KLIMAAT & VEILIGHEID KLIMAAT & VEILIGHEID. Pim Vugteveen Lucien Hanssen. Radboud Universiteit IWWR - Afdeling Milieukunde.

Transcriptie

1 KLIMAAT & VEILIGHEID KLIMAAT & VEILIGHEID DEEL A - INVENTARISATIE Pim Vugteveen Lucien Hanssen Radboud Universiteit IWWR - Afdeling Milieukunde Nijmegen VERSIE FEB 12

2

3 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING CODEBOEK OVERZICHT BEDREIGINGEN & KANSEN VRAGEN REFERENTIES KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 2

4 1 INLEIDING In dit themadossier geven wij een overzicht en een specificatie van onze inventarisatie van de kennis- en informatievragen voor het thema Klimaat & Veiligheid. De kennisvragen zijn op basis van een uitvoerige deskstudie ontleend aan bestaande strategische kennisagenda s en actuele onderzoeksrapporten (hierna afgekort als KA). Het karakter van deze vragen is veelal onderzoeks-gericht en meer fundamenteel van aard. De informatievragen zijn geïnventariseerd op basis van onze online survey WaLTER (hierna afgekort als SW) die is uitgevoerd in de periode november januari Hier hebben 133 belanghebbenden uit het Waddengebied schriftelijk vragen ingebracht. De vragen zijn zowel fundamenteel als toegepast van aard en hebben betrekking op de brede Waddenthematiek. Deze informatievragen zijn gekoppeld aan gesignaleerde kansen en bedreigingen voor de Wadden, zoals aangegeven door de SW respondenten zelf. Voor rubricering van de vragen is gebruik gemaakt van een codeboek (zie volgende pagina). De codes zijn gebaseerd op inzichten uit de belangrijkste (wetenschappelijke) disciplines en de actuele (maatschappelijke) kwesties die spelen. Vooraf aan deze inventarisatie zijn interviews gehouden met een aantal sleutelactoren in het Waddengebied, en zijn relevante ecologische en sociaaleconomische studies geanalyseerd. KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 3

5 3 CODEBOEK a. Natuur i. Systeem-functioneren (draagkracht, dynamiek) 1. Primaire productie 2. Abiotiek ii. Systeem-organisatie 1. Invasieve soorten 2. Voedselweb 3. Habitat 4. Biodiversiteit iii. Biobouwers (zeegras, mosselen) iv. Fauna (vissen, vogels, zoogdieren) v. Benthos vi. Sedimenthuishouding vii. Randen van het wad (kwelders, duinen; zoet-zout) viii. Druk op ecosysteem 1. Verstoring (geluid, mens, licht) 2. Vermesting 3. Vertroebeling 4. Vervuiling (stoffen, horizon) b. Klimaat & Veiligheid i. Klimaatverandering ii. Zeespiegelstijging / bodemdaling 1. Zeespiegelstijging 2. Bodemdaling iii. Kustverdediging (dijken, kwelderwerken, hard-zacht) iv. Zandverplaatsing c. Visserij i. Garnalen ii. Schelpdieren iii. (Duurzame) vangst & methoden iv. Druk op ecosysteem 1. overbevissing 2. bodemberoering d. Havens & Energie i. Havens ii. Baggeren (vertroebeling in relatie tot..) iii. Scheepvaart (verontreiniging, calamiteiten) iv. Energiewinning e. Duurzaam Gebruik Waddengebied i. Cultuurhistorie & erfgoed ii. Belevingswaarden & marketing (Werelderfgoed, streekprodukten) iii. Demografie, wonen & werkgelegenheid iv. (Duurzame) economische ontwikkeling KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 4

6 v. (Eco-)toerisme vi. (Vaar-)recreatie f. Governance (sturing & beleid) i. Politiek bestuur ii. Samenwerking & Participatie iii. Visie & Strategie iv. Beleid & beheer 1. Uitvoeringsprogramma s (incl compensatie) 2. Wet- en regelgeving (incl. convenanten) v. Trilateraal (internationaal) KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 5

7 4 OVERZICHT Tabel 1. Gebruikte subcodes onder hoofdcode Klimaat & Veiligheid. Aantallen bedreigingen (b) en kansen (k) zijn weergegeven. De aantallen vragen zijn uitgesplitst voor de survey (SW) en de kennisagenda s (KA). Het totaal aantal vragen per subcode voor de vragen is tussen haakjes weergegeven. Code b k SW KA Totaal i. Klimaatverandering (33) ii. Kustverdediging (32) iii. Zandverplaatsing (27) iv. zeespiegelstijging/bodemdaling (17) Bodemdaling (6) 2. Zeespiegelstijging (11) Totaal Figuur 1. Bedreigingen en kansen voor de Waddenregio, geïnventariseerd in de survey WaLTER. Klimaatverandering, en de effectspecificatie zeespiegelstijging/bodemdaling worden als bedreiging gezien voor het Wadden gebied. Verschillende kansen worden gezien in kustverdedigingsmaatregelen, en strategieën/inzichten t.a.v. zandsuppletie. KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 6

8 Figuur 2. Verdeling vragen uit kennisagenda s (kennisvragen) en uit de survey WaLTER (infovragen) gecodeerd voor hoofdthema Klimaat & Veiligheid. De meeste kennisvragen betreffen de (effecten) van klimaatverandering op systeemprocessen, met name geomorfologische en hydrodynamische processen. De meeste infovragen betreffen mitigatie van deze effecten en onderliggende processen. KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 7

9 5 BEDREIGINGEN & KANSEN Tabel 2. Specificatie van bedreigingen en kansen voor het Waddengebied zoals gesignaleerd en geformuleerd door respondenten in de survey WaLTER. BEDREIGINGEN (N=60) Klimaatverandering KANSEN (N=23) Bedreiging van stabiliteit van het systeem onder invloed van klimaatverandering Climate change/accidification (Effecten van) klimaatverandering (12x genoemd) Invloed van klimaatverandering en zeespiegelrijzing voor de veiligheid van de waddeneilanden; mogelijke effecten van huidige en toekomstige maatregelen op ecologie Meebewegen met de klimaatveranderingen op een doordachte en duurzame manier, d.w.z. Daarover dus eerste heel goed nadenken en proeven uitvoeren Klimaatverandering leidt tot een omslag in denken over ontwikkelingen voor de toekomst Ontwikkelingen door klimaatverandering kan ook tot nieuw ecologisch systeem leiden dat niet per se slecht is. Inzet van waddengebied als natuurlijke buffer tegen gevolgen klimaatverandering (overstromingsrisico's etc.) (valorisatie) Klimaat verandering en de invloed daarvan op het Waddenzee ecosysteem Klimaatverandering / warmer worden zeewater Klimaatverandering, o.a. Toename frequentie overstromingen Klimaatverandering. Vooral: de drastische stijging van de watertemperatuur die we signaleren Klimaatverandering/zeespiegelrijzing/soortenverschuiving Mens: klimaatverandering en kustveiligheid Op lange termijn de versnelde klimaatveranderingen en evt. Slechte tegenmaatregelen Stijging waterpeil door klimaatverandering (lange termijn) Te snelle opwarming aarde Kustverdediging Dijkverhogingen Harde overgangen - bedijking - spuien Harde randen van het wad: onvoldoende verbindingen met het achterland Human engineering - the construction of a fixed asphalted coastline Kustverdedigingswerken Natuurbouw Bouwen' met de natuur aan kustverdediging Kustveiligheid Dijken verhogen, aan de waddenkant D.m.v. dynamische kustverdediging van de eilanden aanvoer van zand en dynamiek Inzet & aanhaking bij Deltaprogramma Waddengebied (2x) Herstel zoet-zout overgangen, met name bij Afsluitdijk Onderdeel maken van waterketen Noord-Nederland - zoet zout transities (niet alleen: er kan weer worden gespuid) KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 8

10 Harde dijken; inzetten om zachte, natuurlijk dynamische overgangen, zoet zout etc. Veiligheid vaste land Zoet-zout en kwelderontwikkeling langs de Afsluitdijk Er zijn opties beschikbaar om de natuurlijkheid van de eilanden te vergroten en tegelijkertijd de veiligheid te waarborgen Herstel slibrijke achterland (oftwel deels ontpolderen) Natuurlijker Afsluitdijk Op eilanden zijn er kansen voor herstel zout-zout overgangen...dijk en stuifdijken kunnen verbeterd/weggehaald worden Zandverplaatsing Goede kansen als 1e-, 2e- & 3e-lijns kustverdediging (klimaatbuffer) voor vasteland bij klimaatverandering Effect van kustsuppleties Fysisch gezien zijn de wadden een behoorlijk robuust systeem. Als er al een negatieve trend is in de wadplaat ontwikkeling dan is die heel langzaam. Of wel qua sedimentbeheer verwacht ik nog eeuwen het voortbestaan van de wadden. Klimaatverandering / zeespiegelrijzing en daardoor (onvoorspelbare) zandverplaatsing Sedimenttekort / erosie ('coastal squeeze') Te weinig inzicht in effecten klimaatadaptatie (zoals effecten van zandmotor) Verdrinking of verlanding i.v.m. Klimaatverandering & menselijke ingrepen Verzanding Zandsuppleties eilanden (verzanding Waddenzee) Zandsuppleties Zeespiegelstijging/bodemdaling Zeespiegelstijging en bodemdaling (2x) Zeespiegelstijging-bestendig maken van de Waddenzee Meegroeien met de zeespiegelstijging, vanzelf, of met een duwtje in de vorm van klimaatbuffers Bodemdaling Bodemdaling (3x) - door gas- en zoutwinning Zeespiegelstijging (versterkte) zeespiegelrijzing en verlies intergetijdegebied Waddenzee (Gevolgen) zeespiegelstijging (11x) Klimaatverandering / zeespiegelstijging (4x) KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 9

11 6 VRAGEN Tabel 3. Overzicht van vragen uit de geïnventariseerde kennisagenda s (KA) en de survey (SW). De laatste kolom bevat het database referentienummer. Vragen welke van toepassing zijn op monitoring in brede zin worden met een m aangeduid. Vragen uit andere thema s welke relevant zijn voor/gesteld zijn binnen context van Klimaat & Veiligheid, zijn tevens opgenomen. De volgende thematische aanduidingen zijn gebruikt: n Natuur; g Governance; h&e Havens & Energie; v - visserij; w Duuzaam Gebruik Waddengebied. VRAAG BRON ID Klimaatverandering 1 Hoe en in welke mate draagt het waddengebied bij aan het tegengaan van de verzuring van het KA 205 Noordzeewater? 2 Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering voor de kustveiligheid van Noord-Nederland KA 85 3 Hoe kunnen natuurwetenschappelijke inzichten omtrent klimaatverandering zinvol verbonden worden KA 218 met sociaalwetenschappelijke inzichten omtrent perceptie en menselijk handelen? 4 To what extent will a changing climate affect the Wadden Sea region? KA De effecten van klimaatveranderingen (zeespiegelstijging, stormregimes) op de morfodynamiek van de KA 124 wadden resulterend in verdrinking, verlanding dan wel continuering van huidige situatie 6 Does climate change affect the main processes? KA Welke andere maatregelen zijn nodig om het Wadden-ecosysteem beter bestand te laten zijn tegen KA 104 veranderingen als gevolg van klimaatverandering 8 Geïntegreerd (socio-economisch - ecologisch.) onderzoek van de potenties, de haalbaarheid en de KA 232 voordelen van verbetering van het weerstandsvermogen van de vasteland kust (landbouw, toerisme, natuur, industrie, energie, cultuur) tegen de gevolgen van klimaatverandering 9 Wat zijn de verschillen tussen landelijke klimaatverandering en de regionale klimaatveranderingen in het KA 207 waddengebied? 10 Wat is het extra baggerbezwaar door de boezemgemalen en spuien en welk aandeel van eventuele KA 356 vervuiling komt uit de boezem? 11 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de ecologie en morfologie van de eilanden, duinen en KA 84 kustlijn 12 In welke mate en hoe worden de emissies van kooldioxide, methaan en lachgas uit het waddengebied KA 204 beïnvloed door menselijke activiteiten in het gebied zelf, op het vaste land en in onze rivieren? 13 In welke mate zullen zich eventuele nadelige effecten van klimaatverandering op toerisme, recreatie, KA 213 landbouw en andere economische sectoren voordoen? 14 Reconstructie van paleoklimaatontwikkeling KA Welke nieuwe kansen biedt klimaatverandering voor recreatie en toerisme? KA Welke invloed hebben de zee en de geografische en geomorfologische eigenschappen van het KA 208 waddengebied op de regionale klimaatverandering? 17 Hoe verandert het klimaat van de Waddenzee-regio in de komende eeuw en hoe veranderen daarbij KA 206 extremen in temperatuur, neerslag, droogte en wind? 18 Comparison of the changes on all the barrier islands through time might provide clues as to what to KA 434 expect in the future when climate is expected to change 19 Uitwerking van de waarschijnlijke scenario s voor klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor de KA 138 ecologie. Integratie van monitoringsinspanningen en processtudies gericht op oorzaken en gevolgen van klimaatverandering, met ecologische studies. 20 Wat zijn de belangrijkste natuurlijke mechanismen die broeikasgasemissies uit het waddengebied KA 203 bepalen? 21 Hoe bepalen klimaatverandering en geomorfologische eigenschappen veranderingen in de temperatuur KA 209 van water en bodem, en veranderingen in wateropzet, golfhoogtes, stormfrequenties en saliniteit? 22 Hoe groot zijn de emissies van kooldioxide, methaan en lachgas uit het waddengebied? KA Onderzoek naar effecten van regionale klimaatverandering op de schaal van de internationale KA 230 Waddenzee, en van de gevolgen voor geomorfologische en biologische processen 24 Welke systeemveranderingen (biotisch en a-biotisch) zullen optreden als gevolg van temperatuurstijging, KA 106 zeespiegelstijging en een potentiele toename in stormen 25 In hoeverre legt de klimaatverandering beperkingen op aan de lijst van eventueel terug-te-keren soorten KA Hoe zullen geulen en platen reageren op een klimaatverandering en wat zijn de consequenties voor de morfologie en het ecosysteem? 27 Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering voor de waterhuishouding en kwaliteit in het waddengebied? KA 210 KA 211 KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 10

