PAQS/PVKV: een nieuwe speler

Transcriptie

1 PAQS/PVKV: een nieuwe speler Het platform voor continue verbetering van de kwaliteit van de zorg en de veiligheid van de patiënt: de fundamenten zijn gelegd. Xavier de Béthune 1 & Denis Herbaux 2 1. Inleiding In vijftien jaar is het werk van Solimut en de LCM op het vlak van de kwaliteit van de zorgverlening en de veiligheid van de patiënt tegemoetgekomen aan de verwachtingen van een groeiend aantal actoren in het Belgische ziekenhuisstelsel. De Kwaliteitsinitiatieven, die waren begonnen als enkele projecten tussen bepaalde ziekenhuizen, maken nu deel uit van een beweging van alle belangrijke actoren in de sector die onlangs structuur kreeg in de vorm van een vzw met de naam Platform voor continue Verbetering van de Kwaliteit van de zorg en de Veiligheid van de patiënt (PVKV) 3. Alvorens het PVKV te beschrijven, zullen we de geschiedenis van die laatste vijftien jaar overlopen en we zullen eindigen met de bemoedigende perspectieven die zich vandaag aanbieden. 2. De context Toen Solimut en CM in 2000 de Kwaliteitsinitiatieven (KI) lanceerden, beantwoordden ze daarmee aan een piek van aandacht die zich zowel aan de andere kant van de Atlantische Oceaan als bij ons voordeed. In 1997 werd immers het eerste Kwaliteitsdecreet door de Vlaamse Gemeenschap gepubliceerd en werden er op federaal niveau Colleges voor geneesheren opgericht. Op internationaal niveau is het vooral de publicatie van het rapport van het Amerikaanse Institute of Medicine, met de titel To err is human' 4 in 1999 dat de basis heeft gelegd voor een verbetering van een kwalitatieve zorgverlening en veiligheid van de patiënt in de ziekenhuisomgeving. Ziekenhuizen toonden al snel interesse voor de KI en in 2002 stelden deze een verkennende oefening op voor ziekenhuisaccreditatie inzake risicobeheer 5, in 2004 gevolgd door de lancering van de Franstalige vleugel van het Résau Itinéraire Clinique (Netwerk Klinische Paden) was trouwens een innoverend jaar voor de zorgkwaliteit in België dankzij de oprichting van het Kenniscentrum voor de gezondheidszorg 7, het Intermutualistisch Agentschap 8, de Nationale raad voor kwaliteitspromotie 9 van het RIZIV en het Centre for Evidence Based Medicine 10 met zijn virtuele bibliotheek 11. Een even belangrijke ontwikkeling uit de onderliggende maatschappelijke veranderingen is dat de wet inzake de rechten van patiënten 12 werd afgekondigd in hetzelfde jaar. In 2003 bevestigde een eerste revisie van het Vlaams Kwaliteitsdecreet de wil van de Vlaamse gemeenschap om te investeren in kwaliteit en veiligheid. In 2007 schoten de federale autoriteiten goed in actie. In dat jaar nodigde de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van 1 Coördinator van de kwaliteitsinitiatieven, Landsbond der Christelijke Mutualiteiten 2 Directeur van het PAQS 3 Dit is een Waals initiatief met als gevolg dat er geen officiële Nederlandstalige benaming is. De Franstalige benaming luidt als volgt: 'Plateforme pour l Amélioration continue de la Qualité des soins et de la Sécurité des patients (PAQS) de Béthune X, Segouin C, Mertens R & Dusauchoit T (2007) Premiers pas de l accréditation hospitalière en Belgique : l évaluation d un exercice exploratoire. Journal d Economie Médicale, 25, en CM-Informatie 258 december

2 de Voedselketen en Leefmilieu (FOD VG) de ziekenhuizen immers voor het eerst uit om deel te nemen aan kwaliteitveiligheidscontracten 13. Er kwamen veel reacties en in vijf jaar tijd zou de overgrote meerderheid van de ziekenhuizen van het land een beheersysteem ontwikkelen voor de veiligheid en zouden een groot aantal processen worden verbeterd; dit alles wordt ondersteund door een weliswaar veel te lage financiering ten opzichte van de omvang van de ontwikkelde activiteiten. De KI van de CM ondersteunen van in het begin de ziekenhuizen bij de verwezenlijking van de doelstellingen van de contracten. De Federale Raad voor de Kwaliteit van de Verpleegkundige Activiteit (FRKVA) 14 