemiddelde neerslag in het IJsselmeergebied Zelden heeft een zomer (juni, juli en augustus) zo n twee totale verschillende gezichten laten zien als dit jaar. Juni en juli waren zeer zonnig, zeer droog en warm. Augustus echter was koel, zeer somber en record nat. Ondanks de koele augustusmaand is de zomer van 2006 op de derde plaats geëindigd in de rij van warmste zomers sinds 1901, met een gemiddelde temperatuur van 18,5 ºC. Alleen de zomers van 1947 (18,7 ºC) en 2003 (18,6 ºC) waren nog warmer. De zomer 2006 kende voor het station De Bilt 66 warme dagen van 20 ºC of hoger, 37 zomerse dagen van 25 ºC of hoger en 13 tropische dagen van 30 ºC of hoger tegen 54, respectievelijk 18 en 3 normaal. Verder noteerde de zomer 2 hittegolven. De eerste hittegolf telde 3 tropische dagen en duurde 7 dagen, van 30 t/m 6 juli. De tweede duurde 16 dagen van 15 t/m 30 juli en telde 8 tropische dagen, waarmee deze hittegolf bij de langstdurende hittegolven na 1901 hoort. Juni was zeer zonnig met 254 uren zonneschijn tegen 192 normaal, juli was zelfs uitzonderlijk zonnig met 316 zonuren tegen 201 normaal. Grafiek 2: temperatuurverloop De Bilt, zomer 2006, bron: KNMI 20

21 Grafiek 3: aantal uren zoneschijn De Bilt, zomer 2006, bron: KNMI 4.2 Bacteriologisch onderzoek Bacteriologisch algemeen Op basis van het aantal stranden dat bij de herbemonstering betrokken is, lijkt de bacteriologische kwaliteit in 2006 iets slechter te zijn dan die van Gezien de resultaten van de herbemonstering worden vier van de vijf locaties als voldoende gekwalificeerd. Het strand Oud Valkeveen is als onvoldoende gerapporteerd aan de EU. Daarbij is de vraag gesteld hoe wij als waterkwaliteitsbeheerder om moeten gaan met overschrijdingen die worden veroorzaakt door uitwerpselen van watervogels. Vooral omdat dit strand, dat al vele decennia bestaat, is gelegen in een regio, waarop de Vogel- en Habitatrichtlijn van toepassing is. Hierdoor zijn deze watervogels beschermd en kunnen geen adequate maatregelen worden genoemd zonder de VHR te overschrijden. Toekomstige verontreiniging is dan ook niet te vermijden. In verband met historische kwaliteitsproblemen worden sinds 2002 kwetsbare stranden in juli en augustus wekelijks bemonsterd. In 2006 zijn in deze maanden de volgende stranden viermaal extra bemonsterd, te weten, zwemstrand Almere Haven (214), Veluwestrand Elburg (301), De Oude Pol (302), Gooierhoofd (402), Oud Valkeveen (403), Het Kleine Zeetje Spakenburg (501). Alleen bij de stranden Veluwestrand Elburg en Oud Valkeveen hebben zich in 2006 overschrijdingen voorgedaan. De voorbereiding van de monitoring voor het nieuwe badseizoen worden nut en noodzaak van deze additionele metingen geëvalueerd. De overschrijdingen bij Strand Horst, strand Muiderberg, strand Enkhuizerzand en strand Naarderbos behoren vooralsnog niet tot de categorie kwetsbare stranden. De goede resultaten bij het strand De oude Pol, dat sinds 2002 is opgenomen in de extra bemonstering blijven ook dit jaar gecontinueerd. Bij dit strand is in het verleden meerdere jaren sprake geweest van normoverschrijding door verhoogde bacteriële concentraties 21