12 28 Hoe reageert het voedselweb van de Waddenzee op klimaatverandering en hoe zullen veranderingen in KA 212 het voedselweb de aantallen en soortensamenstelling van schelpdieren, vissen en vogels beïnvloeden? 29 Mitigatie van effecten van en adaptatie aan klimaatveranderingen (wind- en golfklimaat, temperatuur, KA 386 neerslag, verdamping en verschuivingen in de timing) en zeespiegelstijging. m 30 Lange-termijn monitoring om de effecten van klimaatverandering te bestuderen. Dit kan tevens de KA 134 achtergrond vormen voor proces georiënteerd onderzoek. Mitigerende maatregelen zoals zandsuppleties moeten op hun ecologische gevolgen worden gemonitord. 31 Wat zijn de gevolgen van de zeespiegelrijzing / klimaatverandering voor het Waddengebied SW Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering, zowel qua stijging zeespiegel als stijging SW 238 watertemperatuur? 33 Welke soorten komen c.q. verdwijnen ten gevolge van klimaatverandering? SW 229 n 34 Hoe beïnvloeden de toegenomen intensiteit en/of frequentie van verstoringen zoals winterstormen KA 266 en/of ijsgang de stabiliteit en voorkomen van eenmaal gevestigde mosselbanken? n 35 Maken rotganzen in toenemende mate de overstap naar het intergetijdengebied? Hangt dit samen met KA 308 de populatieveranderingen in de brandgans? En is er een signaal van klimaatverandering in de populatieaantallen? n 36 Herstel van de veerkracht en samenhang van het Waddengebied als geheel: Wat zijn de KA 371 driedimensionale water- en lucht- en sedimentbewegingen en wat is de resulterende dynamiek? Wat zijn de nutriënten-, biota-, zand-, slib- en kalkstromen in het gebied en tussen het gebied en de Noordzee en het vasteland? Wat is hun invloed op de ecologische ontwikkeling, mede in het licht van de verwachte klimaatveranderingen? Centraal staan de ruimtelijke spreiding, trendmatige ontwikkelingen, hun variabiliteit, de timing van de variaties en hun invloed (al dan niet versterkt via het voedselweb) op het functioneren van het ecosysteem van het Waddengebied. n 37 More fundamental research on processes (ecosystem level, species level), anthropogenic impacts and KA 423 climate change is required. n 38 Investigations for a better understanding of the impact of climate change on the development (e.g. on KA 432 recruitment success) of macrozoobenthos species are necessary. m - n 39 Relating the consequences of climate change for biodiversity and ecosystem functioning of the sea, KA 451 include measurements of process rates to present monitoring efforts on state variables at several specific locations, reflecting the various habitats and large-scale variation throughout the Wadden Sea n 40 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de ontwikkeling van het voedselweb? KA 27 n 41 Wat zijn de consequenties van klimaatverandering voor de mogelijkheden van herstel van biobouwers? KA 28 v 42 Hoe kunnen de effecten van aan visserij gerelateerde maatregelen worden onderscheiden van de impact KA 29 van klimaatverandering? n 43 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de ontwikkeling van kombergingsgebieden met KA 30 betrekking tot ecologie en morfologie? n 44 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de morfologie van geulen en platen? KA 45 n 45 Wat zijn de ecologische randvoorwaarden voor een natuurlijke Eems-Dollard in het licht van klimaatverandering? w 46 Op welke wijze werd de mens een factor in de ontwikkeling van het klimaat en op welke wijze werd hij van (beslissende) invloed op de geologische en ecologische ontwikkeling van het gebied? n 47 Hoe kunnen landbouw en visserij zich aanpassen aan het veranderende klimaat en welke nieuwe mogelijkheden zijn haalbaar in het waddengebied? Kustverdediging KA 46 KA 153 KA Biedt het concept van Brede Dijken mogelijkheden voor het concept biobouwers? KA Bedijkingen en afsluitingen, zoals de vorming van het Wieringer-, IJssel- en Lauwersmeer sloten de het KA 328 hele estuarium af (IJssel, Eem, Reitdiep e.d.). Is hier nog betekenisvolle nawerking van bekend en welke onderdelen zijn permanent verdwenen of blijvend beschadigd? 50 Ontwerp en evaluatie van ingrepen ten bate van de kustverdediging KA Wat zijn de mogelijkheden voor een alternatief, ecologisch verantwoord, spuiregiem bij de Afsluitdijk? KA Wat is de invloed van Brede Dijken op de biodiversiteit van/op de kwelders? KA Naar een natuurlijker spuiregime; mogelijkheden om het spuien geleidelijker te laten verlopen KA Wat is de invloed van Brede Dijken op kwelderdynamiek KA Wat is de invloed van Brede Dijken op zoet-zoutovergangen en natuurfuncties zoals KA 51 hoogwatervluchtplaatsen? 56 Wat zijn de mogelijkheden voor een alternatief, ecologisch verantwoord, spuiregiem bij Harlingen, KA 58 Dokkumer Nieuwe Zijlen, Zoutkamp en kleine spuilocaties 57 Wat zijn de mogelijkheden voor Brede Dijken? KA Wat is de toegevoegde waarde van Brede Dijken voor functies als natuur, economie (buizenstraat, zilte KA 76 teelt etc.) en veiligheid? 59 Het lozen van zoet water via nieuwe routes waarbij nieuwe estuariene overgangen gecreëerd zouden KA 401 kunnen worden. 60 Wat zijn de effecten van kwelderbouw op de systeemdynamiek (natte en droge wad) en omgekeerd? KA 47 KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 11

13 61 Wat zijn de mogelijkheden voor een alternatief, ecologisch verantwoord, spuiregiem bij de haven van KA 41 Harlingen? 62 Wat zijn de lange termijn gevolgen van de waterstaatswerken (o.a. afsluitdijk) en zijn deze te mitigeren? SW Welke methoden zijn voorhanden om de veiligheid van de eilanden te vergroten en tegelijkertijd de SW 222 natuurlijke ontwikkeling niet te schaden? 64 Onder welke omstandigheden hebben kwelders wel en geen invloed op golfhoogte voor de dijk? SW Effect dynamisch zeereepbeheer op veiligheid en natuur SW Wat zijn mogelijkheden voor gebruik eco-engineers voor kustbeheer en exploitatie SW Biedt het Deltaprogramma kansen voor betere randvoorwaarden voor het ecosysteem SW Hoe kunnen we dijken semi-doorlatend maken (voor zoet en zout water, vis e.d.), zonder de veiligheid in SW 243 het geding te brengen? 69 Hoe ontwikkelen de eilanden zich bij dynamisch kustbeheer? SW Hoe vooroever, strand & zeereep (inclusief vloedmerk!) zich natuurlijk te laten ontwikkelen ten faveure SW 50 van duurzame en klimaatbestendige kustverdediging met hogere natuurwaarden dan nu 71 Welke mogelijkheden bestaan er om delen van de kust uit te polderen (ruimte voor de Waddenzee) SW Op welke wijze kan met Building with Nature - achtige technieken het beste worden ingespeeld op SW 174 zeespiegelrijzing 73 Hoe kustveiligheid verbeteren door gebruik te maken van natuurlijke processen zonder ecologische SW 164 effecten? 74 Veiligheid buitendijks SW Wat is het effect van klimaatverandering op de kustverdediging van de eilanden? Moeten we wash-overs SW 94 toe gaan staan? 76 Op welke wijze kunnen biobouwers ingezet worden bij de waterveiligheid / kustverdediging? SW Is dit (red. zeespiegelstijging) een probleem, c.q. wanneer moet er vanwege veiligheid worden SW 189 ingegrepen? 78 MKBA van kustverdedigingsmaatregelen, zoals het opspuiten van zand SW Wat zijn de kosten en de baten van verschillende innovatieve dijkconcepten? SW 186 n 80 Wat is de rol van dijken en kwelders bij de slibhuishouding en omgekeerd? KA 316 n 81 Is de hoeveelheid organische stof niet sterk afgenomen, door sluizen, dijken en door de KA 332 waterzuiveringen? Is dit een verklaring voor de afgenomen visstand en is de visstand afgenomen of verschoven? Speelt de groei van de zeehondenpopulatie een belangrijke rol in de visstand? h&e 82 Wat is de bijdrage van spuien (uitvlokken) op het baggerbezwaar (vooral in havens)? KA 358 h&e 83 Kun je baggerbezwaar verminderen door alleen te spuien/malen met afgaand water? KA 359 n 84 Herstel interacties tussen de natuurlijke ontwikkeling van platen en geulen in de Waddenzee en de KA 374 natuurlijke processen langs en op de vastelandskwelders. In hoeverre is het mogelijk meer natuurlijke opbouw- en afbraakprocessen langs de binnenste kustverdediging bestaande uit de Deltadijken en aangrenzende kwelders/kwelderwerken te realiseren? Zowel de gevolgen voor areaal en kwaliteit van de platen en geulen in de Waddenzee als van de kwelders dienen in beeld gebracht te worden. n 85 Herstel van estuariene overgangen langs de vastelandskust. Het gaat om de kustverdediging weer een KA 375 geleidelijker karakter te geven, m.a.w. om natuurlijker gradiënten (bijv. saliniteit, hoogteligging, korrelgrootte) te herstellen. Centraal staat de vraag of maatregelen (technisch en maatschappelijk) te ontwikkelen zijn die daadwerkelijk een versterkende invloed (meerwaarde!) op het Waddengebied en de (potentiële) estuaria van Dollard, Lauwersmeer, IJsselmeer en de kleinere zoetwaterstromen (o.a. Amsteldiep) kunnen hebben, zowel door het creëren van brakke omstandigheden als het creëren van meer natuurlijke sedimentatie en erosiepatronen binnen en buitendijks. n 86 Ontpolderen en lobben van de gradiënt. Door aanleg van overloopgebieden, inhammen en meanders KA 395 kan een deel van de rustiger habitats weer teruggebracht worden. Ook zou de structuur van het estuarium natuurlijker kunnen worden gemaakt. Hiervoor is een vergelijkend onderzoek in nog natuurlijke systemen nodig n 87 Herstel brakwatergebieden. Hierbij gaat het om herstel c.q. uitbreiding van het areaal van brak open KA 397 water en/of van periodiek met brak tot zout water overstroomde binnendijkse platen (bv. bij het huidige streven naar een gedempt getij in de Lauwersmeer) of buitendijkse gebieden (via slim spuibeheer IJsselmeer?). De wijze waarop deze herschapen brakke milieus het best bij kunnen dragen aan de natuurlijkheid van het Waddengebied als geheel dient onderwerp van nadere studie te zijn. n 88 Is er een fundamenteel verschil tussen de rol van biobouwers in de Westelijke en de Oostelijke KA 7 Nederlandse Waddenzee? Zo ja, waar komt dat door? (invloed Afsluitdijk?) n 89 Wat is de rol van dijken en kwelders bij de slibhuishouding en omgekeerd? KA 33 n 90 Wat zijn de mogelijkheden voor herstel van kwelderdynamiek KA 53 m - g 91 Wat zijn criteria voor een afgewogen monitoringsprogramma binnen het kombergingsgebied Marsdiep KA 56 en rondom de Afsluitdijk n 92 Waar liggen kansen voor de ontwikkeling van biobouwers bij de Afsluitdijk? KA 65 KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 12

14 g 93 Waarom zijn natuur en systeemdenken in beleidsdocumenten rondom veiligheid ondergeschikt gemaakt KA 72 aan cultuurtechnische geladen veiligheidsdenken? g 94 Welke betekenissen van het begrip waterveiligheid zijn er in het waddengebied te onderscheiden en met KA 74 welke onderliggende waarden hebben we te maken? n 95 Wat zijn de effecten van kustmorfologie zoals die is beïnvloed door menselijk handelen (bedijkingen, KA 89 afsluitingen, kwelderaanleg) op de sedimenthuishouding n 96 Wat zijn de effecten van menselijke ingrepen in de kustmorfologie (bedijkingen, afsluitingen, KA 96 kwelderaanleg) op de ecologie n 97 Voor het droge wad zijn er kennislacunes in het spanningsveld tussen enerzijds maatschappelijke KA 133 inperking van dynamiek t.b.v. veiligheid en anderzijds vereiste dynamiek (zoet-zout, overstroming, verstuiving, begrazing en mens) voor de biodiversiteit. g 98 Welke mogelijkheden zijn er om de veiligheid in het waddengebied te waarborgen? KA 214 Zandverplaatsing 99 Mitigeren/compenseren van de consequenties van geomorfologische ingrepen in de Noordzee kustzone KA 373 en op de eilanden voor het zand-delende systeem in de Waddenzee in engere zin. Het gaat met name om de beïnvloeding van ruimtelijke patronen, opbouw- en erosieprocessen en veranderingen in bodemsamenstelling van platen en geulen ten gevolge van het beheer in de Noordzeekustzone (de buitenste kustverdediging) en langs het vasteland (de binnenste kustverdediging bestaande uit de Deltadijken, de kwelderwerken en de afsluitingen van Dollard, Lauwersmeer, IJsselmeer en Amstelmeer). 100 Wat zijn de effecten van suppleren op de sedimenthuishouding en kunnen deze worden beïnvloedt door KA 86 anders suppleren 101 Versterking van de natuurlijke werking van het zand-delend systeem. Geomorfologisch procesonderzoek KA 381 en toegepast onderzoek (incl. modelontwikkeling) zal nodig zijn om voldoende inzicht te krijgen in het functioneren van het zand-delend systeem, wil met succes kunnen worden ingespeeld op klimaatveranderingen en vastgesteld kunnen worden welke de belangrijkste stabiliserende en verstorende processen zijn. 102 Beyond what water depth should sand preferably be mined for nourishment and is there a regional KA 456 variation in this depth? 103 Are the available amounts of sand sufficient for the future and which grain sizes are available? KA Wat zijn de effecten van suppleren op de ecologie en kunnen deze worden beïnvloedt door anders KA 97 suppleren 105 Can sediment import and trapping mechanisms be improved? KA Onderzoek naar de gevolgen (voordelen, effecten) van grootschalige zandsuppletie net buiten en binnen KA 231 de Waddenzee 107 Where are the optimal locations for artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in the KA 465 Wadden Sea? 108 What kind of nourishment techniques should be used for artificial sediment-deposition to balance sealevel KA 470 rise in the Wadden Sea? 109 Which grain size and quantities are optimal for artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in KA 469 the Wadden Sea? 110 What happens to the deposited sediments after artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in KA 468 the Wadden Sea? 111 How much sediment is needed to counteract particular rates of sea-level rise along the outer coasts and KA 457 for the Wadden Sea as a whole? Are there functional relationships? 112 Men ziet gravel op de kustlijn, toename van fijn zand en verzanding van nabij gelegen wadplaten. Heeft KA 338 suppleren betekenisvolle lokale effecten? 113 Wat zijn de effecten van suppleren op eilandkwelders en vastelandkwelders? KA Wat zijn de effecten van de inmiddels structureel ingevoerde zandsuppleties, verzandt de Waddenzee, KA 333 worden de doorstroomopeningen kleiner? Kun je dit per kombergingsgebied beoordelen? 115 Kun je de slibhuishouding ook met suppleren sturen en positief beïnvloeden? KA Kunnen sedimenttransporten worden beïnvloed door anders suppleren? KA Kun je met suppleren de slibhuishouding ook (gunstig) besturen? KA De sedimentbalans voor zand en slib (incl. effecten van zandsuppleties) gerelateerd aan o.a. erosie van KA 116 de Noordzeekust. Aspecten: onzekerheden in data; frequentie bathymetrische metingen; gehanteerde indelingen Waddenzee in deelsystemen 119 Is het zandtransport naar de Waddenzee hoog genoeg om de zeespiegelstijging bij te houden? SW Hoe werkt zandtransport precies en hoe kan dit worden gestuurd SW wat betekenen kustsuppleties voor de platenontwikkeling in de Waddenzee SW Hoe en hoeveel is de opslibbing in Waddenzee i.v.m. zeespiegel die misschien versneld gaat stijgen SW Waar blijft het zand en hoeveel heeft het systeem nodig zonder platen en eilanden te slopen SW Wat is de invloed van zandsuppleties in de Noordzeekustzone op de Waddenzee SW 200 m 125 Monitoren effecten zandmotor SW 327 KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 13