van de FOD VG vat in dat jaar ook zijn werk aan, met als doel het opstellen en vergelijken van indicatoren die in hoofdzaak de verpleegkundige zorg weerspiegelen. In Vlaanderen legt de regionale beleidsverklaring van de basis voor een nieuwe samenwerking tussen de overheid en de ziekenhuissector. Drie pijlers worden in nauwe samenwerking met de ziekenhuisfederaties Icuro en Zorgnet ontwikkeld: 1. Ziekenhuizen worden aangemoedigd zonder financiering om zich te verbinden tot een permanente accreditatieprocedure. Dit komt overeen met een evaluatie van het kwaliteitsbeheer door een externe organisatie, die een beroep doet op collega s in andere ziekenhuizen in plaats van op professionele auditeurs. 2. De samenwerking van de voornaamste belanghebbenden van het gezondheidssysteem in het Vlaams Indicatorproject voor Professionals en Patiënten (VIPP of VIP²) 16 wordt in 2011 officieel gelanceerd. In dat project worden bepaalde indicatorreeksen ontwikkeld en aangemaakt met vertegenwoordigers uit verschillende specialismen, zodat ziekenhuizen zich onderling met elkaar kunnen meten, hun kwaliteit kunnen verbeteren en hun resultaten ten slotte kunnen publiceren. 3. De inspectie door de autoriteiten evolueert en richt zich op specifieke zorgtrajecten, die in alle ziekenhuizen worden beoordeeld. De reeds bestaande algemene inspectie beperkt zich voortaan tot ziekenhuizen zonder accreditatieprocedure. In 2010 ontstaat de associatie voor Veiligheid en Kwaliteit Solidaris-Santhea. Die associatie ontwikkelt een aantal samenwerkingsprojecten tussen de ziekenhuizen. We halen in het bijzonder de tevredenheidsmeting bij patiënten, het beheer van ongewenste gebeurtenissen of de organisatie van een kwaliteitsstructuur in het ziekenhuis aan. Sinds 2012 ligt de nadruk op externe evaluatie van de kwaliteit van de zorgverlening, in hoofdzaak door een project dat samen met de Solvay Brussels School of Economics and Management wordt geleid. Dat project heeft als doel om bij vier vrijwillige instellingen te beoordelen in welke mate de praktijken overeenstemmen met vijf criteria van accreditatieorganisaties. Andere actoren blijven niet achter. De consumentenorganisatie Test-Aankoop krijgt van de Raad van State in 2011 toegang tot de resultaten van de laatste ziekenhuiscampagne in verband met handhygiëne. Dat belangrijke precedent zal zeker een invloed hebben op het verloop van de nieuwe campagne, die op dit moment wordt gevoerd in de ziekenhuizen. Het Fonds voor Medische Ongevallen 17 wordt ook opgericht in Het is nu nog te vroeg om de impact daarvan te evalueren. In 2012 lanceert de FOD VG een nieuwe vijfjaarlijkse cyclus van kwaliteits- / veiligheidscontracten 18. Eén van de prioritaire doelen is de ziekenhuizen voor te bereiden op de accreditatie. Ook hier is de subsidiariteit opgebouwd in de vereisten van de FOD VG: accreditering gaat voor. Ziekenhuizen die aan het accrediteren zijn, worden aangeraden om aan te tonen hoeveel er al is verwezenlijkt in dat kader. Bijna alle ziekenhuizen ondertekenen die contracten. Prioriteiten betreffen de veiligheid van het operatiekwartier, geneesmiddelen met hoge risico s, de correcte identificatie van patiënten en materialen en de organisatie van transmurale zorg en dus op zijn minst het opnemen en ontslaan van patiënten. Om de meerjarenplannen te ondersteunen heeft de FOD cycli van action training opgestart met ervaren academische diensten en bepaalde ziekenhuizen en twee netwerken voor samenwerking tussen ziekenhuizen ontwikkeld, één voor acute ziekenhuizen en één voor psychiatrische ziekenhuizen. Naast de contracten voor kwaliteit en veiligheid stelt de FOD VG projecten voor aan ziekenhuizen zoals bijv. hemovigilantie, veiligheid in de operatiekamers, de care bundle ter preventie van longontstekingen door airconditioning en organiseert de dienst overleg zoals het netwerk van medisch-farmaceutische comités. De integratie van die activiteiten en die van het federale platform voor hygiëne in ziekenhuizen 