22 in de Bijsselse Beek. Ook bij het strand Gooierhoofd heeft zich geen bacteriologische overschrijding voorgedaan. Door het opstellen van een zwemwaterprofiel in 2004 voor dit strand zijn diverse mogelijke bronnen gekwantificeerd, waaronder de riooloverstorten op de stadsgrachten. Het vermoeden bestaat, dat via een nog in open verbinding staande stadsgracht nog steeds na hevige regenval een periode besmetting kan optreden door de afspoeling van hondenuitwerpselen. De resultaten van de bemonstering van het extra meetpunt Gooierhoofd zomerkade geven vooralsnog hierin geen inzicht. Bij veertien stranden is onderzoek gedaan naar fecale streptokokken en de nieuwe EU-parameters Escherichia Coli en Intestinale Entrokokken, te weten bij It Soal (102), It Mirnser Klif (106), Strand Zwolse Hoek (202), Spijkstrand (208), Veluwestrand Elburg (301), De Oude Pol (302), Strand Dolfinarium (304), Strand Nieuw Hulckesteijn (307), Gooierhoofd Huizen (402), Oud Valkeveen (403), Strandbad Edam (408), Wevershoof (417), Zon en Vreugd Hoorn (420) en Het Kleine Zeetje Spakenburg (501). Voor de parameter fecale streptokokken is door de Europese Commissie enkel een streefwaarde gedefinieerd (= 100 MPN/100ml). Fecale streptokokken sterven minder snel af in oppervlaktewater dan de colibacteriën. Hierdoor kan de concentratie aan fecale streptokokken nadere informatie verschaffen over het optreden van een verontreiniging in de tijd. Bij drie stranden is de EU streefwaarde niet overschreden, namelijk bij Strand Zwolse Hoek (202), Strand Nieuw Hulckesteijn (307) en Strandbad Edam (408). Overschrijding van de streefwaarde geeft geen aanleiding tot een negatieve beoordeling van deze stranden. Alle stranden monsters voldeden wel aan de Nederlandse norm voor fecale streptokokken (jaarmediaan: = 300 MPN/100ml). Het onderzoek naar de nieuwe EUparameters Escherichia Coli en Intestinale Entrokokken wordt beschreven in Bijzonderheden bacteriologisch onderzoek Tijdens het onderzoek naar de kwaliteit van het zwemwater in 2006 is zesmaal de norm overschreden voor de thermotolerante colibacteriën (norm: 2000 MPN/100 ml). Hierbij waren vijf locaties betrokken. Eenmaal is de norm overschreden voor het totaal aan colibacteriën (norm: MPN/100 ml). Naar aanleiding hiervan zijn herbemonsteringen uitgevoerd en is getracht een verklaring te vinden voor de overschrijdingen. In tabel 3 zijn de normoverschrijdingen en de resultaten van de herbemonsteringen weergegeven. Herbemonstering is binnen drie werkdagen uitgevoerd, nadat op basis van de onbevestigde analyseresultaten vermoed kon worden, dat de norm zou worden overschreden. 22

23 Tabel 3 Normoverschrijdingen en resultaten herbemonstering in Thermotolerante colibacteriën [MPN/100 ml] Code Naam Datum Overschrijding Herbemonstering 214 Zwemstrand Almere H Veluwestrand Elburg Strand Horst Oud Valkeveen *) *) Muiderberg Enkhuizerzand Totaal aan colibacteriën [MPN/100 ml] Code Naam Datum Overschrijding Herbemonstering 214 Zwemstrand Almere H Naarderbos > *) zelfde meting Toelichting Zwemstrand Almere Haven (214) Het Zwemstrand Almere Haven (214) wordt standaard meegenomen in de wekelijkse bemonstering op microcystine in de maanden juli en augustus, omdat het strand gevoelig is voor bacteriologische overschrijdingen en met name algenoverlast. Dit komt mede door de ligging in een driekwart afgesloten kom, waardoor er geen doorspoeling kan plaats vinden. Op 28 augustus is een microcystine gehalte gemeten van 27 g/l. Vóór deze overschrijding zijn regelmatig verhoogde gehaltes microcystine gemeten, maar geen overschrijdingen. Op 22 augustus heeft de provincie Flevoland een zwemverbod ingesteld vanwege een drijflaag. De badzone zag er visueel onhygiënisch uit. Een paar dagen daarna werden de uitslagen van het bacteriologische onderzoek op 21 augustus bekend. Deze uitslagen overschreden de normen voor de bacteriologische beoordeling van zwemwater (zie 4.1). Het zwemverbod duurde van 22 augustus tot het einde van het badseizoen (bijlage 7). Toelichting Veluwestrand Elburg (301) In de afgelopen jaren zijn regelmatig omgevingsonderzoeken bij het strand verricht. Vaak is de vermoedelijke oorzaak van overschrijdingen toegeschreven aan uitwerpselen van watervogels. De uitwerpselen op en nabij het strand kunnen na regenval tot afspoeling komen. Samen met de uitwerpselen die zich mogelijk in de zwemzone bevinden kunnen er verhoogde waarden ontstaan of zelfs tot overschrijdingen leiden. De overschrijding van 31 juli is waarschijnlijk ook te relateren aan afspoeling van uitwerpselen op en nabij het strand van watervogels, voornamelijk afkomstig van zwanen en eenden. Van 30 juli 08:00 uur tot 31 juli 08:00 uur viel er ter hoogte van Elburg 17,1 mm aan neerslag. Een aanvullend onderzoek op de parameter campylobacter heeft uitgewezen dat de bacteriologische verontreiniging kan worden toe geschreven aan uitwerpselen van vogels. In 2006 is een zwemwaterprofiel voor het strand opgesteld. In het kader van het opstellen van een zwemwaterprofiel wordt minstens één veldbezoek gebracht aan het betreffende strand. Tijdens dit bezoek zijn onder andere onderstaande foto s gemaakt, deze laten zien dat het strand en z n omgeving aantrekkelijk zijn voor watervogels. 23