15 n 126 Verslibt de Waddenzee of verzandt het? KA 323 n 127 Komt verzanding in westen en verslibbing in oosten niet van de afsluitingen? KA 325 n 128 De stroming van de rivieren verdween en ook de stroomgeulen naar het achterland werden afgekapt. KA 329 Daarmee veranderde de slibhuishouding enorm. Is er nu nog nawerking en zo ja, hoe lang houdt die aan? n 129 Quantification of (natural) sediment sources? KA 462 n 130 Can main/major sediment transport mechanisms, routes and volumes be defined? KA 463 n 131 Wat zijn de effecten van de afsluitingen op de slibhuishouding en in welke verhouding staan die tot KA 32 effecten van overige gebruiksvormen? n 132 Hoe gedraagt de sedimenthuishouding zich langs de Afsluitdijk KA 55 n 133 Biogeomorfologische processen en hun integratie in de modellering van de dynamiek van slib, zand en geomorfologie, zowel op het droge als het natte wad. n 134 What are the morphological impacts of artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in the Wadden Sea? Zeespiegelstijging/bodemdaling Bodemdaling KA 137 KA Mogelijke effecten (incl. bodemdaling/-stijging en aardbevingen) van de winning van grondwater, zout KA 110 en aardgas, de opslag van gas en uitwisseling van koude en warmte; in de toekomst mogelijk ook aardwarmte en opslag van CO2. m 136 (Continuering van) onderzoek en monitoring van bodemdalingen, bodemstijgingen en seismiciteit op KA 227 verschillende tijd- en ruimteschalen 137 In welke mate is bodemdaling/zeespiegelstijging noodzakelijk om het systeem als zodanig te behouden? SW Welke oorzaken van bodemdaling/zeespiegelstijging zijn door de mens beïnvloedbaars, en welke niet? SW Bodemdalingsstudie in relatie tot gaswinning SW Wat is het gevolg van de diverse bodemverlagende activiteiten in de Waddenzee gezamenlijk? SW 388 Zeespiegelstijging 141 De natuurlijke dynamiek op de eilanden (overwash, stormerosie en eolisch zandtransport) en de KA 113 robuustheid van de eilanden bij verschillende zeespiegelstijging scenario s 142 Taking into account accelerating sea level rise and higher numbers of storm events, regular analyses in KA 416 reference sites for parameters that allow tracking major changes in geomorphology should be introduced in the offshore area 143 De dynamiek van kwelders, platen en geulen en van buitendelta s bij verschillende scenario s voor KA 114 zeespiegelstijging 144 Will the Wadden Sea drown with the predicted acceleration in sea level rise and sea floor subsidence? KA Which processes should be understood to predict the impacts of sea level rise? KA Hoeveel zand is er nodig om de zeespiegelstijging te compenseren KA Wordt zeespiegelstijging echt een probleem SW Wat zijn de effecten van zeespiegelstijging? SW Welke snelheid van zeespiegelstijging kan e sedimentatie in de Waddenzee bijhouden? SW Hoe snel stijgt de zeespiegel? SW Welke vertraging treedt er op met wat voor overdiepte? SW 363 n 152 Houdt de sedimentatie de zeespiegelstijging bij, voor zowel platen als schorren en kwelders en is er KA 324 verschil aan de vaste wal en bij de eilanden? n 153 Hoe functioneren de terugkoppelingsprocessen die bestaan tussen vegetatie, hydrodynamiek, KA 284 sedimentatie en begrazing in kwelders, in relatie tot externe factoren zoals zeespiegelstijging of sediment en nutrientinput? n 154 Tegengaan veroudering op de vastelandskwelders. Veranderingen in de hoogte van de kwelder kunnen KA 391 worden gerelateerd aan de ouderdom van de kwelder, de sedimentatie, de relatieve zeespiegelstijging en de samenstelling van de vegetatie. Voortzetting (en deels een herstart) van de langjarige jaarlijkse monitoring in meetvakken, aangevuld met frequentere vegetatiekarteringen, kan inzicht geven in de mate waarin verouderde kweldervegetaties vervangen kunnen worden door pionierstadia zonder dat het totale kwelder-oppervlak verandert. n 155 What are the ecological impacts artificial of sediment-deposition to balance sea-level rise in the Wadden KA 467 Sea? n 156 Een reconstructie van de morfologische ontwikkeling van het waddengebied gedurende het KA 111 Pleistoceen/Holoceen, in het bijzonder de relaties met de variaties in de klimaat en zeespiegelontwikkeling en de regionale verschillen. n 157 Welke temperatuurstijging en zeeniveau stijging kan het systeem aan SW 27 n 158 Hoe veranderen de sedimenthuishouding en de interactie met organismen door zeespiegelstijging SW 80 KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 14

16 n 159 Wat is het effect van klimaatverandering, zeespiegelrijzing op zeegrasvelden en slib en zanddynamiek? SW 93 n 160 Hoe past de morfologie/ecologie zich aan zeespiegelstijging? SW 96 m - n 161 Monitoring sedimentologische ontwikkeling van het Waddengebied, gerelateerd aan bodemdaling SW 98 /zeespiegelstijging g 162 Hoe moet het Waddengebied gemanaged worden zodat het Waddengebied ook bij rijzende zeespiegel SW 148 kan blijven bestaan m - g 163 Gericht monitoren op zeespiegelniveau SW 165 n 164 In het licht van zeespiegelstijging, bodemdaling: hoeveel dynamiek heb je nodig om huidige waddenzee SW 228 in stand te houden, moeten eilanden mogen migreren, hoe dynamisch moeten kwelders vaste land zijn n 165 Wat is het effect van de bodemdaling op het getijdenverloop SW 307 n 166 Identify abiotic key-processes and key factors which dominate the hydro-morphological development of the area and to study this both in the field and under laboratory conditions: i) the influence of subsidence; ii) the influence of the geo(morpho)logical up of the area on current processes; iii) the natural dynamics of the barrier islands (overwash, erosion and eolian sand transport); iv) the dynamics and long-term development of tidal marshes, shoals, estuaries and outer deltas; v) the sediment balance of the Wadden area; vi) the differences in dynamics of the various inlet systems (with special attention to shoal channel interactions); vii) quantification of processes (water movements, sand- and mud-transport, vertical sedimentation rates and their interactions on several temporal and spatial scales). KA 452 KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 15

17 7 REFERENTIES CPSL, CPSL Third Report. The role of spatial planning and sediment in coastal risk management. Wadden Sea Ecosystem No. 28. Common Wadden Sea Secretariat, Trilateral Working Group on Coastal Protection and Sea Level Rise (CPSL), Wilhelmshaven, Germany. CWSS, Quality Status Report Wadden Sea Ecosystem No. 25. Common Wadden Sea Secretariat, Trilateral Monitoring and Assessment Group, Wilhelmshaven, Germany. De Coulissen, Helder over slib. Vragen over de slibhuishouding van de Waddenzee. Verslag werkconferentie 10 juni pagina s. Kraft, D., Folmer, E. O., Meyerdirks, J., Stiehl, T., Data inventory of the tidal basins in the trilateral Wadden Sea. Programma Naar een Rijke Waddenzee. 43 pagina s. Kabat, P., Bazelmans, J., van Dijk, J., Herman, P.M.J., Speelman, H., Deen, N.R.J. en R.W.A. Hutjes, (editors), Kennis voor een duurzame toekomst van de Wadden: Integrale Kennisagenda van de Waddenacademie. Waddenacademie KNAW. 133 pagina s. METAWAD-1, De Waddenzee als zwakke schakel in een internationaal meta-ecosysteem. Projectvoorstel Waddenfonds 3 de tender Geschreven onder coördinatie van T. Piersma. 55 pagina s. NWO-ZKO, Onderzoekslijn 3. Unraveling interacting feedback loops that control non-linear salt-marsh dynamics: combining experiments and modeling. Projectleider T.J. Bouma. Oost, A. & Lammerts, E.J. (red.), Het Tij Geleerd. Programma voor de uitwerking van herstelmaatregelen in het waddengebied steunend op een onafhankelijke wetenschappelijke voorbereiding en begeleiding. Achtergrondrapport. 42 pagina s. PRW, Vissen In Overvloed. Programmaplan Naar een Rijke Waddenzee. 89 pagina s. Van Duren, L. & Van der Valk, B., Basisdocument werkconferentie Helder over Slib. Deltares. 27 pagina s. Waddenacademie, Klimaatverandering en het Waddengebied. Position paper Klimaat en Water. Waddenacademie KNAW. 85 pagina s. Waddensleutels, Herstel van sleutelprocessen in het intergetijdegebied van de Waddenzee. Projectplan Waddenfonds 2 de tender pagina s. KLIMAAT & VEILIGHEID - INVENTARISATIE 16

18

19 KLIMAAT & VEILIGHEID KLIMAAT & VEILIGHEID DEEL B - PRIORITERING Pim Vugteveen Lucien Hanssen Radboud Universiteit IWWR Afdeling Milieukunde Nijmegen VERSIE MRT 12

20

21 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING CODEBOEK OVERZICHT VRAGEN REFERENTIES KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 2

22 1 INLEIDING In dit dossier geven wij een overzicht en een (verdere) specificatie van onze inventarisatie van de kennis- en informatievragen voor het thema Klimaat & Veiligheid. De kennisvragen zijn op basis van een uitvoerige deskstudie ontleend aan bestaande strategische kennisagenda s en actuele onderzoeksrapporten (hierna afgekort als KA). Het karakter van deze vragen is veelal onderzoeksgericht en meer fundamenteel van aard. De informatievragen zijn geïnventariseerd op basis van onze online survey WaLTER (hierna afgekort als SW) die is uitgevoerd in de periode november januari Hier hebben meer dan honderddertig belanghebbenden uit het Waddengebied schriftelijk vragen ingebracht. De vragen zijn zowel fundamenteel als toegepast van aard en hebben betrekking op de brede Waddenthematiek. Deze informatievragen zijn gekoppeld aan gesignaleerde bedreigingen en kansen voor de Wadden, zoals aangegeven door de SW respondenten zelf. Voor rubricering van de vragen is gebruik gemaakt van een codeboek (zie volgende pagina). De codes zijn gebaseerd op inzichten uit de belangrijkste (wetenschappelijke) disciplines en de actuele (maatschappelijke) kwesties die spelen. Vooraf aan deze inventarisatie zijn interviews gehouden met een aantal sleutelactoren in het Waddengebied, en zijn relevante ecologische en sociaaleconomische studies geanalyseerd. KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 3

23 2 CODEBOEK a. Natuur i. Systeem-functioneren (draagkracht, dynamiek) 1. Primaire productie 2. Abiotiek ii. Systeem-organisatie 1. Invasieve soorten 2. Voedselweb 3. Habitat 4. Biodiversiteit iii. Biobouwers (zeegras, mosselen) iv. Fauna (vissen, vogels, zoogdieren) v. Benthos vi. Sedimenthuishouding vii. Randen van het wad (kwelders, duinen; zoet-zout) viii. Druk op ecosysteem 1. Verstoring (geluid, mens, licht) 2. Vermesting 3. Vertroebeling 4. Vervuiling (stoffen, horizon) b. Klimaat & Veiligheid i. Klimaatverandering ii. Zeespiegelstijging / bodemdaling 1. Zeespiegelstijging 2. Bodemdaling iii. Kustverdediging (dijken, kwelderwerken, hard-zacht) iv. Zandverplaatsing c. Visserij i. Garnalen ii. Schelpdieren iii. (Duurzame) vangst & methoden iv. Druk op ecosysteem 1. overbevissing 2. bodemberoering d. Havens & Energie i. Havens ii. Baggeren (vertroebeling in relatie tot..) iii. Scheepvaart (verontreiniging, calamiteiten) iv. Energiewinning e. Duurzaam Gebruik Waddengebied i. Cultuurhistorie & erfgoed ii. Belevingswaarden & marketing (Werelderfgoed, streekprodukten) iii. Demografie, wonen & werkgelegenheid iv. (Duurzame) economische ontwikkeling KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 4

24 v. (Eco-)toerisme vi. (Vaar-)recreatie f. Governance (sturing & beleid) i. Politiek bestuur ii. Samenwerking & Participatie iii. Visie & Strategie iv. Beleid & beheer 1. Uitvoeringsprogramma s (incl compensatie) 2. Wet- en regelgeving (incl. convenanten) v. Trilateraal (internationaal) KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 5

25 3 OVERZICHT Hieronder staan de resultaten voor de uitgevoerde inventarisatie van vragen voor het thema Klimaat & Veiligheid kort samengevat. Het beknopte overzicht van bedreigingen en kansen dient als context waarin de geformuleerde vragen beschouwd kunnen worden. Tabel 1 laat de numerieke verdeling zien van de inventarisatie, waarbij de taartdiagrammen in figuren 1 & 2 de procentuele verdeling inzichtelijk maken. In de volgende sectie worden alle afzonderlijke vragen in tabelvorm gepresenteerd welke relevant worden geacht met betrekking tot monitoring van het Waddengebied in brede zin. Tabel 1. Gebruikte subcodes onder hoofdcode Klimaat & Veiligheid. Aantallen bedreigingen (b) en kansen (k) zijn weergegeven. De aantallen vragen zijn uitgesplitst voor de survey (SW) en de kennisagenda s (KA). Het totaal aantal vragen per subcode voor de vragen is tussen haakjes weergegeven. Subcode b k SW K Totaal A i. Klimaatverandering (33) ii. Kustverdediging (32) iii Zandverplaatsing (27). iv Zeespiegelstijging/bodemd (17). aling Bodemdaling 3-2. Zeespiegelstijging (6) 5 6 (11) Totaal KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 6

26 Figuur 1. Bedreigingen en kansen voor de Waddenregio, geïnventariseerd in de survey WaLTER. a) Bedreigingen 37% 40% 24% b) Kansen 9% 4% klimaatverandering kustverdediging 19% 17% 49% klimaatverandering kustverdediging klimaatverandering zandverplaatsing zeespiegelstijging/bodemdaling kustverdediging zandverplaatsing zandverplaatsing 13% 10% zeespiegelstijging/bode mdaling 70% zeespiegelstijging/bode mdaling N=60 N=23 Klimaatverandering, en de effectspecificatie zeespiegelstijging/bodemdaling worden als bedreiging gezien voor het Wadden gebied. Verschillende kansen worden gezien in kustverdedigingsmaatregelen, en strategieën/inzichten t.a.v. zandsuppletie. Figuur 2. Verdeling vragen uit kennisagenda s (kennisvragen) en uit de survey WaLTER (infovragen) gecodeerd voor hoofdthema Klimaat & Veiligheid. 8% 24% a) Kennisvragen b) Infovragen 28% 11% 42% klimaatverandering 24% kustverdediging 19% zandverplaatsing zeespiegelstijging 19% / bodemdaling 8% 49% 49% klimaatverandering kustverdediging zandverplaatsing klimaatverandering zeespiegelstijging/bodemdaling kustverdediging zandverplaatsing zeespiegelstijging/bodemdaling 19% N= 72 N= 37 De meeste kennisvragen betreffen de (effecten) van klimaatverandering op systeemprocessen, met name geomorfologische en hydrodynamische processen. De meeste infovragen betreffen mitigatie van deze effecten en onderliggende processen. KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 7

27 4 VRAGEN Tabel 2. Overzicht van vragen (n=134) uit de geïnventariseerde kennisagenda s (KA) en de survey (SW). De laatste kolom geeft het database referentienummer (kolom ID). Vragen uit andere thema s welke relevant zijn voor/gesteld zijn binnen context van Klimaat & Veiligheid, zijn tevens opgenomen (kolom CONTEXT; n=50; n Natuur; g Governance; h&e Havens & Energie; v - visserij; w Duurzaam Gebruik Waddengebied). Vragen uit de initiële inventarisatie welke bij beschouwing duidelijk geen relevantie bleken te hebben met metingen en monitoring zijn buiten de tabel gelaten (n=25). De vragen zijn gecodeerd voor verschillende uitdrukkingsniveaus van detaillering met betrekking tot monitoring ( concreetheid ; kolom C-NIV). 1) Concreet - vraag bevat directe verwijzing naar te monitoren systeemprocessen / -parameters / -variabelen. 2) concreet (breed) - vraag bevat verwijzing naar systeemelement / -proces waaronder een aggregatie / abstractie van parameters zit --> bijv. verwijzing naar 'vissen', of 'vogels', wat dus precisiering van soorten behoeft voor monitoring. 3) abstract - vraag bevat indirecte verwijzing naar te monitoren systeem-element(en) / relevante monitoringsvraag is af te leiden; vraag heeft concretiseringslag nodig ( 'wat zijn de effecten...'; 'wat zijn de voorwaarden...'; 'welke invloed heeft...'). 4) abstract (breed) - veelomvattende generiek gestelde vraag welke nog nadere uitwerking van onderliggende monitoringsvragen behoeft ('wat zijn de mogelijkheden voor...'; 'hoeveel is er nodig...'; 'wat is er nodig voor...'). SUBCODE C-NIV VRAAG CONTEXT BRON ID 1 Klimaatverandering 1 In welke mate en hoe worden de emissies van kooldioxide, methaan en lachgas uit het waddengebied beïnvloed door menselijke activiteiten in het gebied zelf, op het vaste land en in onze rivieren? 2 Klimaatverandering 1 Hoe verandert het klimaat van de Waddenzee-regio in de komende eeuw en hoe veranderen daarbij extremen in temperatuur, neerslag, droogte en wind? 3 Klimaatverandering 1 Hoe bepalen klimaatverandering en geomorfologische eigenschappen veranderingen in de temperatuur van water en bodem, en veranderingen in wateropzet, golfhoogtes, stormfrequenties en saliniteit? KA 204 KA 206 KA 209 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 8