19 is een permanent aandachtspunt van FOD VG. 13 Coördinator van de kwaliteitsinitiatieven, Landsbond der Christelijke Mutualiteiten 14 Directeur van het PAQS 15 Dit is een Waals initiatief met als gevolg dat er geen officiële Nederlandstalige benaming is. De Franstalige benaming luidt als volgt: 'Plateforme pour l Amélioration continue de la Qualité des soins et de la Sécurité des patients (PAQS) de Béthune X, Segouin C, Mertens R & Dusauchoit T (2007) Premiers pas de l accréditation hospitalière en Belgique : l évaluation d un exercice exploratoire. Journal d Economie Médicale, 25, en CM-Informatie 258 december 2014

3 Een andere interessante actor is de Mouvement Wallon pour la Qualité 20, die om de twee jaar de Prix Wallon Qualité organiseert, waarvan verschillende ziekenhuizen, soms zelfs meermaals, laureaat zijn geweest. Bij de vorige editie namen vier ziekenhuizen deel aan de prijs, in het kader van een KI van de CM 21. Eén van die ziekenhuizen, de Clinique Notre Dame in Gosselies, won twee prijzen. In die zeer intense, dynamische en evoluerende context lanceren de Franstalige actoren van het land begin 2013 een overleg met de bedoeling om een samenwerkingsplatform te ontwikkelen. Het Platform voor continue Verbetering van de Kwaliteit van de zorg en de Veiligheid van de patiënt (PVKV) 22 wordt op 11 december 2013 officieel voorgesteld aan 250 vertegenwoordigers uit de sector en de statuten worden in juni 2014 neergelegd. De Waalse overheid heeft ondertussen op 29 augustus 2013 het Waalse plan voor kwalitatieve zorgverlening in de ziekenhuizen aangenomen. In dat plan worden de inmiddels klassieke lijnen van accreditatie, indicatoren en nodige evolutie van de goedkeuringsnormen en inspectiestructuren opgenomen. Het plan stelt ook voor om na te denken over de optimale voorwaarden om prestatie- en kwaliteitsindicatoren van ziekenhuizen publiek te maken. België neemt dus grote stappen op het vlak van zorgkwaliteit en veiligheid van patiënten in ziekenhuizen. Daar is ons land niet noodzakelijk een pionier in, maar we lopen gelijk met internationale veranderingen in landen als de Verenigde Staten, Australië of, dichter bij huis, Frankrijk, Nederland, de Scandinavische landen en het Verenigd Koninkrijk. De lijst in kader 1 geeft een niet-exhaustief overzicht van de veelheid aan modellen, hulpmiddelen en initiatieven die er zijn op het vlak van kwaliteit. Bepaalde aanpakken zijn algemeen, zoals Lean Management of ISO- of EFQM-certificatie. Andere zijn specifieker zoals hoofdzakelijk de accreditatie, de klinische paden en de benchmarking van zorgkwaliteitsindicatoren. Kader 1: Kwaliteitsmodellen, -middelen en -initiatieven Modellen - Model van Donabedian: Middelen proces resultaten - Cyclus van Deming: Plan Do Study Act - Model for Improvement van het IHI Proces- en projectbeheer - Lean management - Zorgpaden - Six sigma - Bundles of care - Checklists - PRINCE2, COSO Externe evaluaties - Accreditering - Benchmarking, registers en transparantie - ISO, EFQM Financiële incentives - All-in-financiering - Pay 4 Performance - Preferred Provider Organisations - Diagnostic Based Costing Er is dus een rijke en gevarieerde context, dankzij een groot aantal nationale en internationale activiteiten. Hij dient als inspiratiebron voor het PVKV en zijn leden X. de Béthune et al. (2014) L éveil à l Excellence : Aussi pour les hôpitaux? Congrès de l ALASS, Grenade, 4-6/9/2014. ( CM-Informatie 258 december