24 Foto s 2 t/m 5: veldbezoek op 29 mei 2006 aan Veluwestrand Elburg Tijdens het veldbezoek zijn watervogels aangetroffen op het strand en in de zwemwaterzone, daarnaast zijn sporen van vogels (pootafdrukken, uitwerpselen en veren) op het strand gevonden en bij het meetpunt dreven erg veel veren in het water. Toelichting Strand Horst (305) Op 29 augustus werd een overschrijding gemeten op de Thermotolerante colibacteriën bij het Strand Horst. Historische overschrijdingen bij het strand worden toegeschreven aan afspoeling van dierlijke meststoffen uit het agrarische achterland. De laatste jaren zijn er geen overschrijdingen gemeten. Waarschijnlijk kan de overschrijding van 2006 wederom gevonden worden in de relatie met de zware regenval en afspoeling van dierlijke meststoffen, in de dagen voor de bemonstering. De KNMIstations in Hulshorst, Elspeet, Putten en Nijkerk geven een aanzienlijke gemiddelde neerslagsom van meer dan 50 mm in de 3 dagen voor de bemonstering. Toelichting strand Oud Valkeveen (403) Naar aanleiding van historische overschrijdingen en constateringen van mogelijke bronnen van verontreiniging bij het strand Oud Valkeveen (trekpleister voor watervogels, afspoeling van dierlijke meststoffen uit het achterland en voorzieningen die niet aangesloten zijn op een rioolstelsel), is in 2006 een zwemwaterprofiel voor het strand opgesteld. Uit het zwemwaterprofiel blijkt dat de zwemwaterkwaliteit bij het strand Oud Valkeveen het meest waarschijnlijk kan worden beïnvloed door uitwerpselen van watervogels. De reguliere bemonstering van 8 mei gaf een overschrijding aan op de Thermotolerante colibacteriën (2100/ml). De herbemonstering op 12 mei gaf een (nog) hogere overschrijding aan (3500/ml). Het werd al snel duidelijk dat de overschrijdingen werden veroorzaakt door de massa s aan uitwerpselen van watervogels in het water (zie foto s). Verder heeft een aanvullend onderzoek op de parameter campylobacter bevestigd dat de bacteriologische verontreiniging kan worden toe geschreven aan uitwerpselen van vogels. Er is geen sprake geweest van afspoeling, want tijdens de onderzoeksperiode is er geen neerslag gevallen. De daarop 24

25 volgende herbemonstering op16 mei scoorde een goed (260/ml). Foto 6 (samengesteld): massa s aan vogeluitwerpselen bij strand Oud Valkeveen Toelichting strand Muiderberg (404) Het ligt voor de hand om de bacteriologische overschrijding bij Muiderberg op 28 augustus toe te schrijven aan afspoeling van uitwerpselen van watervogels. Er viel veel neerslag tijdens de onderzoeksperiode. Augustus was een periode van wisselvallig weer met veel neerslag. Het strand werd in deze periode niet of nauwelijks gebruikt door dagrecreanten, het is dan voor watervogels aantrekkelijk om op of nabij het strand te verblijven. Ter plaatse van het strand en in de omgeving zijn geen andere aanwijsbare bronnen te vinden. Toelichting strand Enkhuizerzand (414) Tijdens dezelfde onderzoeksperiode eind augustus, toen ook strand Muiderberg een bacteriologische overschrijding had, vond er ook een overschrijding plaats bij strand Enkhuizerzand. Ook hier ligt het voor de hand om de bacteriologische overschrijding toe te schrijven aan afspoeling van uitwerpselen van watervogels. Het KNMI station Enkhuizen noteerde in de onderzoeksperiode veel neerslag. Toelichting strand Naarderbos (421) Een aanzienlijke bacteriologische overschrijding van de totaal aan coli s (> /ml) vond plaats op 12 september bij strand Naarderbos. Tijdens de bemonstering zijn ook blauwalgen geconstateerd en de geur was afwijkend. Er zijn geen aanwijsbare oorzaken/bronnen gevonden voor de overschrijding. Ook heeft het in de onderzoeksperiode niet geregend, dus heeft geen afspoeling plaatsgevonden. Dit kan duiden op een diffuse bron. De overschrijding kan mogelijk veroorzaakt zijn door de scheepvaart (beroeps- en recreatievaart). Gezien de goede zwemwaterkwaliteit van voorafgaande jaren en het goede resultaat uitstekend van de herbemonstering, kan de overschrijding beschouwd worden als een incident. De resultaten van het onderzoek naar bacteriologische- en 25