28 4 Klimaatverandering 1 Hoe groot zijn de emissies van kooldioxide, methaan en lachgas uit het waddengebied? KA Klimaatverandering 1 Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering, zowel qua stijging zeespiegel als stijging watertemperatuur? SW Klimaatverandering 2 Welke systeemveranderingen (biotisch en a-biotisch) zullen optreden als gevolg van temperatuurstijging, zeespiegelstijging en een potentiele toename in stormen? KA Klimaatverandering 2 Welke soorten komen c.q. verdwijnen ten gevolge van klimaatverandering? SW Klimaatverandering 2 Lange-termijn monitoring om de effecten van klimaatverandering te bestuderen. Dit kan tevens de achtergrond vormen voor proces georiënteerd onderzoek. Mitigerende maatregelen zoals zandsuppleties moeten op hun ecologische gevolgen worden gemonitord. 9 Klimaatverandering 2 Hoe reageert het voedselweb van de Waddenzee op klimaatverandering en hoe zullen veranderingen in het voedselweb de aantallen en soortensamenstelling van schelpdieren, vissen en vogels beïnvloeden? 10 Klimaatverandering 2 Hoe zullen geulen en platen reageren op een klimaatverandering en wat zijn de consequenties voor de morfologie en het ecosysteem? 11 Klimaatverandering 2 Onderzoek naar effecten van regionale klimaatverandering op de schaal van de internationale Waddenzee, en van de gevolgen voor geomorfologische en biologische processen KA 134 KA 212 KA 210 KA Klimaatverandering 2 Wat zijn de belangrijkste natuurlijke mechanismen die broeikasgasemissies uit het waddengebied bepalen? KA Klimaatverandering 2 Wat is het extra baggerbezwaar door de boezemgemalen en spuien en welk aandeel van eventuele vervuiling komt uit de boezem? 14 Klimaatverandering 2 Wat zijn de effecten van klimaatveranderingen (zeespiegelstijging, stormregimes) op de morfodynamiek van de wadden resulterend in verdrinking, verlanding dan wel continuering van huidige situatie? 15 Klimaatverandering 3 In welke mate zullen zich eventuele nadelige effecten van klimaatverandering op toerisme, recreatie, landbouw en andere economische sectoren voordoen? KA 356 KA 124 KA Klimaatverandering 3 Reconstructie van paleoklimaatontwikkeling. KA Klimaatverandering 3 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de ecologie en morfologie van de eilanden, duinen en kustlijn? KA Klimaatverandering 3 Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering voor de waterhuishouding en -kwaliteit in het waddengebied? KA 211 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 9

29 19 klimaatverandering 3 Welke invloed hebben de zee en de geografische en geomorfologische eigenschappen van het waddengebied op de regionale klimaatverandering? 20 klimaatverandering 3 Uitwerking van de waarschijnlijke scenario's voor klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor de ecologie. Integratie van monitoringsinspanningen en processtudies gericht op oorzaken en gevolgen van klimaatverandering, met ecologische studies. KA 208 KA klimaatverandering 3 Wat zijn de gevolgen van de zeespiegelrijzing / klimaatverandering voor het waddengebied? SW klimaatverandering 4 Wat zijn de verschillen tussen landelijke klimaatverandering en de regionale klimaatveranderingen in het waddengebied? KA klimaatverandering 4 Hoe en in welke mate draagt het waddengebied bij aan het tegengaan van de verzuring van het Noordzeewater? KA klimaatverandering 4 Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering voor de kustveiligheid van Noord-Nederland? KA klimaatverandering 4 Does climate change affect the main processes? KA klimaatverandering 4 Comparison of the changes on all the barrier islands through time might provide clues as to what to expect in the future when climate is expected to change. KA klimaatverandering 4 In hoeverre legt de klimaatverandering beperkingen op aan de lijst van eventueel terug-te-keren soorten? KA klimaatverandering 4 To what extent will a changing climate affect the Wadden Sea region? KA kustverdediging 1 MKBA van kustverdedigingsmaatregelen, zoals het opspuiten van zand. SW kustverdediging 1 Onder welke omstandigheden hebben kwelders wel en geen invloed op golfhoogte voor de dijk? SW kustverdediging 2 Wat is de invloed van Brede Dijken op kwelderdynamiek? KA kustverdediging 2 Wat zijn de kosten en de baten van verschillende innovatieve dijkconcepten? SW kustverdediging 2 Wat is de invloed van Brede Dijken op zoet-zoutovergangen en natuurfuncties zoals hoogwatervluchtplaatsen? KA kustverdediging 2 Wat is de invloed van Brede Dijken op de biodiversiteit van/op de kwelders? KA kustverdediging 2 Wat zijn de effecten van kwelderbouw op de systeemdynamiek (natte en droge wad) en omgekeerd? KA 47 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 10

30 36 kustverdediging 3 Wat is het effect van klimaatverandering op de kustverdediging van de eilanden? Moeten we wash-overs toe gaan staan? SW kustverdediging 3 Hoe ontwikkelen de eilanden zich bij dynamisch kustbeheer? SW kustverdediging 4 Naar een natuurlijker spuiregime; wat zijn de mogelijkheden om het spuien geleidelijker te laten verlopen? KA kustverdediging 4 Wat zijn mogelijkheden voor gebruik eco-engineers voor kustbeheer en exploitatie? SW kustverdediging 4 Wat zijn de lange termijn gevolgen van de waterstaatswerken (o.a. afsluitdijk) en zijn deze te mitigeren? SW kustverdediging 4 Biedt het concept van Brede Dijken mogelijkheden voor het concept biobouwers? KA kustverdediging 4 Is dit (red. zeespiegelstijging) een probleem, c.q. wanneer moet er vanwege veiligheid worden ingegrepen? SW kustverdediging 4 Wat is het effect van dynamisch zeereepbeheer op veiligheid en natuur? SW zandverplaatsing 1 How much sediment is needed to counteract particular rates of sea-level rise along the outer coasts and for the Wadden Sea as a whole? Are there functional relationships? KA zandverplaatsing 1 Beyond what water depth should sand preferably be mined for nourishment and is there a regional variation in this depth? KA zandverplaatsing 1 Which grain size and quantities are optimal for artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in the Wadden Sea? KA zandverplaatsing 1 Where are the optimal locations for artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in the Wadden Sea? KA zandverplaatsing 1 Are the available amounts of sand sufficient for the future and which grain sizes are available? KA zandverplaatsing 1 Is het zandtransport naar de Waddenzee hoog genoeg om de zeespiegelstijging bij te houden? SW zandverplaatsing 2 Waar blijft het zand en hoeveel heeft het systeem nodig zonder platen en eilanden te slopen? SW zandverplaatsing 2 Wat is de invloed van zandsuppleties in de Noordzeekustzone op de Waddenzee? SW zandverplaatsing 2 Hoe en hoeveel is de opslibbing in Waddenzee i.v.m. zeespiegel die misschien versneld gaat stijgen? SW zandverplaatsing 2 De sedimentbalans voor zand en slib (incl. effecten van zandsuppleties) gerelateerd aan o.a. erosie van de Noordzeekust. Aspecten daarbij zijn onzekerheden in data, de frequentie van bathymetrische metingen, en de gehanteerde indelingen Waddenzee in deelsystemen. KA 116 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 11

31 54 zandverplaatsing 2 Wat zijn de effecten van de inmiddels structureel ingevoerde zandsuppleties, verzandt de Waddenzee, worden de doorstroomopeningen kleiner? Kun je dit per kombergingsgebied beoordelen? KA zandverplaatsing 2 Wat zijn de effecten van suppleren op de sedimenthuishouding en kunnen deze worden beïnvloedt door anders suppleren? KA zandverplaatsing 2 Men ziet gravel op de kustlijn, toename van fijn zand en verzanding van nabij gelegen wadplaten. Heeft suppleren betekenisvolle lokale effecten? KA zandverplaatsing 2 What happens to the deposited sediments after artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in the Wadden Sea? KA zandverplaatsing 2 Onderzoek naar de gevolgen (voordelen, effecten) van grootschalige zandsuppletie net buiten en binnen de Waddenzee. KA zandverplaatsing 2 Wat zijn de effecten van suppleren op de ecologie en kunnen deze worden beïnvloedt door anders suppleren? KA zandverplaatsing 2 Monitoren van de effecten van de zandmotor. SW zandverplaatsing 2 Wat zijn de effecten van suppleren op eilandkwelders en vastelandkwelders? KA zandverplaatsing 3 Kun je met suppleren de slibhuishouding ook (gunstig) besturen? KA zandverplaatsing 3 Wat betekenen kustsuppleties voor de platenontwikkeling in de Waddenzee? SW zandverplaatsing 3 Kunnen sedimenttransporten worden beïnvloed door anders suppleren? KA zandverplaatsing 3 Hoe werkt zandtransport precies en hoe kan dit worden gestuurd? SW zandverplaatsing 4 Versterking van de natuurlijke werking van het zand-delend systeem. Geomorfologisch procesonderzoek en toegepast onderzoek (incl. modelontwikkeling) zal nodig zijn om voldoende inzicht te krijgen in het functioneren van het zand-delend systeem, wil met succes kunnen worden ingespeeld op klimaatveranderingen en vastgesteld kunnen worden welke de belangrijkste stabiliserende en verstorende processen zijn. 67 zandverplaatsing 4 Mitigeren/compenseren van de consequenties van geomorfologische ingrepen in de Noordzee kustzone en op de eilanden voor het zand-delende systeem in de Waddenzee in engere zin. Het gaat met name om de beïnvloeding van ruimtelijke patronen, opbouw- en erosieprocessen en veranderingen in bodemsamenstelling van platen en geulen ten gevolge van het beheer in de Noordzeekustzone (de "buitenste" kustverdediging) en langs het vasteland (de "binnenste" kustverdediging bestaande uit de Deltadijken, de kwelderwerken en de afsluitingen van Dollard, Lauwersmeer, IJsselmeer en Amstelmeer). KA 381 KA 373 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 12

32 68 zeespiegelstijging/bodemdaling 1 (Continuering van) onderzoek en monitoring van bodemdalingen, bodemstijgingen en seismiciteit op verschillende tijd- en ruimteschalen. KA zeespiegelstijging/bodemdaling 1 Hoeveel zand is er nodig om de zeespiegelstijging te compenseren? KA zeespiegelstijging/bodemdaling 1 Will the Wadden Sea "drown" with the predicted acceleration in sea level rise and sea floor subsidence? KA zeespiegelstijging/bodemdaling 2 Which processes should be understood to predict the impacts of sea level rise? KA zeespiegelstijging/bodemdaling 2 Wat zijn de mogelijke effecten (incl. bodemdaling/-stijging en aardbevingen) van de winning van grondwater, zout en aardgas, de opslag van gas en uitwisseling van koude en warmte; en in de toekomst mogelijk ook aardwarmte en opslag van CO2? 73 zeespiegelstijging/bodemdaling 2 De natuurlijke dynamiek op de eilanden (overwash, stormerosie en eolisch zandtransport) en de robuustheid van de eilanden bij verschillende zeespiegelstijging scenario's. 74 zeespiegelstijging/bodemdaling 2 Taking into account accelerating sea level rise and higher numbers of storm events, regular analyses in reference sites for parameters that allow tracking major changes in geomorphology should be introduced in the offshore area. KA 110 KA 113 KA zeespiegelstijging/bodemdaling 2 De dynamiek van kwelders, platen en geulen en van buitendelta's bij verschillende scenario's voor zeespiegelstijging. KA zeespiegelstijging/bodemdaling 1 Bodemdalingsstudie in relatie tot gaswinning. SW zeespiegelstijging/bodemdaling 1 Hoe snel stijgt de zeespiegel? SW zeespiegelstijging/bodemdaling 1 Welke vertraging [in bodemdaling/zeespiegelstijging versus sedimentatie, red.] treedt er op met wat voor overdiepte? SW zeespiegelstijging/bodemdaling 2 Wat is het gevolg van de diverse bodemverlagende activiteiten in de Waddenzee gezamenlijk? SW zeespiegelstijging/bodemdaling 2 In welke mate is bodemdaling/zeespiegelstijging noodzakelijk om het systeem als zodanig te behouden? SW zeespiegelstijging/bodemdaling 2 Welke snelheid van zeespiegelstijging kan de sedimentatie in de Waddenzee bijhouden? SW zeespiegelstijging/bodemdaling 3 Wat zijn de effecten van zeespiegelstijging? SW zeespiegelstijging/bodemdaling 4 Welke oorzaken van bodemdaling/zeespiegelstijging zijn door de mens beïnvloedbaar, en welke niet? SW zeespiegelstijging/bodemdaling 4 Wordt zeespiegelstijging echt een probleem? SW visie & strategie 2 Gericht monitoren op zeespiegelniveau. g SW 165 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 13

33 86 baggeren 1 Wat is de bijdrage van spuien (uitvlokken) op het baggerbezwaar (vooral in havens)? h&e KA baggeren 1 Kun je baggerbezwaar verminderen door alleen te spuien/malen met afgaand water? h&e KA benthos 1 Investigations for a better understanding of the impact of climate change on the development (e.g. on recruitment success) of macrozoobenthos species are necessary. 89 biobouwers 2 Hoe beïnvloeden de toegenomen intensiteit en/of frequentie van verstoringen zoals winterstormen en/of ijsgang de stabiliteit en voorkomen van eenmaal gevestigde mosselbanken? n KA 432 n KA biobouwers 3 Waar liggen kansen voor de ontwikkeling van biobouwers bij de Afsluitdijk? n KA biobouwers 4 Is er een fundamenteel verschil tussen de rol van biobouwers in de Westelijke en de Oostelijke Nederlandse Waddenzee? Zo ja, waar komt dat door? (invloed Afsluitdijk?) n KA 7 92 biobouwers 4 Wat zijn de consequenties van klimaatverandering voor de mogelijkheden van herstel van biobouwers? n KA fauna 2 Maken rotganzen in toenemende mate de overstap naar het intergetijdengebied? Hangt dit samen met de populatieveranderingen in de brandgans? En is er een signaal van klimaatverandering in de populatieaantallen? 94 randen van het wad 3 In het licht van zeespiegelstijging, bodemdaling: hoeveel dynamiek heb je nodig om huidige Waddenzee in stand te houden? Moeten eilanden mogen migreren, en hoe dynamisch moeten kwelders vaste land zijn? 95 randen van het wad 3 Tegengaan veroudering op de vastelandskwelders. Veranderingen in de hoogte van de kwelder kunnen worden gerelateerd aan de ouderdom van de kwelder, de sedimentatie, de relatieve zeespiegelstijging en de samenstelling van de vegetatie. n KA 308 n SW 228 n KA 391 Voortzetting (en deels een herstart) van de langjarige jaarlijkse monitoring in meetvakken, aangevuld met frequentere vegetatiekarteringen, kan inzicht geven in de mate waarin verouderde kweldervegetaties vervangen kunnen worden door pionierstadia zonder dat het totale kwelder-oppervlak verandert. 96 randen van het wad 4 Herstel van estuariene overgangen langs de vastelandskust. Het gaat om de kustverdediging weer een geleidelijker karakter n KA 375 te geven, m.a.w. om natuurlijker gradiënten (bijv. saliniteit, hoogteligging, korrelgrootte) te herstellen. Centraal staat de vraag of maatregelen (technisch en maatschappelijk) te ontwikkelen zijn die daadwerkelijk een versterkende invloed (meerwaarde!) op het Waddengebied en de (potentiële) estuaria van Dollard, Lauwersmeer, IJsselmeer en de kleinere zoetwaterstromen (o.a. Amsteldiep) kunnen hebben, zowel door het creëren van brakke omstandigheden als het creëren van meer natuurlijke sedimentatie en erosiepatronen binnen- en buitendijks. KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 14