4 2. Het PVKV Laten we beginnen met het belangrijkste stuk uit de statuten die werden goedgekeurd door de eerste raad van beheer in juni 2014: Devereniging [zonder winstoogmerk] heeft het doel om, zonder winstoogmerk, de ontwikkeling en de invoering van procedures voor de continue verbetering van de kwaliteit en veiligheid van patiënten in zorg- en gezondheidscentra in Wallonië en Brussel te promoten, ondersteunen en organiseren. Om dit doel te bereiken, zal de vereniging 1 een netwerk ontwikkelen en ondersteunen dat de actoren op het vlak van kwaliteit en veiligheid in de gezondheidszorg samenbrengt; 2 luisteren naar de behoeften van de sector om een algemeen, coherent en efficiënt dienstenaanbod aan te bieden, dat gericht is op die behoeften; 3 helpen bij het coördineren en coherent maken van initiatieven ontwikkeld door actoren die actief zijn op het vlak van kwaliteit en veiligheid in de gezondheidszorg; 4 zich positioneren als bevoorrechte aanspreekpartner voor privé-instellingen en regionale, gemeenschappelijke, federale en internationale openbare organismen voor alle kwesties betreffende het domein kwaliteit en veiligheid in de gezondheidszorg. Om die doelen te bereiken heeft het PVKV geprobeerd alle pertinente actoren rond de tafel te krijgen. Van in het begin staan verzekeringsorganismen en de Waalse en Brusselse ziekenhuisassociaties allemaal achter de samenwerking. De academische faculteiten en diensten, die instaan voor het wetenschappelijke werk en betrokken zijn bij het ziekenhuisbeheer en het beheer van de zorgkwaliteit, hebben zich al snel bij de gesprekken gevoegd. Die drie partners zouden meteen al de pijlers van het platform vormen. Er voegden zich steeds meer vertegenwoordigers van de overheid bij en bepaalde categorieën van professionals. Tegenwoordig bestaat het PVKV uit 9 stichtende leden: alle federaties van zorginstellingen actief in Wallonië en Brussel, maatschappijen van onderlinge bijstand of verzekeringsinstellingen (CM-verzekeringen, de landsbond der Christelijke Mutualiteiten, Landsbond der Liberale Mutualiteiten) en de Franstalige vereniging van hoofdgeneesheren. Bovendien zijn de faculté de santé publique van de UCL en de école de santé publique van de ULB al aangesloten als effectieve leden. Er kwamen verschillende aansluitingsaanvragen binnen, die door de volgende raad van beheer zullen worden onderzocht Structuur Buiten de bestaande of op te richten thematische werkgroepen omvat de structuur zoals gebruikelijk een raad van beheer en een algemene vergadering. Een Raad voor Kwaliteit en Veiligheid bestaat uit vertegenwoordigers van de stichtende, effectieve en aangesloten leden en doet dienst als wetenschappelijk comité van de organisatie. Deze raad is verantwoordelijk voor de ontwikkeling en opvolging van de activiteiten die worden voorgesteld aan de zorginstellingen. Ten slotte berust het dagelijkse beheer op een directie die zich weldra zal omringen met een staff om de verschillende projecten op te volgen Progressieve ontwikkeling Laten we enkele maanden terug in de tijd gaan. Door de ontwikkeling van het PVKV ontstonden er talrijke gesprekken en activiteiten rond drie hoofdthema s: 1. Het structureren in de vorm van een vzw: De structuur van het platform werd vastgelegd tijdens gesprekken over de statuten. Deze bevatten in eerste instantie de missie en doelstellingen van het PVKV, die we al behandeld hebben. Maar ze gaat uiteraard ook over de leden en besluitvormende organen. Ze beschrijven vooral de besluitvormingsmechanismen binnen die organen. De relaties met de autoriteiten zijn een voortdurend aandachtspunt. Het platform situeert zich immers in de twee gewesten van de federatie Wallonië-Brussel. Het Brussels Hoofdstedelijke Gewest is bovendien bicommunautair, met alle specifieke aspecten die daarbij komen kijken. Het is van essentieel belang dat er een sterke en duurzame relatie wordt opgebouwd met de verschillende autoriteiten om de deugdelijkheid van het platform ten opzichte van alle actoren te garanderen. De financiering van het PVKV is het laatste structurele aspect. Er moeten verscheidene financieringsbronnen worden gezocht, terwijl er een overeenkomstige spectrum aan begunstigden moet worden opgebouwd. In dit stadium zijn de grootste geldschieters van het PVKV de autoriteiten en verzekeringsinstellingen. De activiteiten werden in hoofdzaak uitgevoerd door ziekenhuisfederaties en academische instituten. 14 CM-Informatie 258 december 2014