26 veldparameters zijn gepresenteerd in bijlage 3. De waarschuwingen en zwemverboden als gevolg van bacteriologische overschrijdingen en blauwalgen, zijn opgenomen in bijlage Onderzoek algen Vanwege periodieke overlast van algen en drijflagen is ook in 2006 in het meetprogramma van Rijkswaterstaat voorzien in onderzoek naar microcystine. Blauwalgen produceren toxische stoffen (microcystine), die bij het afsterven van algen vrijkomen in het water. Deze stoffen kunnen leiden tot ernstige gezondheidsklachten. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert een norm van 20 g/l. In 2006 is het microcystine gehalte bepaald met de Elisa-kit, een relatief snelle en goedkope analysemethode. Vijf locaties, te weten Strand Stichtse Brug (401), Gooierhoofd te Huizen (402), Naarderbos (421), Het Kleine Zeetje (501) en het Zwemstrand Almere Haven (214) zijn gevoelig voor algenoverlast. Deze stranden zijn geselecteerd op basis van het protocol blauwalg, metingen en ervaringen van voorgaande jaren en kunnen gekwalificeerd worden als gevoelige stranden voor blauwalgen. Gelijktijdig met de geplande bemonstering in de maanden juli en augustus is aldaar het microcystine gehalte in het water bepaald. Dit betekent, dat in de maanden juli en augustus bij de locaties Gooierhoofd, Het Kleine Zeetje en Zwemstrand Almere Haven standaard wekelijks het microcystine gehalte is bepaald. De locaties Strand Stichtse Brug en strand Naarderbos zijn standaard eenmaal per 2 weken bepaald. Op basis van onderzoek over de voorafgaande jaren naar microcystine is geconcludeerd, dat onderzoek in de maanden april, mei en juni geen toegevoegde waarde heeft vanwege de lage gehaltes. Alle bemonsteringen van deze gevoelige stranden gaven lager of gelijk dan 3 g/l aan. Eind juni zijn de eerste blauwalgen in het Eem- en Gooimeer waargenomen. De blauwalgen kwamen voor in de waterkolom en vertoonden zich in dunne drijflagen. De uitslagen van de bemonsteringen op microcystine gaven tot 19 juli een rustig beeld, 4,6 g/l was de hoogste waarde. Echter bij Het Kleine Zeetje (501) bevond zich op 19 juli een dikke drijflaag blauwalgen. De drijflaag heeft zich kunnen vormen door de noordelijke wind, die de blauwalgen heeft verzameld bij het strand. Doordat de drijflaag dik was, is de bovenkant van de drijflaag boven water komen te liggen. Daardoor ontstaat er een afstervingsproces, vooral bij hoge temperaturen, waarbij de stof microcystine en een onaangename geur vrijkomt. De uitslag van de bemonstering op 19 juli gaf een overschrijding op de norm aan, het microcystine gehalte was 119 g/l. De bemonstering op 24 juli gaf een microcystine gehalte aan van 4,6 g/l. De tweede overschrijding van de norm bij de zwemwatergelegenheden deed zich voor bij het Laakse strand (213). Door de weersomslag aan het eind van de maand juli werd de wind uit zuidelijke richting overheersend. Hierdoor kon een dikke drijflaag worden gevormd bij het Laakse strand. De uitslag van de bemonstering op 1 augustus was 193 g/l. Op 8 augustus is het strand opnieuw bemonsterd, de waarde was <1 g/l. De derde en de laatste overschrijding van de norm deed zich voor bij het 26

27 Zwemstrand Almere Haven (214). Het strand wordt standaard meegenomen in de wekelijkse bemonstering op microcystine in de maanden juli en augustus in verband met de gevoeligheid voor algenoverlast. Dit komt mede door de ligging in een driekwart afgesloten kom, waardoor er geen doorspoeling kan plaats vinden. Op 28 augustus is een microcystine gehalte gemeten van 27 g/l. Vóór deze overschrijding zijn regelmatig verhoogde gehaltes microcystine gemeten, maar geen overschrijdingen. Op 22 augustus heeft de provincie Flevoland een zwemverbod ingesteld vanwege een drijflaag. De badzone zag er visueel onhygiënisch uit. Een paar dagen daarna werden de uitslagen van het bacteriologische onderzoek op 21 augustus bekend. Deze uitslagen overschreden de normen voor de bacteriologische beoordeling van zwemwater (zie 4.1). Het zwemverbod duurde van 22 augustus tot het einde van het badseizoen (bijlage 7). Wanneer een melding is ontvangen van algenvorming of aanwezigheid van drijflagen, wordt nader onderzoek gedaan. Eerst wordt een melding visueel gecontroleerd, alvorens wordt overgegaan tot bemonstering. Het komt voor, dat meldingen van blauwalgen niet altijd gegrond zijn. Algen hoeven per definitie niet altijd blauwalgen te zijn. Ook komt het voor dat de blauwalgen verdwenen zijn voor de controle van de melding door veranderende weersomstandigheden (wind, bewolking en neerslag). Vaak zijn de analyseresultaten pas beschikbaar te zijn, nadat de blauwalg alweer is verdwenen. In verband hiermee is in 2006 gekozen voor de snellere, maar iets minder betrouwbare analysemethode met de Elisa-kit. De resultaten van het onderzoek naar blauwalgen zijn gepresenteerd in bijlage 6. De waarschuwingen en zwemverboden als gevolg van blauwalg, zijn opgenomen in bijlage Onderzoek veldparameters Watertemperatuur De stranden met een beperkte doorstroming en of geringe diepte scoren de hoogste watertemperaturen. De hoogste temperatuur, 31.7 ºC, is gemeten bij zwemstrand Almere Haven (214) op 24 juli, tijdens de tweede hittegolf van het jaar. De laagste temperaturen komen voor in het IJsselmeer. Door haar oppervlakte en volume warmt het IJsselmeer minder snel op. Bij temperaturen boven de 20 ºC bestaat een verhoogd risico op botulisme. Er is echter bij geen enkel strand melding gemaakt van botulisme. Indirect is de watertemperatuur mede van invloed op de vorming van algen. Doorzicht Het gemiddelde doorzicht is op alle stranden minder dan de norm van 1 meter. Voor een deel is dit verklaarbaar uit het feit, dat in een aantal gevallen de bemonstering heeft plaatsgevonden op een plek bij het strand, waar de waterdiepte minder is dan 1 meter (bodemzicht). Verder spelen natuurlijke omstandigheden een rol, waardoor overschrijding van de norm is toegestaan. Incidenteel kan plaatselijk het doorzicht wel groter dan 1 meter zijn geweest. Het jaargemiddelde doorzicht van de onderzochte locaties in 2006 bedraagt 54,8 cm. Dit is het op twee na beste resultaat sinds 16 jaar (vanaf 1990 zijn deze gegevens beschikbaar). In het jaar 2005 was het gemiddelde doorzicht 55,5 cm en in het 2000 was het doorzicht gemiddeld 55,3 cm. Het goede doorzicht is 27