34 97 randen van het wad 4 Ontpolderen en "lobben" van de gradiënt. Door aanleg van overloopgebieden, inhammen en meanders kan een deel van de rustiger habitats weer teruggebracht worden. Ook zou de structuur van het estuarium natuurlijker kunnen worden gemaakt. Hiervoor is een vergelijkend onderzoek in nog natuurlijke systemen nodig. n KA sedimenthuishouding 2 Quantification of (natural) sediment sources? n KA sedimenthuishouding 2 Hoe gedraagt de sedimenthuishouding zich langs de Afsluitdijk? n KA sedimenthuishouding 2 Wat zijn de effecten van de afsluitingen op de slibhuishouding en in welke verhouding staan die tot effecten van overige gebruiksvormen? n KA sedimenthuishouding 2 Monitoring sedimentologische ontwikkeling van het Waddengebied, gerelateerd aan bodemdaling /zeespiegelstijging n SW sedimenthuishouding 2 Verslibt de Waddenzee of verzandt het? n KA sedimenthuishouding 2 Houdt de sedimentatie de zeespiegelstijging bij, voor zowel platen als schorren en kwelders en is er verschil aan de vaste wal en bij de eilanden? n KA sedimenthuishouding 2 Komt verzanding in westen en verslibbing in oosten niet van de afsluitingen? n KA sedimenthuishouding 3 Can main/major sediment transport mechanisms, routes and volumes be defined? n KA sedimenthuishouding 3 Wat zijn de effecten van kustmorfologie zoals die is beïnvloed door menselijk handelen (bedijkingen, afsluitingen, kwelderaanleg) op de sedimenthuishouding n KA sedimenthuishouding 3 Hoe veranderen de sedimenthuishouding en de interactie met organismen door zeespiegelstijging? n SW sedimenthuishouding 3 What are the morphological impacts of artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in the Wadden Sea? n KA sedimenthuishouding 3 De stroming van de rivieren verdween en ook de stroomgeulen naar het achterland werden afgekapt. Daarmee veranderde de slibhuishouding enorm. Is er nu nog nawerking en zo ja, hoe lang houdt die aan? n KA sedimenthuishouding 4 Wat is de rol van dijken en kwelders bij de slibhuishouding en omgekeerd? n KA systeem-functioneren 1 Wat is het effect van de bodemdaling op het getijdenverloop? n SW 307 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 15

35 112 systeem-functioneren 1 Welke temperatuurstijging en zeeniveau stijging kan het systeem aan? n SW systeem-functioneren 2 Wat is het effect van klimaatverandering, zeespiegelrijzing op zeegrasvelden en slib en zanddynamiek? n SW systeem-functioneren 2 Herstel van de veerkracht en samenhang van het Waddengebied als geheel: Wat zijn de driedimensionale water- en luchten sedimentbewegingen en wat is de resulterende dynamiek? Wat zijn de nutriënten-, biota-, zand-, slib- en kalkstromen in het gebied en tussen het gebied en de Noordzee en het vasteland? Wat is hun invloed op de ecologische ontwikkeling, mede in het licht van de verwachte klimaatveranderingen? Centraal staan de ruimtelijke spreiding, trendmatige ontwikkelingen, hun variabiliteit, de timing van de variaties en hun invloed (al dan niet versterkt via het voedselweb) op het functioneren van het ecosysteem van het Waddengebied. 115 systeem-functioneren 2 Is de hoeveelheid organische stof niet sterk afgenomen, door sluizen, dijken en door de waterzuiveringen? Is dit een verklaring voor de afgenomen visstand en is de visstand afgenomen of verschoven? Speelt de groei van de zeehondenpopulatie een belangrijke rol in de visstand? n KA 371 n KA systeem-functioneren 2 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de morfologie van geulen en platen? n KA systeem-functioneren 2 What are the ecological impacts of artificial sediment-deposition to balance sea-level rise in the Wadden Sea? n KA systeem-functioneren 3 Wat zijn de effecten van menselijke ingrepen in de kustmorfologie (bedijkingen, afsluitingen, kwelderaanleg) op de ecologie? n KA systeem-functioneren 3 Voor het droge wad zijn er kennislacunes in het spanningsveld tussen enerzijds maatschappelijke inperking van dynamiek t.b.v. veiligheid en anderzijds vereiste dynamiek (zoet-zout, overstroming, verstuiving, begrazing en mens) voor de biodiversiteit. 120 systeem-functioneren 3 Relating the consequences of climate change for biodiversity and ecosystem functioning of the sea, include measurements of process rates to present monitoring efforts on state variables at several specific locations, reflecting the various habitats and large-scale variation throughout the Wadden Sea. 121 systeem-functioneren 3 Hoe functioneren de terugkoppelingsprocessen die bestaan tussen vegetatie, hydrodynamiek, sedimentatie en begrazing in kwelders, in relatie tot externe factoren zoals zeespiegelstijging of sediment en nutriënt-input? 122 systeem-functioneren 3 Een reconstructie van de morfologische ontwikkeling van het waddengebied gedurende het Pleistoceen/Holoceen, in het bijzonder de relaties met de variaties in de klimaat en zeespiegelontwikkeling en de regionale verschillen. n KA 133 n KA 451 n KA 284 n KA systeem-functioneren 3 Hoe past de morfologie/ecologie zich aan zeespiegelstijging? n SW systeem-functioneren 3 Identify abiotic key-processes and key factors which dominate the hydro-morphological development of the area and to study n KA 452 this both in the field and under laboratory conditions: i) the influence of subsidence; ii) the influence of the geo(morpho)logical buildup of the area on current processes; iii) the natural dynamics of the barrier islands (overwash, erosion and eolian sand transport); iv) the dynamics and long-term development of tidal marshes, shoals, estuaries and outer deltas; v) the sediment balance of the Wadden area; vi) the differences in dynamics of the various inlet systems (with special attention to KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 16

36 shoalchannel interactions); vii) quantification of processes (water movements, sand- and mud-transport, vertical sedimentation rates and their interactions on several temporal and spatial scales). 125 systeem-functioneren 3 Wat zijn de ecologische randvoorwaarden voor een natuurlijke Eems-Dollard in het licht van klimaatverandering? n KA systeem-functioneren 3 More fundamental research on processes (ecosystem level, species level), anthropogenic impacts and climate change is required. 127 systeem-functioneren 3 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de ontwikkeling van kombergingsgebieden met betrekking tot ecologie en morfologie? 128 systeem-functioneren 3 Biogeomorfologische processen en hun integratie in de modellering van de dynamiek van slib, zand en geomorfologie, zowel op het droge als het natte wad. n KA 423 n KA 30 n KA systeem-functioneren 4 Herstel interacties tussen de natuurlijke ontwikkeling van platen en geulen in de Waddenzee en de natuurlijke processen langs en op de vastelandskwelders: in hoeverre is het mogelijk meer natuurlijke opbouw- en afbraakprocessen langs de "binnenste" kustverdediging bestaande uit de Deltadijken en aangrenzende kwelders/kwelderwerken te realiseren? Zowel de gevolgen voor areaal en kwaliteit van de platen en geulen in de Waddenzee als van de kwelders dienen in beeld gebracht te worden. n KA systeem-organisatie 3 Wat zijn de effecten van klimaatverandering op de ontwikkeling van het voedselweb? n KA systeem-organisatie 4 Herstel brakwatergebieden. Hierbij gaat het om herstel c.q. uitbreiding van het areaal van brak open water en/of van periodiek met brak tot zout water overstroomde binnendijkse platen (bv. bij het huidige streven naar een gedempt getij in de Lauwersmeer) of buitendijkse gebieden (via slim spuibeheer IJsselmeer?). De wijze waarop deze herschapen brakke milieus het best bij kunnen dragen aan de "natuurlijkheid" van het Waddengebied als geheel dient onderwerp van nadere studie te zijn. n KA (duurzame) vangst & methoden 4 Hoe kunnen landbouw en visserij zich aanpassen aan het veranderende klimaat en welke nieuwe mogelijkheden zijn haalbaar in het waddengebied? 133 druk op ecosysteem 4 Hoe kunnen de effecten van aan visserij gerelateerde maatregelen worden onderscheiden van de impact van klimaatverandering? 134 cultuurhistorie & erfgoed 4 Op welke wijze werd de mens een factor in de ontwikkeling van het klimaat en op welke wijze werd hij van (beslissende) invloed op de geologische en ecologische ontwikkeling van het gebied? v KA 216 v KA 29 w KA 153 KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 17

37 5 REFERENTIES NB. Alleen rechtstreeks gebruikte bronnen staan vermeld, niet gehele lijst van beschouwde bronnen voor inventarisatie kennis agenda s CPSL, CPSL Third Report. The role of spatial planning and sediment in coastal risk management. Wadden Sea Ecosystem No. 28. Common Wadden Sea Secretariat, Trilateral Working Group on Coastal Protection and Sea Level Rise (CPSL), Wilhelmshaven, Germany. CWSS, Quality Status Report Wadden Sea Ecosystem No. 25. Common Wadden Sea Secretariat, Trilateral Monitoring and Assessment Group, Wilhelmshaven, Germany. De Coulissen, Helder over slib. Vragen over de slibhuishouding van de Waddenzee. Verslag werkconferentie 10 juni pagina s. Kraft, D., Folmer, E. O., Meyerdirks, J., Stiehl, T., Data inventory of the tidal basins in the trilateral Wadden Sea. Programma Naar een Rijke Waddenzee. 43 pagina s. Kabat, P., Bazelmans, J., van Dijk, J., Herman, P.M.J., Speelman, H., Deen, N.R.J. en R.W.A. Hutjes, (editors), Kennis voor een duurzame toekomst van de Wadden: Integrale Kennisagenda van de Waddenacademie. Waddenacademie KNAW. 133 pagina s. inclusief serie Position papers Waddenacademie 2009 METAWAD-1, De Waddenzee als zwakke schakel in een internationaal meta-ecosysteem. Projectvoorstel Waddenfonds 3 de tender Geschreven onder coördinatie van T. Piersma. 55 pagina s. NWO-ZKO, Onderzoekslijn 3. Unraveling interacting feedback loops that control non-linear salt-marsh dynamics: combining experiments and modeling. Projectleider T.J. Bouma. Oost, A. & Lammerts, E.J. (red.), Het Tij Geleerd. Programma voor de uitwerking van herstelmaatregelen in het waddengebied steunend op een onafhankelijke wetenschappelijke voorbereiding en begeleiding. Achtergrondrapport. 42 pagina s. PRW, Vissen In Overvloed. Programmaplan Naar een Rijke Waddenzee. 89 pagina s. STOWA, Hoe verder met dynamisch kustbeheer?. Een visie op grond van een workshop met betrokkenen. Rapportnummer 2010-W05. STOWA, Amersfoort. 27 pagina s. Van Duren, L. & Van der Valk, B., Basisdocument werkconferentie Helder over Slib. Deltares. 27 pagina s. Waddenacademie, Klimaatverandering en het Waddengebied. Position paper Klimaat en Water. Waddenacademie KNAW. 85 pagina s. Waddensleutels, Herstel van sleutelprocessen in het intergetijdegebied van de Waddenzee. Projectplan Waddenfonds 2 de tender pagina s. Wang, Z. B., Hoekstra, P., Burchard, H., Ridderinkhof, H., De Swart, H. E., & Stive, M. J. F., Morphodynamics of the Wadden Sea and its barrier island system. Ocean & Coastal Management. doi: /j.ocecoaman KLIMAAT & VEILIGHEID - PRIORITERING 18

38

39 KLIMAAT & VEILIGHEID KLIMAAT & VEILIGHEID DEEL C - MONITORINGSENQUETE Pim Vugteveen Lucien Hanssen Alma de Groot Julia Vroom Radboud Universiteit IWWR - Afdeling Milieukunde IMARES Wageningen UR Deltares VERSIE MEI 13

40

41 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING Achtergrond Doelstellingen WaLTER Samenwerking met Deltaprogramma Waddengebied Enquête WERKWIJZE Enquête ontwerp Respondenten KENNISBEHOEFTE Benodigde monitoringsinzet CONCRETE MONITORINGSBEHOEFTE TOEREIKENDHEID HUIDIGE MONITORING Aanvullende monitoring Innovaties in monitoring BEVINDINGEN IN CONTEXT DELTAPROGRAMMA WADDENGEBIED Specifieke thema s voor Deltaprogramma Waddengebied Adaptation Tipping Points Quick Reaction Force CONCLUSIES BIJLAGEN KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 2

42 1 INLEIDING 1.1 Achtergrond Het Waddengebied geldt als één van de belangrijkste getijdengebieden van de wereld. In 2009 kreeg de Waddenzee een plek op de UNESCO Werelderfgoedlijst. De natuurwaarden van het gebied genieten speciale institutionele en juridische bescherming. De Waddenregio kent tegelijkertijd een intensief en gevarieerd gebruik door bedrijven, bewoners en bezoekers. Op dit moment wordt er al veel gemonitord in het Waddengebied, zowel in reguliere programma s als op projectbasis. De reguliere programma s zijn vooral om een vinger aan de pols te houden en, waar nodig, op lokaal of regionaal niveau bij te sturen. De projectmatige monitoring is vaak gerelateerd aan projecten die functies van het gebied moeten versterken of waarborgen, en geeft inzicht in de effecten en waar bijsturing nodig is. Het gevolg van het geheel aan monitoringsprogramma s is een relatief grote meetinspanning door verschillende onderzoeks- en overheidsorganisaties rond het fysische, ecologische en socio-economisch systeem. Deze meetinspanningen zijn echter niet altijd op elkaar afgestemd en data zijn niet altijd volledig ontsloten. Ook vragen nieuwe informatiebehoeften van gebruikers of aangescherpte regelgeving om uitbreiding of aanpassing van bestaande monitoringsactiviteiten. 1.2 Doelstellingen WaLTER Het WaLTER project richt zich op de ontwikkeling van een toegankelijk dataportaal en een integraal monitoringsplan voor een beter begrip van het functioneren van de Wadden, zowel op ecologisch als socio-economisch gebied. Aanleiding voor het WaLTER-project is de overtuiging dat goede data essentieel zijn voor het ontwikkelen van kennis en een duurzaam beheer van het Waddengebied. Concreet beoogt WaLTER bestaande onderzoeks- en monitoringsprogramma s in de Waddenzee en het Waddengebied beter op elkaar af te stemmen, gaten in het meetnet te vullen op basis van bestaande informatiebehoeften en data beter te ontsluiten. Belangrijke resultaten van WaLTER vormen een dataportaal en omvattend monitoringsplan voor geïntegreerde monitoring van het Waddengebied. Uitgangspunten voor WaLTER zijn: (1) Gaat uit van adaptieve monitoring, waardoor het mogelijk is monitoringsactiviteiten aan te passen als er nieuwe inzichten naar voren komen of als kennisvragen veranderen; (2) Is gebaseerd op robuuste wetenschappelijk onderbouwde modellen over de werking van het ecologisch systeem en over de werking van het socio-economisch systeem; (3) Neemt de betekenis van ruimte- en tijdschalen in beschouwing; (4) Heeft aandacht voor de interacties tussen het ecologische en het socioeconomisch systeem. KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 3