5 2. Het PVKV zichtbaar maken Naast de eigen activiteiten berust de zichtbaarheid van het PVKV hoofdzakelijk op de lanceringsdag, die in Namen plaatsvond op 11/12/2013 en op de oprichting van een eigen website, het rondsturen van drie nieuwsbrieven en de consolidatie van een mailinglijst met meer dan 600 adressen. Het doel is om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk professionals de informatie te zien krijgen die het PVKV verspreidt. 3. Voorbereidingsactiviteiten Vanaf 2014 moest het PVKV beantwoorden aan de behoeften van de ziekenhuizen door een reeks activiteiten rond informatie, opleiding en coördinatie uit te voeren. Informatie Dertig personen woonden drie seminaries van twee dagen bij die werden georganiseerd in samenwerking met de accreditatieorganisaties die bij de Belgische markt betrokken zijn. In alfabetische volgorde gaat het om Accréditation Canada International 23, de Franse Haute Autorité en Santé 24 en de Amerikaanse Joint Commission International 25. Die groep van dertig personen beantwoordt vragen van ziekenhuizen betreffende de accreditatie. Er zijn verschillende vragen binnengekomen en momenteel worden er vergaderingen georganiseerd in de ziekenhuizen. Opleidingen Er werden drie opleidingscycli georganiseerd in 2014: - In maart/april werden er oriënteringsdagen voor de accreditatie georganiseerd. Deze bewustmakingsfase was gericht op de verschillende ziekenhuisdirecties. In het kader van een studie die werd uitgevoerd voor de Federatie Wallonië-Brussel, hebben de école de santé publique van de ULB en Santhea een accrediteerbaarheidsrooster opgesteld waarmee de ziekenhuizen kunnen zien waar hun prioriteiten moeten liggen voordat ze zich tot een volledige accrediteringsprocedure verbinden 26. Dit rooster werd tijdens deze vergaderingen voorgesteld aan de verschillende ziekenhuisdirecties. Op een laatste dag zullen in november de verschillende ziekenhuisdirecties samenkomen om op multidisciplinaire wijze te beoordelen hoe goed ieder instituut zich heeft voorbereid. - Na vijf modules, georganiseerd door de Faculté de Santé Publique van de UCL, zijn 25 personen opgeleid als referentiepersonen voor de accreditatie van hun ziekenhuizen. - Een opleiding documentbeheer, georganiseerd door de UMons, zal het opleidingsaanbod in het laatste kwartaal van 2014 aanvullen. Het correcte beheer van communicatie loopt als een rode draad door de andere opleidingen. Het team van het CHU van Sart-Tilman werd gevraagd om dit deel van iedere opleiding te verzorgen. Coördinatie: Werkgroep Kwaliteitsinitiatieven De verschillende netwerken en projecten ter verbetering van de zorgkwaliteit (KI van de CM en vereniging van socialistische mutualiteiten-santhea, netwerk van acute ziekenhuizen en het Qualpsy-netwerk, Project Navigator van het Réseau Santé Louvain) komen regelmatig samen om hun activiteiten en planningen te delen en om overlap en agendaconflicten te voorkomen. Op termijn zou het merendeel van die activiteiten door het PVKV kunnen worden gecoördineerd. Actieplan 2015 Het actieplan 2015 wordt nog uitgewerkt. Het zou voor het einde van het jaar goedgekeurd moeten zijn. De volgende elementen worden bestudeerd als mogelijke pistes: - Informeren en begeleiden van de ziekenhuizen in de accreditatieprocedure, waarbij het uitwisselen van ervaringen, samenwerking bij prioritaire praktijken en regelmatige meting van de evolutie centrale punten zijn - Een focus op geneesmiddelen met hoge risico s 27 - Het ter beschikking stellen van documentatiebronnen aan de ziekenhuizen om de ondernemingsprocessen te ondersteunen - Een reflectie over de indicatoren in het kader van continue verbeteringsprocessen http :// 26 Het hulpmiddel en de gebruiksaanwijzing zijn beschikbaar op: 27 A. Staines (2014) Breakthrough collaboratives et Actions d amélioration pour la gestion des médicaments: l expérience suisse. Priorités et résultats. Workshop over het beheer van geneesmiddelen met hoge risico's. Brussel, 13/6/2014. CM-Informatie 258 december