28 waarschijnlijk te danken aan minder op werveling van de bodem door minder wind in de mooie rustige zomermaanden juni en juli en het rustige nazomerweer in september dan gemiddeld. In tabel 5 wordt het gemiddelde doorzicht over de periode 2000 tot en met 2006 weergegeven. Verder is er een aantal keren bij verschillende stranden een kleiner doorzicht gemeten door van aanwezigheid van algen. Tabel 4. Gemiddelde doorzicht in de periode 2001 t/m 2006 in cm ,4 49,0 51,8 49,0 55,5 54,8 Zuurgraad Op 17 plaatsen is de boven norm voor de zuurgraad (ph basisch) overschreden. De zuurgraad dient volgens de Nederlandse regelgeving te liggen tussen 6.5 en 9.0. Een waarde van hoger dan 9.0 betekent, dat het water te basisch is. Dit kan komen door een verhoogd kalkgehalte van de bodem en of de eutrofiëringproblematiek. Ook bevorderen hoge watertemperaturen het proces, waarbij basische stoffen vrijkomen uit de (vooral kalkrijke) bodem. Uit cijfers van het waterkwaliteitsmeetnet blijkt, dat de zuurgraad op open water in het algemeen lager is dan langs de randen van de meren. Op de volgende locaties is de zuurgraad (ph basisch) overschreden: Badpaviljoen Hindeloopen (103) It Mirnser Klif (106) De Hoge Grazen (107) Abberstrand (207) Woldstrand (211) Rivièra Beach (noordoost) (218) Veluwestrand Elburg (301) Strand Hulckesteijn (307) Strand Stichtse Brug (401) Gooierhoofd (402) Oud Valkeveen (403) Enkhuizerzand (414) Andijk (415) Droge Wijmers (416) Wervershoof (417) Recreatiegebied Medemblik (418) Zuiderhaven (419) In vergelijking met vorig badseizoen is het aantal overschrijdingen van de ph-norm (basisch) afgenomen van 18 naar 17 locaties (waarvan 10 locaties ook in 2005 overschrijdingen noteerden). De hoogste waarde (10) is gemeten bij het strand Oud Valkeveen (403). Tijdens de meting was de watertemperatuur 30,9 ºC. Het Strand heeft een uitgestrekte ondiepe bodem, waardoor het water snel kan opwarmen. Mogelijk hebben de hoge watertemperaturen het proces bevorderd, waarbij basische stoffen vrijkomen uit de kalkrijke bodem. De laagste waarde (7,2) is gemeten bij het Laakse strand (213). Deze waarde is gemeten onder aanwezigheid van blauwalgen, hetgeen als bijzonder mag worden beschouwd. Normaal gesproken is de zuurgraad 8 of hoger bij de aanwezigheid van drijflagen met blauwalgen. In het IJsselmeergebied is het moeilijk aan te geven welke overschrijdingen het gevolg zijn van de natuurlijke gesteldheid en welke niet. Eutrofiëring veroorzaakt in een aantal gevallen overschrijdingen van de normen voor de zuurgraad en doorzicht. Daarnaast kan ook de watertemperatuur (indirect) van invloed zijn op de zuurgraad en het doorzicht via de aanwezigheid van algen. Voor het Markermeer is de bodemgesteldheid (slibrijk) in samenhang met de weersomstandigheden mede van invloed op het geringe doorzicht. De bodem van het IJsselmeer heeft een hoog kalkgehalte en beïnvloedt daarmee de zuurgraad. 28