43 1.3 Samenwerking met Deltaprogramma Waddengebied Klimaatverandering en de gevolgen voor veiligheid en natuur door o.a. zeespiegelstijging vormen momenteel een zeer belangrijk thema in het Waddengebied. Het nationale Deltaprogramma omvat een deelprogramma voor het Waddengebied gericht op de toekomstige veiligheidsopgave en op onderzoek naar mogelijke veiligheidsstrategieën en passende maatregelen. Het Deltaprogramma Waddengebied ontwikkelt een integrale aanpak om de veiligheid tegen overstromen in het Waddengebied te kunnen waarborgen. Daarbij wordt waterveiligheid geïntegreerd met natuur, recreatie en duurzame economische activiteiten. Daarnaast richt het programma zich op het monitoren van de gevolgen van klimaatverandering op waterveiligheid en ecologie. Vanwege de gezamenlijke ambities in het bereiken van relevante en efficiënte monitoring en de projectmatige overlap werken WaLTER en het Deltaprogramma voor een deel samen bij het opstellen van monitoringsplannen. De focus van WaLTER ligt daarbij voornamelijk op de ecologie en socio-economie, terwijl Deltaprogramma Waddengebied zich richt op het fysisch systeem en input geeft aan WaLTER op het gebied van ecologie waar nodig. 1.4 Enquête Als eerste fase in de ontwikkeling van het WaLTER monitoringsplan richt Werkpakket 1 (uitgevoerd door de Radboud Universiteit) zich op de identificatie en articulatie van de specifieke kennisbehoeften en monitoringswensen van potentiële WaLTER gebruikers. Hiertoe is in eerste instantie begonnen met een inventarisatieronde van kennisbehoeften onder belanghebbenden in het Waddengebied en zijn vragen gearticuleerd uit verschillende kennisagenda s en beleidsdocumenten van stakeholders. Dit heeft een breed scala aan relevante kennis- en informatievragen opgeleverd. De resultaten van deze inventarisatie zijn terug te vinden in de Themadossiers op De volgende, huidige stap richt zich op het terugbrengen van deze groslijst van vragen naar een kernlijst waarin de prioritaire kennisbehoeften staan. Deze kernvragen worden vervolgens doorvertaald naar relevante meetvragen en - variabelen die binnen een Waddenbreed meetnetwerk kunnen worden opgenomen. Deze uitwerkingen vormen de basis voor de op te stellen monitoringsplannen van WaLTER (door Werkpakket 6) en van het Deltaprogramma Waddengebied. 1 1 Deze rapportage met de belangrijkste bevindingen en de onderliggende Wadden Monitoringsassessment Databank (WMD) vormen hiervoor het uitgangspunt. KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 4

44 2 WERKWIJZE 2.1 Enquête ontwerp Door middel van de WaLTER Survey (2011) en inventarisatie van de kennisagenda s van o.a. de Waddenacademie heeft de WaLTER projectgroep een set van 135 kennis- en informatievragen geïdentificeerd rondom het thema Klimaat & Veiligheid (zie Themadossier Klimaat & Veiligheid, Deze set van vragen is verder inhoudelijk gestructureerd en semantisch gecheckt. Ook is de lijst gecontroleerd op dubbelingen en sterk gelijkende vragen zijn samengevoegd naar een omvattende vraag. Vragen welke te breed en/of duidelijk geen monitoringsrelevantie hebben zijn weggelaten. Het resultaat van deze bewerkingsslag is een groslijst van 103 vragen. Deze lijst met vragen is onderverdeeld in verschillende thema s, waarbij elk thema is gedefinieerd met een hoofdvraag. Elk thema omvat meerdere specialistische kennisvragen (zie Bijlagen, Tabel A1). Deze lijst is de basisinvoer voor een enquête welke is gericht op het selecteren en nader uitwerken van kernvragen (prioritaire kennisbehoeften) door een panel van respondenten. Voor het ontwerpen en uitvoeren van de monitoringsenquête is gebruik gemaakt van het Qualtrics software pakket ( Het voordeel van deze toepassing is dat de enquête gemakkelijk kan worden gedistribueerd, online kan worden uitgevoerd, en dat de gegevens automatisch worden opgeslagen. De enquête bestaat uit een aantal blokken van gecombineerde meerkeuze- en open vragen. De inhoudelijke lijn van de enquête volgt onderstaand schema (Figuur 1). Het eerste blok richt zich op het identificeren van de kernvragen uit de aangeboden groslijst. De experts die deelnemen aan de enquête selecteren uit deze lijst 15 vragen die ze het meest relevant achten voor het thema Klimaat & Veiligheid. Figuur 1. Samenhang gehanteerde begrippen voor vertaling van informatie- naar monitoringsbehoeften (gebaseerd op INBO, ). 2 INBO, Ontwerp en evaluatie van meetnetten voor het milieu- en natuurbeleid. Leidraad voor de meetnetontwerper. Vlaamse Overheid DL, Natuur en Energie. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 5

45 De geselecteerde kernvragen worden in de vervolgfase nader gepreciseerd en getypeerd in termen van benodigde monitoringsinzet en de relevante resolutie en schaal van de vraag. Wanneer een vraag te generiek wordt bevonden, kan deze door de respondent in een specifiekere meetvraag worden geherdefinieerd. Het doel van het volgende blok in de enquête is om elke afzonderlijke kernvraag verder te articuleren in zo concreet mogelijke monitoringscriteria. Wat dient er te worden gemeten om de gearticuleerde kennisleemtes achter de vraag in te vullen en aan bestaande kennis- en informatiebehoeften te voldoen? Hiervoor wordt aan de respondenten gevraagd om de relevante analysevariabelen, de kwantificeerbare eigenschappen, van de kernvragen te benoemen en zo een vertaling te geven van wat wil ik weten? naar wat wil ik analyseren? (Figuur 1). Een analysevariabele wordt bepaald op basis van gegevens van één of meerdere meetobjecten waarvan één of meerdere meetvariabelen in het veld worden opgemeten. Het laatste blok (zie Figuur 1) richt zich ten slotte op het specificeren van deze meetvariabelen en meetobjecten. Daarbij kunnen ook relevante ruimtelijke en temporele schalen worden aangegeven. De enquête wordt afgesloten met enkele open vragen, gericht op het verkrijgen van informatie over de huidige monitoring en mogelijke innovaties in monitoring. KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 6

46 2.2 Respondenten In totaal zijn er 27 experts benaderd om deel te nemen aan de enquête, waarvan er uiteindelijk 17 de enquête hebben ingevuld (63 %). Respondenten zijn afkomstig van ministeries, kennisinstituten en universiteiten (Tabel 1). Deelnemers zijn betrokkenen bij DP Waddengebied, bij andere monitoringsprogramma s en/of experts op gebied van geomorfologie, hydrodynamica, mariene en estuariene ecologie, hoogwaterveiligheid en kustbeheer. Tabel 1. Affiliatie en zelf toegekende kwalificatie monitoringsbekendheid door de respondenten. ResID Organisatie Inhoudelijk bekend met huidige monitoring R1 Deltares goed R2 Deltares zeer goed R3 Deltares zeer goed R4 Deltares goed R5 Deltares goed R6 Universiteit Utrecht - Fysische Geografie redelijk R7 IMARES Wageningen UR goed R8 IMARES Wageningen UR goed R9 IMARES Wageningen UR zeer goed R10 Ministerie EL&I - Directie Regio en Ruimtelijke Economie redelijk R11 Ministerie I&M, DG Ruimte en Water redelijk R12 NAM goed R13 Rijkswaterstaat Waterdienst zeer goed R14 Rijkswaterstaat Waterdienst goed R15 Rijkswaterstaat Waterdienst goed R16 Rijkswaterstaat Waterdienst redelijk R17 Wageningen UR - Earth System Science - Climate Change Group redelijk KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 7

47 3 KENNISBEHOEFTE Van de 103 vragen zijn er 72 (70%) door één of meerdere respondenten geselecteerd (zie bijlage Tabel A1 voor specificatie). Hiervan zijn er 58 minimaal twee keer door respondenten geselecteerd. De vragen bestrijken alle hoofdcategorieën van vragen. We richten ons in dit rapport op de beschrijving van de meest urgente kennisbehoeften, dat wil zeggen de vragen die door minimaal vier respondenten zijn geselecteerd (~30% van de vragen). Deze worden gepresenteerd in Tabel 2. Gerapporteerde kwalificaties en interpretaties van individuele kennisvragen worden zoveel mogelijk gebaseerd op de inbreng van minimaal 2 respondenten. Vragen geselecteerd door slechts 1 respondent worden in principe niet meegenomen in de analyse, tenzij van toegevoegde waarde bij de bespreking van de resultaten. 3 Bij de selectie van de kernvragen, zie bijlage Tabel A1, is het duidelijk dat de aandacht van de respondenten vooral uitgaat naar: - klimaatverandering/zeespiegelstijging veranderingen in stormklimaat veranderingen in waterstanden - (effecten op) sedimenthuishouding en morfologie transporten, budgetten, dynamiek korrelgrootte effecten van stormen De selectie van vragen (minimaal 4x gekozen) laat een thematische voorkeur zien, zie Figuur 2. Vragen over morfologische ontwikkeling van de Waddenzee zijn relatief vaker geselecteerd, evenals het effect van stormen op het Waddenzeesysteem. Figuur 2. Thematische voorkeuren van respondenten. a) thematische verdeling van vragen, zie tabel A1 voor specificaties (nvraag=103); b) thematische verdeling van gekozen vragen (minimaal 4x gekozen; Nkeuze=170) 3 Zie Bijlage Tabel A2 en Tabel A3 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 8

48 3.1 Benodigde monitoringsinzet De volgende fase van de enquête is erop gericht om de eerder geduide kennisbehoeften nader te onderbouwen en te specificeren in termen van concrete monitoringbehoeften. Er is immers een verschillende mate en type van monitoringsinzet nodig. Kennisbehoeften zijn verschillend gemotiveerd. Sommige kenniswensen zijn gekoppeld aan een gebrek en noodzaak van meer en dieper systeeminzicht, andere vragen zijn gekoppeld aan de wens om systeemontwikkelingen te kunnen signaleren vanuit beleidsopgaven. De monitoringsarticulatie is daarom verschillend van aard. Verschillende typen van monitoring worden hier onderscheiden. Monitoring kan gericht zijn op waarom het systeem verandert, onderzoeksgerichte monitoring genoemd; of op het meten van de toestand en de trends in systeemontwikkeling: surveillance monitoring. Tot slot kan monitoring gericht zijn op het meten en toetsen van effecten in relatie tot gestelde beleids- of handhavingsnormen: operationele monitoring). 4 Deze verschillende typen monitoring hoeven elkaar in de praktijk niet uit te sluiten en een geïntegreerd monitoringsprogramma zoals WaLTER beoogt, kan deze verschillende doelen in potentie verenigen. Afhankelijk van het type en doel van de monitoring, kan een passende ruimtelijke en temporele dekking worden gekozen. Respondenten hebben per kernvraag een indicatie gegeven van de duur van benodigde monitoring; zou op de lange termijn gemeten moeten worden, of volstaat een tijdelijke (projectmatige) monitoringsinzet? Naast deze kwalitatieve duiding konden respondenten ook een kwantitatieve categorie aangeven van de tijdschaal waarop de monitoringsinspanning zou moeten plaatsvinden. Er is ook een zekere resolutie van waarnemingen nodig, hiervoor is naar de generiek benodigde frequentie van monitoring gevraagd, namelijk of er continue, periodiek, dan wel event-afhankelijk zouden moeten worden gemeten. Naast een temporele frequentie dienen metingen te worden verricht op een bepaalde ruimtelijke schaal, of in een specifiek gebied. Voor de ruimtelijke schaal konden de respondenten ook een kwantitatieve categorie aangeven. Bovenstaande aspecten worden achtereenvolgens besproken. Tabel 2 geeft een overzicht van bovenstaande aspecten voor de vragen die door minimaal vier mensen zijn gekozen. Per vraag wordt een indicatie gegeven voor de benodigde monitoringsinzet in termen van duur, temporele frequentie en relevante ruimtelijke resolutie. Voor beide laatste categorieën konden respondenten relevant geachte schaalgroottes selecteren. Voor de tijdschalen werd de volgende indeling gehanteerd: <1 jaar, 1-10 jaar, jaar, en > 50 jaar. Voor de ruimteschalen: 1-10 km², km², km², en >1000 km². In kolom Monitoring voldoet staat aangegeven of de respondenten meenden dat de huidige monitoringsinspanning voldoende is om de kennis- c.q. meetvraag te beantwoorden. Hier wordt verder op ingegaan op pagina Deze indeling van surveillance/investigative/operational monitoring is overgenomen uit het rapport WFD (Water Framework Directive) Common Implementation Strategy Working Group 2.7 Monitoring, Guidance on Monitoring for the Water Framework Directive; Final version. KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 9

49 De gegeven kwalificaties in de tabel volgen uit antwoorden welke in meerderheid door de respondenten zijn gekozen (minimaal twee keer). Voor kwalificaties waarover geen duidelijke consensus bleek voor één antwoordcategorie, zijn voor de volledigheid ook de overige respondentkeuzes afgekort tussen haakjes weergegeven. KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 10

50 Tabel 2. Overzicht toplijst kernvragen ( 4x geselecteerd). De respondentkeuzes (aantal) voor tijd- en ruimteschaal categorieën zijn grafisch in staafdiagrammen weergegeven. Gehanteerde indeling tijdschaal (jaar): < > 50. Gehanteerde indeling ruimteschaal (km²): >1000. De hoogste waarde is in donkergrijs weergegeven. De laatste kolom vermeldt het ID # vraagnummer. Vragen Type monitoring Duur Frequentie Resolutie Tijd Resolutie Ruimte Monitoring voldoet ID# 1. Wat zijn de veranderingen in stormklimaat? surveillance langetermijn continue ja #2 2. Wat zijn de veranderingen in waterstanden? surveillance langetermijn continue ja #3 periodiek ja, mits/nee #16 4. Wat is de invloed van stormen op sedimenttransporten in en naar de Waddenzee? onderzoeks ger. tijdelijk event-afh nee #54 5. Hoe verandert de natuurlijke dynamiek op de eilanden (washover, stormerosie en eolisch zandtransport) en de robuustheid van de eilanden als gevolg van klimaatverandering en zeespiegelstijging? 6. Waar kan er het beste gesuppleerd worden om de sedimentvraag als gevolg van klimaatverandering en menselijke ingrepen te verkleinen? surveillance onderzoeks ger. 3. Wat is de sedimentvraag als gevolg van klimaatverandering? surveillance langetermijn langetermijn tijdelijk /combinatie periodiek weet niet #35 periodiek /event-afh nee #18 7. Waar vertonen dijken onder extreme omstandigheden zwakke plekken? (piping, kwel, loslatende bekleding) 8. Wat zijn de gevolgen van veranderend klimaat op de soortensamenstelling, populatiegrootte en leefgebied van fauna? surveillance /operational surveillance langetermijn /combinatie langetermijn periodiek /event-afh periodiek weet niet (j/jm) nee/weet niet #78 #8 9. Hoe kunnen getijbekkens sediment uitwisselen, welke mechanismen beïnvloeden deze uitwisseling? onderzoeks ger. combinatie continue/periodiek /event-afh nee #27 periodiek nee # Hoe snel herstelt het systeem zich na een storm? surveillance /onderzoeks ger. 12. Hoeveel golfenergie wordt tijdens een storm gedissipeerd op een kwelder? onderzoeks ger. tijdelijk periodiek /event-afh periodiek /event-afh nee/weet niet #65 nee # Onder welke omstandigheden hebben kwelders wel en geen invloed op de golfhoogte voor de dijk? onderzoeks ger. tijdelijk event-afh nee # Wat is het effect van dynamisch zeereepbeheer op veiligheid en natuur? surveillance /onderzoeks ger. 15. Wat zijn de gevolgen van veranderend klimaat op het voedselweb van de Waddenzee? surveillance /onderzoeks ger. 10. Wat is de korrelgrootteverdeling op het wad? surveillance langetermijn langetermijn /combinatie langetermijn langetermijn /combinatie periodiek continue /periodiek nee/weet niet (j/jm) #101 nee #7 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 11