6 3. Conclusie: een visie die verankerd is in de toekomst Het PVKV ziet zich vooral als een aanbieder van kansen en als steunpunt om aan de behoeften van de ziekenhuizen te beantwoorden. Zij zijn, net zoals de patiënten die er worden verzorgd, de centrale actoren van het platform. Op deze basis kan het PVKV de onderlinge banden tussen de ziekenhuizen versterken en met de autoriteiten en met innoverende nationale en internationale partners. Dit ligt in de lijn van de al bestaande dynamiek van het land. De recente studies van het KCE over ziekenhuisaccreditatie 28 of over de financiering van de ziekenhuizen 29 tonen, net zoals de studie HPI.be 30 over de plaats van de kwaliteitsindicatoren of de jaarlijkse MAHA-studie 31 over de financiering, dat die dynamiek zowel berust op wetenschappelijke evidentie als op gegevens van het werkveld. Die studies tonen ook aan hoe complex het is om op duurzame wijze de kwaliteit van de zorgverlening en de veiligheid van patiënten te verbeteren. Bovendien toont de vooruitgang die de buurlanden van België, en zelfs Vlaanderen, hebben geboekt, aan hoe haalbaar de keuzen zijn die het PVKV gemaakt heeft. Het feit dat er steeds meer accreditatieagentschappen zijn, die meer en meer internationaal te werk gaan, is een andere factor die aantoont dat er volgens het PVKV dat er meer interesse is voor betere kwaliteit in de zorgverlening en voor veiligheid van de patiënt. Ten slotte identificeert het recente ontstaan van verschillende nationale instituten of agentschappen voor kwaliteit - waarvan de Haute Autorité en Santé 32 en het Agence Nationale d Amélioration de la Performance 33 in Frankrijk, het Institute for Healthcare Improvement (IHI) 34 in de VS, NHSIQ 35 of Healthcare Improvement Scotland 36 in het Verenigd Koninkrijk en CBO 37 in Nederland maar enkele voorbeelden zijn - een ontwikkelingspotentieel voor het platform, dat moet aangepast worden aan de context van ons land. Op dezelfde manier vormen VIP² en de recente ontwikkeling van verschillende academische teams in Vlaanderen een inspiratiebron om dezelfde uitdagingen aan te gaan. Ten slotte werd de vraag al gesteld om het PVKV uit te breiden naar de sector voor bejaardenzorg. De samenwerking met de ambulante hulpsector (huisartsgeneeskunde, officiene apotheek, thuiszorg, andere gezondheidszorgprofessionals en het beheer van elektronische gegevensuitwisseling) zal op termijn een aanzienlijke meerwaarde betekenen. Men moet uiteraard ook verwachten dat de rol van de patiënt in die projecten en zelfs binnen het platform zelf zal toenemen. Het gezondheidszorgsysteem en de ziekenhuizen van morgen zullen niet meer lijken op die van vandaag. Kunnen beschikken over een platform zoals het PVKV om de kwaliteit te versterken en tegelijkertijd rekening te houden met de veranderingen die door de sector en bevoorrechte partners zelf worden verwacht, is een belangrijke troef om deze veranderingen in het voordeel van iedereen, vooral van de patiënten, te laten ontwikkelen. 28 de Walcque, C, Seuntjens, B, Vermeyen, K, Peeters, G. & Vinck, I. (2008) Vergelijkende studie van ziekenhuisaccrediteringsprogramma's in Europa. Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE). KCE reports 70B, D/2008/10.273/02 publication/report/etude-comparative-des-programmes-d%e2%80%99accr%c3%a9ditation-hospitali%c3%a8re-en-europe 29 Van De Sande S, De Ryck D, De Gauquier K, Hilderson R, Neyt M, Peeters G, Swartenbroekx N,Tambeur W, Vanden Boer G, Van de Voorde C. (2010) Haalbaarheidsstudie voor de invoering van een "all-in" pathologiefinanciering voor Belgische ziekenhuizen. Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE). KCE Reports 121B. D/2010/10.273/ Lucet C. et al. (2011) HPI.be Hospital Performance Indicators. Indicateurs de performance hospitalière en Belgique. FOD Openbare Gezondheidszorg, Brussel Dessoy A & Van Laer J (2014) Sectoranalyse algemene ziekenhuizen op basis van het Maha-analysemodel. Belfius, 2/10/ Media/MAHA2014SlidesFR_tcm_ pdf CM-Informatie 258 december 2014