29 4.5 Omgevingsonderzoek In de nabijheid van badzones kunnen er omstandigheden zijn of activiteiten plaatsvinden, die de waterkwaliteit ter plaatse nadelig (kunnen) beïnvloeden. Dergelijke activiteiten of omstandigheden kunnen een minder goede kwaliteit van het zwemwater mogelijk verklaren. Om deze reden schrijft het Besluit Kwaliteitsdoelstellingen en Metingen Oppervlaktewateren voor, dat de waterkwaliteitsbeheerder jaarlijks tenminste éénmaal onderzoek doet naar de omstandigheden in de omgeving van de zwemlocatie, die van invloed kunnen zijn op de kwaliteit van het zwemwater. In het kader van het omgevingsonderzoek wordt bijvoorbeeld gelet op: - riooloverstorten (gemengd, regenwaterriool) - lozingspunten afvalwater - terreinriolering (regenwater afvoer) - gemalen, uitwateringssluizen, beken, rivieren - havenactiviteiten - jachthavens, concentraties van afgemeerde schepen - industrieterrein - vogelkolonies, foerageer en rustgebied - waterbodem, -soort, -samenstelling, aanwezigheid slib - afvalstortplaats - soort oever, -bekleding, -begroeiing, etc - zandwinning- of speciestort activiteiten - uitvoering van andere werkzaamheden Afgaande op deze aandachtspunten is voor elke zwemlocatie nagegaan, welke situatie is aangetroffen (zie bijlage 5). Van alle stranden zijn digitale foto s beschikbaar. 4.6 Aanvullend onderzoek 2006 Strand Zwolse Hoek (202) Bij het Strand Zwolse Hoek zijn in 2003 en 2004 de bacteriologische normen overschreden. De overschrijdingen deden zich voor in september 2003 en in de 2 e helft van augustus Rijkswaterstaat heeft in 2005 en 2006 middels de brugwachter van de Ketelburg dagelijks het strand geobserveerd en de resultaten geregistreerd. Verder zijn eventuele bijzonderheden genoteerd. De volgende aspecten zijn geregistreerd: Weersomstandigheden Aantal badgasten Honden op het strand en of in het water Watervogels bij het strand Afgemeerde schepen voor het strand Overige bijzonderheden (beachparties, illegale activiteiten, etc.) Bij het beoordelen van de resultaten vallen een aantal zaken op: Vanaf de 2 e helft van juni t/m eind september gaan voor het strand regelmatig recreatievaartuigen voor anker (op 25 augustus 2006 zelfs 24). Het aantal badgasten varieert tussen

30 Foto 7: Strand Zwolse hoek (202) Regelmatig worden honden met hun baasjes op het strand gesignaleerd. Het strand biedt een beschutte plek voor watervogels, vooral als de wind uit westelijke tot noordelijke richting komt. Er worden regelmatig kolonies aalscholvers waargenomen, de aantallen aalscholvers kunnen oplopen tot boven de 500. Het gemiddelde aantal watervogels neemt in september toe. Verder zijn geen bijzonderheden of illegale praktijken waargenomen. Tijdens het badseizoen 2005 en 2006 hebben zich geen bacteriologische overschrijdingen bij het strand voorgedaan. De meetresultaten zijn goed tot uitstekend en bieden geen handvat tot het trekken van verdere conclusies te trekken ten aanzien van de problemen in het verleden. Het aanvullend onderzoek krijgt in 2007 voor het derde achtereenvolgende keer een vervolg. 4.7 Bacteriologische parameters nieuwe Zwemwaterrichtlijn In de nieuwe zwemwaterrichtlijn komen alle huidige parameters te vervallen. In plaats daarvan zal de waterkwaliteit beoordeeld worden op de bacteriologische parameters Escherichia Coli en Intestinale Entrococcen. Tijdens het badseizoen is op zestien locaties onderzoek gedaan naar deze parameters naast het huidige parameterpakket. Bij de analyse van deze parameters is gebruik gemaakt van ISO voor E.Coli en ISO voor Intestinale Entrokokken. Naar aanleiding van dit onderzoek zijn de volgende voorlopige conclusies getrokken: - De nieuwe analysetechnieken leiden soms tot hogere concentraties dan op basis van de oude parameters zou mogen worden verwacht. Hierdoor kunnen locaties, die nu net voldoen in de toekomst tot probleemlocatie vervallen. - Oude probleemlocaties zullen ook onder de nieuwe richtlijn problemen blijven geven. In onderstaand figuur is de beoordeling van de nieuwe parameters 30

31 schematisch weergegeven. De normering is onderaan weergegeven, echter deze is op basis van het 95-percentiel van alle metingen in het seizoen. De normering voor de beoordeling op basis van één individuele meting moet nog worden vastgesteld. Deze normering zou dan moeten gelden tijdens de beoordeling van stranden tijdens het badseizoen. Tabel 5: beoordeling nieuwe parameters Verder is vooruitlopend op de nieuwe EU Zwemwaterrichtlijn een pilot zwemwaterprofiel opgesteld voor strand Oud Valkeveen (403) en Veluwestrand Elburg (301). 4.8 Rapportage van de onderzoeksresultaten De gegevens van het routinematige onderzoek worden gedurende het badseizoen zo spoedig mogelijk door Rijkswaterstaat IJsselmeergebied aan het provinciaal bestuur (het bevoegd gezag) toegezonden, waarin betreffende locatie is gelegen. Het streven is binnen 4 werkdagen na monstername de analyseresultaten te rapporteren aan het bevoegd gezag. Het afgelopen badseizoen is aan deze doelstelling in het algemeen voldaan. Na melding van een te verwachten normoverschrijding wordt de betreffende provincie, waarin het strand is gelegen zo spoedig mogelijk geïnformeerd. Gelijktijdig wordt dan een herbemonstering ingepland, die uiterlijk binnen 3 werkdagen moet zijn uitgevoerd. Via de provincie ter beschikking staande kanalen vindt voorlichting plaats aan het publiek. Dit is in conform de WHVBZ. In het kader van de WHVBZ vindt tevens door de provincies rapportage plaats via zogenaamde 'provinciale WHVBZ rapportages' (lit.7). Tijdens het badseizoen wordt het publiek periodiek geïnformeerd door de provincies over de actuele waterkwaliteit via de regionale media, teletekst en internet. Verder beschikken de provincies over een zogenaamde zwemwater telefoon.de publicatie van de gegevens door de provincies verloopt niet synchroon en is niet onderling afgestemd. 31