51 Vragen 16. Wat is het effect van suppleties in de Noordzeekustzone op het sedimenttransport naar de Waddenzee? Type monitoring Duur Frequentie Resolutie Tijd Resolutie Ruimte Monitoring voldoet ID# surveillance combinatie periodiek nee #15 /onderzoeks ger. periodiek nee # Wat is de sedimenttransportcapaciteit van de zeegaten? onderzoeks ger. 19. Welke processen bepalen geul-plaat interacties? onderzoeks ger. 20. Wat is het effect van stormen op de hoogteligging van het dijkvoorland (wad en/of kwelder) en hoe (snel) vindt er herstel plaats? 21. Wat is de rol van buitendelta's (ebgetijdendelta's) op de morfologische ontwikkeling van de Waddenzee? operational (i/s) onderzoeks ger. 22. Welke processen bepalen de vorm en afmetingen van een buitendelta? onderzoeks ger. combinatie (l/t) combinatie (t) continue/periodiek /event-afh event-afh 17. Wat is de sedimentvraag als gevolg van menselijke ingrepen (afsluitingen, gaswinning etc)? surveillance langetermijn langetermijn /tijdelijk tijdelijk /combinatie periodiek/eventafh periodiek/eventafh langetermijn (t/c) periodiek nee #26 nee/weet niet #31 ja, mits (n) #57 nee #22 ja (n) # Wat is het effect van stormen op de kwelder (klifvorming, kwelderkreken, vegetatie) en hoe (snel) herstelt de kwelder zich weer? surveillance /onderzoeks ger. event-afh nee/weet niet 24. Wat is de hoogte van het vloedmerk (veeklijnen) na een storm, als maat voor golfoploop? tijdelijk (l) event-afh nee #59 # Wat is de mate van duinafslag als gevolg van een storm en (hoe snel) herstelt dit zich weer? langetermijn langetermijn (t) event-afh (jm/n/wn) # Wat is de invloed van slufter- en washover-vorming op eilanden op de veiligheid? onderzoeks ger. (s) tijdelijk (l/c) periodiek nee (jm) # Wat is de invloed van veranderend stormklimaat/ijsgang op de stabiliteit en voorkomen van mossel- en oesterbanken? onderzoeks ger. langetermijn periodiek ja/nee # Migreren geulen in de buurt van waterkeringen, waardoor de veiligheid in het geding zou kunnen komen? surveillance langetermijn periodiek nee (j/jm) # Wanneer (tijd en ruimte) zijn mossel- en oesterbanken relevant voor veiligheid? onderzoeks ger. weet niet #94 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 12

52 Met betrekking tot de benodigde inspanning voor monitoring zien we dat vooral vragen over systeemveranderingen o.a. als gevolg van klimaatverandering, en vragen over de morfologische ontwikkeling van de Waddenzee een routinematige en lange-termijn monitoring behoeven (zie Tabel A7 voor enkele toelichtingen). Vragen voor tijdelijke monitoring zijn meer causaal gericht, dat wil zeggen dat ze betrekking hebben op verbanden tussen variabelen. Het betreft vaker vragen met een onderzoekskarakter, zoals de vraag wat is de invloed van stormen op sedimenttransporten in en naar de Waddenzee. Sommige vragen vereisen en combinatie van monitoringsinzet: eerst tijdelijk intensief dan routinematig, zoals een vraag over sedimentuitwisseling op grote ruimtelijke schaal. De gewenste meetfrequentie verschilt tussen de vragen. Sommige vereisen een continue monitoring, andere kunnen beantwoord worden met periodieke metingen. De vragen voor continue monitoring betreffen vooral de wat -vragen, de vragen die gericht zijn op monitoring van systeem status en veranderingen in fysische parameters. Vragen die periodieke monitoring behoeven, zijn er meer op gericht op langere termijn effecten en invloeden vast te stellen, zoals de signalering van veranderingen in morfologische en ecologische dynamiek. Er zijn ook kennisbehoeften die gerichte monitoringsinzet vragen binnen een niet van tevoren te plannen, afgebakende tijdsperiode, zogenoemde event-afhankelijke monitoring. Event-afhankelijke monitoring wordt voornamelijk door de respondenten aangegeven bij vragen rond de gevolgen van stormgebeurtenissen en veiligheid. Voor meerdere vragen bestaat geen eenduidigheid welke resolutie deze nodig hebben en er wordt zowel continue/periodiek/event-afhankelijke monitoring aangegeven. Sommige vragen zijn vanwege hun complexiteit meervoudig in de vereiste monitoring, zoals een vraag over de gevolgen van veranderend klimaat op het voedselweb van de Waddenzee. Consistent met eerdere antwoorden geven respondenten lange tijdschalen aan van tien tot vijftig jaar voor de vragen die een routinematige monitoring nodig hebben, zoals de vragen rondom klimaatverandering en over morfologische ontwikkeling van het Waddengebied. Andere kennisvragen zijn meer gericht op korte tijdschalen, zoals de vragen met betrekking tot stormen. Naast monitoringsduur hebben de respondenten ook een inschatting van de relevante ruimtelijke schaal voor monitoring van de vragen aangegeven. Het vaakst wordt een schaal van km 2 genoemd. Grote ruimtelijke schalen (>100 km 2 ) worden duidelijk minder aangegeven. Er zit echter wel meer variatie in de antwoorden dan bij het aangeven van een temporele schaal; mogelijk is het minder evident en lastiger voor respondenten om een ruimtelijke schaal aan te geven. 5 5 Zie bijlage Tabel A4 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 13

53 4 CONCRETE MONITORINGSBEHOEFTE Nadat het type en de omvang (zowel in tijd als ruimte) van de gewenste monitoring inzichtelijk is geworden, kan dit verder worden vertaald naar concrete analysevariabelen. Analysevariabelen zijn uitdrukkingen van de meetbare grootheden welke van belang zijn te analyseren om de hoofdvragen te beantwoorden (zie Figuur 1). Tabel 3 geeft een overzicht van de meest genoemde analysevariabelen per thema. Tabel 3. De meest genoemde analysevariabelen per thema. In de rechterkolom staat het aantal (N) keren dat de analysevariabele door respondenten is genoemd. Het betreft analysevariabelen voor vragen welke minimaal 2 keer zijn gekozen (N=66). Thema Analysevariabele Specificaties door respondenten N Hoe verloopt de morfologische ontwikkeling van de Waddenzee? Hoe ziet de slibhuishouding in de Waddenzee eruit? Hoe verandert het klimaat en wat zijn daar de gevolgen van? Wat is het (cumulatieve) effect van stormen op het Waddenzeesysteem? Hoe (goed) functioneren biogene structuren (kwelders, mossel- en oesterbanken) als kustverdediging? Sedimenttransport - fluxen bij geulen-platen, zeegaten, Noordzee-Waddenzee, wantijen - snelheid - verspreiding Bodemligging - diepte- en hoogteligging Waddenzee, inclusief intergetijdengebied en buitendijks - getijdenplaten, topografie wantijen - eilanden Morfologie - duinvorming o.i.v. zandtransport door wind - kwelderontwikkeling - eilandkopontwikkeling - geulen en platen - reconstructie getijdebekkens Sedimentsamenstelling Sedimenthuishouding - - korrelgrootteverdeling in fracties en met slibgehalte - bodemsediment invang - natuurlijke- en antropogene invloed - sedimentdynamiek Biota - benthos - biobouwers en biobrekers Waterstanden - extreme waterstanden - gemiddelde zeespiegelstijging - gemiddeld hoog water - gehele waddengebied en regionale vergelijking - boven bodem en t.o.v. NAP Aanwezigheid - aantal en verhouding soorten - organismen lagere en hogere trofische niveaus - schelpdieren Populatiedynamiek - metapopulaties, migratie en uitwisseling met Noordzee - reproductie - settlement Bodemligging - voorland, wad- en kwelderhoogte - voor en na storm Morfologie - biogeomorfologie duinen, kwelders, wadplaten - duinprofiel Erosie en - opslibbing sedimentatie - overwash depositie en erosie Golven - golfhoogte - golfvoortplanting - golfdissipatie (reductie/demping) - belasting Bodemligging - hoogteligging dijkvoorland - hoogteligging kwelder KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 14

54 Thema Analysevariabele Specificaties door respondenten N Wanneer worden Adaptation Tipping Points bereikt? - rondom rifstructuren nabij waterkeringen Kustveiligheid - aantasting zeereep als kustverdediging - weerstand tegen golfaanval en overstroming - depositie in relatie tot veiligheid Kustveiligheid - kweldruk - zandwellen - stabiliteit keringen Omvang - areaal en structuur mossel- en oesterbanken - verandering omvang mossel- en oesterbanken Bodemligging - geulen - per bekken De analysevariabelen bodem(ligging), golven en sedimenttransport worden het vaakst genoemd. Veelgenoemde ecologische analysevariabelen betreffen onder andere soortensamenstelling, en populatiedynamiek. Over alle geselecteerde vragen heen zijn er analysevariabelen die het vaakst worden genoemd (Tabel 4). Bodemligging (bathymetrie, bodemhoogte hoogteligging) wordt vooral genoemd bij vragen rond morfologische ontwikkeling. Golven (omvat ook voorplanting/dissipatie, energie, en hoogte) wordt vaak genoemd bij vragen over veiligheid en kustverdediging. Sedimenttransport (zandtransport) wordt genoemd bij vragen over gevolg van suppletie op het systeem. Tabel 4. Voorgestelde analysevariabelen door respondenten en aantal keer (N) dat ze genoemd zijn Analysevariabele N Analysevariabele N Analysevariabele N Bodemligging 62 Getij 12 Zandvolume 5 Golven 57 Profiel 12 Pseudofaeces 4 Sedimenttransport 47 Populatiedynamiek 12 Locatie 4 Morfologie 39 Areaal 10 Primaire en secundaire productie 4 Erosie en sedimentatie 33 Wind 10 Droogval 3 Sedimentsamenstelling 33 Slib 10 Storm 2 Samenstelling / voedselweb 24 Omvang 10 Kwaliteit 2 Sedimenthuishouding 21 Habitat 10 Biomassa 2 Waterstanden 20 Hydrodynamica 10 Volume 2 Biota 19 Stormfrequentie & intensiteit 7 Gasuitwisseling 1 Kustveiligheid 18 Waterkwaliteit 6 Veeklijn 1 Meteorologie 15 Humane activiteiten 6 Droogte 1 Waterstroming 14 Troebelheid / turbiditeit 6 Verstoring 1 Aanwezigheid organismen 14 Spui 6 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 15

55 5 TOEREIKENDHEID HUIDIGE MONITORING Tabel 2 geeft voor de meest geselecteerde kernvragen (N=29) een kwalificatie van de mate waarin de huidige monitoringsinspanningen en -programma s voldoen om in de geschetste kennisbehoeften te voorzien. Uit Tabel 2, en in aanvulling hierop onderstaande Figuur 3, is duidelijk dat veel van de kernvragen niet met de huidige monitoringsinspanning kunnen worden beantwoord. Dit duidt erop dat aanpassingen in de huidige monitoringsinzet noodzakelijk zijn. 6 Figuur 3. Kwalificatie van huidige monitoring. Kwalificaties gekoppeld aan vragen welke minimaal door 2 respondenten zijn geselecteerd (N=48 gebruikt voor diagram, N=10 onvoldoende data). Ongeveer een kwart van de vragen kan volgens respondenten met huidige monitoring of met een kleine aanpassing hieraan beantwoord worden. Dit beperkt zich in sterke mate tot vragen waarin waterstanden relevant zijn (zoals Wat zijn de veranderingen in gemiddeld zeeniveau?, Wat zijn de veranderingen in stormklimaat?, Wat zijn de veranderingen in waterstanden?; zie Tabel A5). Deze worden goed gemeten via het Landelijk Meetnet Water van Rijkswaterstaat (MWTL) en door het KNMI. Respondenten wijzen op het belang van voortzetting van de volledige MWTL monitoring, specifiek de monitoring van bathymetrie, waterstanden, hydrodynamica en wind. Naast de wettelijke taken (N2000, TMAP, OSPAR) zijn deze gegevens essentieel voor lange-termijn analyses, het in beeld krijgen van de fysische dragers, en daarmee het begrijpen en inschatten van fysische processen in het Waddengebied. Vragen waarvan respondenten aangeven dat deze niet met de huidige monitoring beantwoord kunnen worden of waarvoor huidige monitoringsinzet aanpassing behoeft ( ja, mits ) geven aanleiding om nader te bekijken en op basis van de antwoorden van de respondenten voorstellen te doen over een vernieuwde/aangepaste meetinzet. Tot slot zijn er vragen waarvoor niet of onduidelijk is of huidige monitoring voldoet. Onduidelijkheid over de toereikendheid van de monitoring kan het gevolg zijn van onwetendheid van de respondenten (de vraag ligt bijvoorbeeld buiten zijn/haar 6 De inventarisatie van kennisbehoeften impliceert uiteraard indirect al een behoefte aan nieuwe/aangepaste monitoring KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 16

56 vakgebied), maar kan ook veroorzaakt worden door een beperkte toegankelijkheid van sommige datasets. Tabel A6 in de bijlage geeft een overzicht van deze vragen en de toelichting van respondenten met betrekking tot de redenen. 5.1 Aanvullende monitoring Uitbreiding dan wel aanpassing van de huidige monitoringsinzet is nodig voor veel van de gearticuleerde kennisbehoeften. Ontbrekende data, inclusief specifieke parameters in de huidige monitoring, en/of het ontbreken van fundamentele systeem- en proceskennis zijn redenen waarom huidige monitoring, en de wijze waarop het wordt uitgevoerd, ontoereikend zijn. Tabel 5 geeft een overzicht van de vragen waarvoor uitbreiding en/of aanpassing van de huidige monitoringsinzet gewenst is en de toelichting van respondenten hierop. Het valt op dat de huidige monitoring vooral ontoereikend is ten aanzien van vragen over suppleties, stormen, sedimenttransport, sediment (troebelheid/korrelgrootteverdeling) en golfdissipatie. Redenen hiervoor liggen in belangrijke mate in de databeschikbaarheid. Als belangrijke reden hiervoor worden de meetkosten genoemd. Verder wordt er soms met een te grove resolutie of ongeschikte frequentie gemeten. Voor meerdere vragen gerelateerd aan klimaat, stormen en washovers geven respondenten aan dat event-afhankelijke monitoring nodig is. Met betrekking tot suppleties wordt genoemd dat er (te) weinig data is over bestaande suppleties. Verder worden sedimenttransporten niet systematisch gemeten. Ook wordt het belang van internationalisering genoemd; data uit buurlanden zijn bijvoorbeeld van belang voor vragen over uitwisseling tussen (delen van) getijdenbekkens, en over de Noordzee-Waddenzee uitwisseling. Verder ontbreekt er fundamentele systeem- en proceskennis. Respondenten wijten dit aan de complexiteit van het systeem en waarschuwen dat zorgvuldige (monitorings)keuzes noodzakelijk zijn. Bijvoorbeeld het betrouwbaar meten van oorzaak-gevolg relaties, de effecten van suppleties, en sedimenttransporten wordt als gecompliceerd geschat. Met betrekking tot de effecten van suppleties wordt aangegeven dat bijvoorbeeld gekeken kan worden naar de monitoring en resultaten van de Zandmotor aan de Delflandse kust. Verder wordt er voorgesteld om voor bepaalde vragen experimenten en bijbehorende monitoring op te zetten, specifiek rond suppleties en het verkleinen van de sedimentvraag, en de mechanismen achter grootschalige sediment uitwisseling (respectievelijk kernvragen #18 & #27). 5.2 Innovaties in monitoring De ontwikkelingen in informatietechnologie, cameratechnieken en automatiseringsmogelijkheden voor metingen zijn de laatste jaren in een stroomversnelling gekomen, en leveren relevante innovatiemogelijkheden voor monitoring. Respondenten zijn in de enquête gevraagd om relevante innovaties voor monitoring aan te geven. Men gaf in sommige gevallen ook suggesties voor nieuwe metingen ten behoeve van gesignaleerde kennisbehoeften. De respondenten noemen vaak remote sensing technieken: het gebruik van satellietbeelden, radar (bijv SeaDarQ), LiDAR, Argus videotechniek, en hoge- KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 17

57 resolutie camera s aan vliegtuigjes. Daarbij gaat het om metingen aan morfologie, hydrodynamica, slib, en flora & fauna. Verder doet men suggesties voor bestaande en te ontwikkelen nieuwe meetapparaten: ondiep water akoestische dopplerstroommeters (ADCP s) en andere akoestische methoden, en kleine meetinstrumenten met dataloggers (zelfregistrerende zwemmende en rijdende robots, smart dust). Aanvullend worden suggesties gedaan voor de inzet van bestaande apparatuur op nieuwe manieren, specifiek wordt de inzet van arrays van druksensoren voor golfdissipatie genoemd. Ook wordt het belang van goede referentiedata genoemd (zoals betere referentie ten opzichte van NAP), hiermee valt of staat de uiteindelijke waarde van de analyses. Tot slot werd benoemd dat nieuwe (mobiele) apps het mogelijk maken om een groter publiek in te zetten voor het opnemen van temperatuur, luchtvochtigheid, morfologie, plantengroei, hoogteligging, of fotomateriaal. Als belangrijke noot wijzen enkele respondenten op het feit dat technischmethodologische innovaties vaak leiden tot extra data en daarmee wellicht betere informatie, maar niet automatisch tot het efficiënter maken van monitoringsinspanningen. KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 18