32 Met ingang van 2005 heeft RWS voor het gehele IJsselmeergebied haar kwaliteitsgegevens per zwemstrand op een eigen website (rijkswaterstaat.nl) geplaatst. Aanleiding hiertoe vormt onder meer het Ondernemingsplan Rijkswaterstaat, waarin wordt aangegeven dat RWS meer publieks- of gebruikersgericht wil gaan werken. Verder is de berichtgeving naar de badgast een belangrijk onderdeel van de in voorbereiding zijn de EU Richtlijn voor zwemwater. De procedures rond het plaatsen van informatie op de website is voor het badseizoen met de provincies afgestemd. Figuur 1: website zwemwaterkwaliteit In samenwerking met de provincie Flevoland en waterschap Zuiderzeeland wordt jaarlijks de folder Zwemmen in open water voor het IJsselmeergebied uitgebracht (zie figuur 2). In deze folder wordt op basis van de resultaten van het voorafgaande jaar de te verwachten bacteriologische zwemwaterkwaliteit voor het nieuwe seizoen aangegeven. Verder wordt per strand informatie gegeven over aanwezige faciliteiten. 32

33 Figuur 2: zwemwaterfolder 2006 De resultaten van het zwemwateronderzoek worden jaarlijks opgenomen in de zwemwaterrapportage van de Europese Commissie. In deze laatste rapportage worden per EU-lidstaat de kwaliteitsgegevens gepresenteerd. De laatste rapportage heeft betrekking op het badseizoen 2005 (lit. 8). 33

34 34

35 Literatuur 1 Richtlijn van de raad van 8 december 1975 betreffende de kwaliteit van het zwemwater (76/160/EEG), Europese Commissie, december Besluit Kwaliteitsdoelstellingen en Metingen Oppervlaktewateren, bijlage II, Zwemwater (3 november 1983: Stb. 6O6; AMvB ex Wvo), november Wijzigingsbesluit Kwaliteitsdoelstellingen en Metingen Oppervlaktewateren, Zwemwater (3 februari 1994: Stb. 89; AMvB ex Wvo), februari De waterkwaliteit in 2004 ter hoogte van zwemgelegenheden in het IJsselmeer, Markermeer en de Randmeren, RWS Dienst IJsselmeergebied, januari Beheersplan voor de Rijkswateren , Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijkswaterstaat, Besluit hygiëne en veiligheid zwemgelegenheden (6 oktober 1984; Stb. 470; AMvB ex WHVBZ), oktober Provinciale WHVZ rapportages Zwemmen in oppervlaktewater (Noord-Holland, Friesland, Flevoland en Gelderland), jaarlijks. 8 Kwaliteit van het zwemwater: badseizoen Europese Commissie, Veilig zwemmen: Cyanobacteriën in zwemwater, september

36 36

37 Bijlagen 37

38 38

39 Bijlage 1 Risico s van zwemmen in oppervlaktewater Brochure; Zwemmen in open water en ziektes, provincie Flevoland. Botulisme Botulisme is een vorm van voedselvergiftiging waaraan vooral watervogels en vissen sterven. De bacterie die botulisme veroorzaakt, kan zich alleen onder bepaalde omstandigheden vermenigvuldigen. Dat gebeurt dan wel erg snel. Gunstige omstandigheden voor botulisme zijn: - en eiwitrijk, zuurstofarm milieu (dode vogels of vissen, vooral als deze nog in het water liggen); - water dat 20 graden Celsius of nog warmer is (met name ondiep, stilstaand water wordt in de zomer snel warm). Botulisme bij watervogels kunt u snel herkennen aan verlammingsverschijnselen aan kop, nek, vleugels of poten. Veel dode watervogels of vissen bij elkaar zijn vaak het slachtoffer van botulisme. Er bestaat nogal wat verwarring over het gevaar van botulisme. Wij kennen zeven soorten botulisme, die gelukkig niet allemaal gevaarlijk zijn voor mensen. De meest voorkomende soort in Nederland is type C. Dit type is alleen gevaarlijk voor dieren, maar voorzichtigheid blijft geboden. Wanneer namelijk een dier, dat besmet is met type C,te lang blijft liggen, kunnen ook soorten botulisme ontstaan, die wel gevaarlijk zijn voor de mens. Met botulisme besmette dieren moeten daarom zo snel mogelijk worden weggehaald en u moet op deze plaatsen niet het water ingaan. Maag- en darmstoornissen Tijdens een periode van langdurige warmte, komt het regelmatig voor, dat mensen last hebben van maag/darmstoornissen. De klachten kunnen zijn maagkramp, misselijkheid, braken, koorts en diarree. Deze klachten duren over het algemeen enkele dagen tot hooguit een week. Een maagof darmstoornis, die u heeft opgelopen via het zwemwater wordt meestal veroorzaakt door een virus of een bacterie die daar niet van nature in voorkomen. Deze komen daarin terecht via lozingen van rioolwater, dierlijke mest of rechtstreeks van de zwemmers. Bij warm weer kunt u uiteraard ook klachten krijgen, die niet het gevolg zijn van zwemmen. Meestal komt dat dan door het eten van bedorven voedsel, onjuist bereid of bewaard voedsel of veel ijs. Oorontsteking Ook al wordt de waterkwaliteit regelmatig onderzocht, toch kunt u soms na het zwemmen gezondheidsklachten krijgen. Deze klachten worden veelal veroorzaakt door organismen, die van nature in het water voorkomen. Een van deze klachten is oorontsteking. De belangrijkste klachten zijn jeuk, oorpijn, vochtafscheiding en tijdelijk gehoorverlies. Mensen met regelmatig terugkerende oorklachten of afweerstoornissen en diabetici lopen een groter risico. Als u last heeft van oorontsteking, is het verstandig om de huisarts te raadplegen. 39

40 Bijlage 1, blad 2. Blauwwieren Blauwwieren zijn eigenlijk bacteriën, die eruit zien als wier. Als ze gaaf zijn, hebben de meeste blauwwieren een blauwgroene kleur, enkele zijn roodbruin. Drijvend aan het wateroppervlak vormen ze een laag, die op olie lijkt. Als deze laag dikker wordt en het wier dichter op elkaar drijft, sterven de blauwwieren af en vormen een stinkende brei. Bij het afsterven produceren sommige blauwwieren giftige stoffen, die schadelijk kunnen zijn voor mens en dier. Vergiftiging en door blauwwieren komen alleen via de mond tot stand. Het gif dringt niet door in de huid. Ernstige vergiftigingen doen zich bij mensen zelden voor, omdat zij niet veel water binnen krijgen bij het zwemmen. Kleine kinderen zijn kwetsbaarder, omdat zij meer water binnen krijgen en eerder ziek worden door vergiftiging. Binnen twaalf uur na het zwemmen in water met blauwwieren kunnen mensen last krijgen van de volgende verschijnselen: hoofdpijn, huiduitslag op armen of benen, maagkramp, misselijkheid, braken, diarree en koorts. Deze verschijnselen houden ongeveer vijf dagen aan en verdwijnen vanzelf. Blauwwieren hoeven niet altijd de oorzaak te zijn van bovengenoemde ziekteverschijnselen. Ook andere bacteriën en virussen zijn een mogelijke oorzaak, de klachten zijn vaak hetzelfde. Raadpleeg in deze gevallen daarom altijd uw huisarts. Ziekte van Weil Het is vooral de bruine rat, die de ziekte van Weil met zich meedraagt en verspreidt. Mensen kunnen besmet raken met de ziekte van Weil door de urine van de bruine rat. De rat plast niet alleen in het water, maar ook aan de kant. U kunt daarom zowel besmet raken in het water als door bijvoorbeeld een wandeling langs de waterkant. Bij mensen dringt de ziekte binnen via wondjes aan de huid en via slijmvliezen van ogen en neus. Wanneer mensen besmet zijn met de ziekte van Weil, duurt het vijf tot veertien dagen, voordat ze echt ziek worden. De ziekte uit zich in eerste instantie in de vorm van plotselinge hoge koorts, hoofd- en spierpijn, rode ogen, huiduitslag en een stijve nek. Bij deze verschijnselen is het verstandig naar de huisarts te gaan, want na een paar dagen tast de ziekte ook de nieren en de lever aan (geelzucht). Zwemmersjeuk Bij temperaturen van 20 graden of hoger is het mogelijk, dat zwemmers of watersporters last krijgen van zwemmersjeuk. Dit is een onschuldige maar vervelende huidreactie op kleine parasieten, die zich in het warme water kunnen bevinden, vooral bij de aanwezigheid van waterslakjes! De rode bultjes, die bij deze aandoening op het lichaam ontstaan, kunnen pijnlijk jeuken. In sommige gevallen kunnen de bultjes enkele weken aanwezig blijven. Afdrogen na het zwemmen verkleint de kans op deze huidreactie. 40

41 Bijlage 2 Samenvatting zwemwater onderzoek 2006 ph Temperatuur Locatie Therm.Coli Coli Bact.toets nummer min max min max MPN/100ml MPN/100ml EU max max = voldoet aan norm - = voldoet niet aan norm

42 42