58 Tabel 5. Toelichting respondenten op redenen (ontbreken data en/of fundamentele systeemkennis) dat huidige monitoring voor geselecteerde kernvragen niet voldoet NB. nee, mits kwalificatie gebaseerd op gecombineerde antwoorden nee en ja, mits antwoordcategorieën. Vraag Wat zijn de gevolgen van veranderend klimaat op het voedselweb van de Waddenzee? Wat is het effect van suppleties in de Noordzeekustzone op het sedimenttransport naar de Waddenzee? Wat is de sedimentvraag als gevolg van menselijke ingrepen (afsluitingen, gaswinning etc)? Waar kan er het beste gesuppleerd worden om de sedimentvraag als gevolg van klimaatverandering en menselijke ingrepen te verkleinen? Monitoring voldoet Nee Nee Nee Nee Data-beschikbaarheid Fundamentele systeemkennis Anders ID# Veel parameters zowel fysisch als biologisch worden niet of met een te grove resolutie gemonitord. Voorbeelden: slib dynamiek en de zoet - zout verdeling worden onvoldoende gemonitord om goede modellering op te baseren. Met name de diepere geulen worden ook onvoldoende gemonitord met betrekking tot soortensamenstelling. Mits de metingen van primaire productie en benthos Waddenzee breed worden uitgevoerd. Gegevens worden niet verzameld waarschijnlijk in verband met de kosten. Data is niet voldoende mate beschikbaar. Kosten voor inwinning Bepaalde onderdelen (met name sediment dynamiek en stroming op intergetijdeplaten) worden onvoldoende gemonitord. Hier moet worden gezocht naar een optimale combinatie van alle aanwezige kennis en methodiek. Vraagt een sterk projectmatige aanpak, bijv. In de vorm van een grootschalig experiment. Er voldoende parameters worden gemonitord Voor veel soorten en gemeenschappen is het niet duidelijk welke abiotische factoren regelrecht sturend zijn en waar co-variatie met andere factoren correlaties in het veld oplevert. Zolang die dwarsverbanden niet goed bekend zijn is het moeilijk je monitoring goed te prioriteren. Hoewel er al veel en lang gemeten wordt ontbreekt nog zeer veel kennis. Door het complexe systeem is het zelfs de vraag of het ooit zullen ontrafelen. Over de keuze wat te monitoren moet misschien eerst eens zorgvuldig worden nagedacht. Complexe materie vanwege door elkaar lopende processen. Veel verschillende onderdelen. Nadere bezinning over concrete invulling wenselijk door deskundigen. De beschikbare data laten een analyse naar de invloeden van de suppleties niet toe. Het kwantitatief bepalen van de zandstromen langs de kust en in de zeegaten is lastig maar nodig om de zin en het effect van suppleties te achterhalen. Deze zeer gecompliceerde vraag vraagt om meerjarig multidisciplinair onderzoek. Het is met recht een kernvraag, waarnaar veel onderzoek wordt gedaan, maar waarnaar meer onderzoek nodig is. Het meten van sedimenttransport op grote tijd- en ruimteschaal (zoals hierboven aangegeven)is in de praktijk een groot probleem, vanwege veelheid aan en robuustheid en nauwkeurigheid van meetapparatuur, en dus hoge kosten. Het lopend onderzoek aan de "zandmotor" is wellicht eerst te voltooien alvorens in de Waddenzee onderzoek te doen. Geen kennis oorzaak-gevolgrelaties. #17 Met name de sediment transport processen op de ebdelta en in het zeegat zijn zeer complex. Daardoor is het effect van suppleties vaak moeilijk in te schatten. Probleem is ook dat de eilanden worden gekenmerkt door een subtiele sedimentbalans; een grootschalige suppletie kan hierin ook verstorend werken. We weten wel wat gemonitord moet worden (golven, stromingen en sedimenttransporten en morfologische veranderingen): pas dan kunnen de kennisvragen die eronder liggen worden beantwoord. #7 #15 #18 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 19

59 Wat zijn de gevolgen van suppleties in de Waddenzee? Wat is de rol van buitendelta's (ebgetijdendelta's) op de morfologische ontwikkeling van de Waddenzee? Wat is de sedimenttransportcapaciteit van de zeegaten? Hoe kunnen getijbekkens sediment uitwisselen, welke mechanismen beïnvloeden deze uitwisseling? Wordt de Waddenzee troebeler? Nee Nee Nee Nee Nee weinig data over bestaande suppleties, geen data over nog niet uitgevoerde suppleties. Probleem is combinatie van ontbrekende proceskennis en databeschikbaarheid. Er is nog maar zeer weinig bekend over de sediment transportprocessen op de ebdelta. De complexe 3D structuur van de morfologie en water-beweging vraagt ook om een sterk projectmatige benadering met modellen, gebruik remote sensing technieken (bijv. radar) en gerichte metingen. Databeschikbaarheid in de Waddenzee. Nog niet voldoende uitgezocht: geen gerichte metingen en weinig natuurwaarnemingen. Zie vorige vraag rol ebdelta. Nu geen systematische monitoring van sedimenttransport. Gegevens worden niet verzameld waarschijnlijk in verband met de kosten of praktische problemen met de uitvoering Veel parameters worden niet op de juiste frequentie gemonitord. De data strekken zich niet ver genoeg uit naar het verleden zodat belangrijke events gemist worden die onze inzichten wezenlijk zouden verdiepen. Daarnaast wordt te weinig over de grens van het nl waddengebied gekeken: internationalisering is fundamenteel. Te weinig geschikte data. Kosten en inspanning. Transport op de ebdelta is een complex proces van stromings- en golfgerelateerde processen met transport over de ebdelta en langs de kust, in kustdwarse richting naar en van de kust en via het zeegat naar binnen en naar buiten. Deze sediment-stromen zijn onvoldoende bekend. Een aantal processen zijn onbegrepen of deels begrepen: experimentele monitoring en proeven zouden hier veel licht op kunnen werpen en een betere focus kunnen geven over waar en wat gemonitord moet worden. De kennis hiervoor ontbreekt in het waddengebied. Voor de kust is er wel veel meer kennis aanwezig. Daar wordt nu met de zandmotor ook verder gebouwd aan kennisuitbreiding. Er wordt nu niet gesuppleerd in de Waddenzee. Suppleren in de Waddenzee is nog niet uitgevoerd en daarom kan de gevolgen daarvan nog niet worden gemonitord. Ik vraag me af of eerdere uitgevoerd benut kan worden of nieuw onderzoek nodig is. Historische reconstructies van de diverse kombergingsgebieden met een zo hoog mogelijke resolutie en zover teruggaand als maar mogelijk ontworpen door een combinatie van oude kaarten en delft-2d achtige stromings- en sedimenttransportmodellen zouden deel uit moeten gaan maken van de beschikbare monitoringsreeksen, zodat hindcast kan worden gedaan over langere perioden dan jaar. Dit is mogelijk met de huidige inzichten. #21 #22 #26 #27 #36 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 20

60 Wat is de invloed van biobouwers en andere organismen op de troebelheid in de Waddenzee? Wat is de korrelgrootteverdeling op het wad? Wat zijn de effecten van temperatuur en windrichting op sedimenthuishouding? Welke kwaliteit sediment is nodig voor het herstel en op peil houden van natuurwaarden? Hoe groot zijn sedimenttransporten en waterbewegingen tijdens een storm? Wat is de invloed van stormen op sedimenttransporten in en naar de Waddenzee? Nee Troebelheidsmetingen ontbreken. Deze kernvraag vraagt om gericht onderzoek. Nee Nee Nee Databeschikbaarheid zeer gering. Kosten metingen hoog. Wordt niet gemeten. Kosten en inspanning. Met name bij de temperatuur afhankelijkheid kan er voor slibtransport ook een belangrijke link met primaire productie liggen. Programma moet zo worden opgezet dat: 1) er sprake is van goede ruimtelijke dekking; 2) monsters in de tijd niet teveel uit elkaar liggen (anders kan de situatie ontstaan dat monsters genomen tijdens een rustig voorjaar in een zelfde dataset als monsters genomen na een herfststorm); 3) methode van monsteranalyse moet consistent zijn (van sampling tot voorbewerking en analyse). Er worden onvoldoende vaak en met onvoldoende methodische continuïteit bodemkaarten van korrelgrootte gemaakt. Duur Mogelijkheden voor toepassing van remote sensing dienen nader te worden onderzocht. Voorlopige studies geven aan dat hiermee goed basisbeeld kan worden verkregen dat lokaal dient te worden gecontroleerd. Problematisch is het meten van de sedimenthuishouding (dit overlapt met opmerkingen bij andere kernvragen over sedimenttransport en sedimentatie). Nee Kosten, inspanning, beschikbare tijdsvenster. #53 Nee Er zijn geen metingen rond stormen bekend Ik weet niet zeker in hoeverre monitoringdata in kader van bijvoorbeeld SBW of TESO metingen beschikbaar zijn. Niet alle parameters worden voldoende gemonitord. Kosten, inspanning en beschikbaar tijdsvenster voor de metingen. Ontbreken data. Meten tijdens stormen kan problematisch zijn. Er zijn geen permanente meetstations waar sedimenttransport gemeten wordt. Een specifiek onderzoeksprogramma is nodig. #37 #42 #48 #50 #54 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 21

61 Wat is het effect van stormen op de kwelder (klifvorming, kwelderkreken, vegetatie) en hoe (snel) herstelt de kwelder zich weer? Wat is de hoogte van het vloedmerk (veeklijnen) na een storm, als maat voor golfoploop? Wat is de mate van duinafslag als gevolg van een storm en (hoe snel) herstelt dit zich weer? Wat is het cumulatieve effect van meerdere stormen op het systeem? Wat is de invloed van slufteren washover-vorming op eilanden op de veiligheid? Hoe kunnen biobouwers worden ingezet ten behoeve van kustverdediging? Hoeveel golfenergie wordt tijdens een storm gedissipeerd op een kwelder? Nee/ Weet niet Nee (jm/n/wn) Nee Nee (jm) Nee (wn) Nee Waarschijnlijk valt er door gegevens huidige monitoring en lufo's te relateren aan stormen al veel af te leiden, maar waarschijnlijk valt er veel te winnen door na storm gericht te monitoren. Gegevens beschikbaar worden gesteld en gecombineerd, en eventueel aanvullende monitoring. Databeschikbaarheid: idealiter moeten de duinprofielen voor en na storm bekend zijn. Niet voldoende data beschikbaar van het effect van extreme "events". Ontbreken van data. Vrijwel geen data beschikbaar in Nederland van golfvoortplanting over kwelder. Dit wordt nu nog niet gemonitord. Ontbreken van data. Databeschikbaarheid. Er zou een meetcampagne voor opgezet kunnen worden. Proceskennis nog onvoldoende; zeker daar waar het golfaanval betreft op hele dissipatieve (vlakke) stranden en de duinvoet en de transportcapaciteit ten gevolg van deze golven. Er is nog weinig bekend over de schaalinteracties, dus is het lastig te bepalen welke factoren gemeten moeten worden. Mate van golfdissipatie zal sterk afhangen van een groot aantal variabelen, zoals hoogteligging, reliëf, vegetatietype en bedekking, inkomend golfveld etc. Vraagt gerichte procesmetingen in combinatie met modellering. Het ontbreekt aan event-afhankelijke metingen. Ruimtelijk zeer gevarieerd en daarom erg duur. Er zullen onderzoeksprojecten zijn geweest waarbij voor delen van de Waddeneilanden langs de Noordzeekust gedurende 1 of enkele jaren intensiever gemeten is (d.m.v. Argus monitoring). Ook voor sommige delen van de (kwelderkust) kust langs de Waddenzee zal dit het geval zijn (bijv. SBW, promotieonderzoeken), maar weinig zullen zich daarbij hebben gericht op het bepalen van de cumulatieve fysische en ecologische effecten van stormen en de implicaties daarvan voor de normering van waterkeringen. Er is geen event-afhankelijk onderzoek. Mits de metingen van hoogte en vegetatie op eilanden wordt geïnterpreteerd in het licht van kustveiligheid. Is voor een deel ook projectafhankelijk; de effecten van maatregelen kunnen worden gemonitord. #56 #59 #60 #66 #72 #79 #81 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 22

62 Vertonen kwelders non-lineair gedrag, en welke consequenties heeft dit voor veiligheid en monitoring? Hoe veel golfenergie wordt door zeegrasvelden gedissipeerd? Onder welke omstandigheden hebben kwelders wel en geen invloed op de golfhoogte voor de dijk? Wat is het effect van de bodemdaling op het getijdenverloop? Is de sedimentatie in bekkens groter dan nodig ter compensatie van zeespiegelstijging? (hierbij wordt aanpassing aan afsluitingen dus niet meegenomen) Hoeveel sediment wordt afgezet op kwelders? Wat is de sedimentvraag als gevolg van klimaatverandering? Je moet hiervoor eerst een golfgootproef doen wil dit met succes in de natuur bemeten worden. Nee Niet alle data op juiste resolutie beschikbaar. Databeschikbaarheid Wordt momenteel niet gedaan. #85 Nee Nee (j/jm) (j/jm) Ja, mits Ja, mits / Nee Mits hoogtemetingen zo nauwkeuriger kunnen worden uitgevoerd dat de sedimentatie kan worden bepaald. De routinemetingen m.b.t. De kustvakken en de wadden worden wel periodiek uitgevoerd. Er zijn echter ook incidentele metingen nodig om het effect van events in beeld te brengen. Datakosten voor inwinning. Data van bodemligging zijn niet erg nauwkeurig. / data van korrelgrootte van het bodemsediment niet/nauwelijks beschikbaar. Databeschikbaarheid en de mogelijkheid om data en modellen te combineren. Met name slib wordt te weinig (ruimtelijk en temporeel) gemeten. Beperkte info (vooral uit Duitse waddengebied) beschikbaar op basis van veek-merken op de dijk. Vooral de relatie tussen sedimenttransport en de drijvende krachten. Systeemkennis is niet alleen op monitoring gebaseerd. Dit type monitoring vindt in projecten plaats. Dan moet er eerst een geschikte locatie met zeegras zijn, en dan een project worden geïnitieerd. Gericht onderzoeksprogramma nodig. Dit vereiste intensieve monitoring vanwege de heterogeniteit in het oppervlak. Er moet gemeten worden ten opzichte van een goede referentie voor de hoogte. Nu is kwaliteit van de referentie van dezelfde orde als het te meten effect (enkele centimeters) Sommige gebieden worden uitgebreid onderzocht andere helemaal niet tot minder intensief. Hoewel dekking niet volledig is kan het algemene opslibbingsbeeld voor de Waddenzee kwelders er wel uit gedestilleerd worden. Metingen tijdens event zijn zeldzaam. Er wordt veel gemeten, maar niet alle paramaters. Duur #96 #100 #34 #69 #40 #16 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 23

63 Wat is het effect van stormen op de hoogteligging van het dijkvoorland (wad en/of kwelder) en hoe (snel) vindt er herstel plaats? Wat is de golfdissipatie over mossel- en oesterbanken? Ja, mits (n) (jm/n) Er wordt op dit moment in het kader van het project Mosselwad (Waddenfonds en Ministerie van I&M, provincie Friesland en Noord-Holland) gewerkt aan dit onderwerp, zowel op basis van metingen als modelberekeningen. Databeschikbaarheid. Een golfmeetprogramma zou de benodigde data kunnen leveren. Processen worden op dit moment in Mosselwad nader in kaart gebracht. Er gericht wordt gemonitord en gericht informatie wordt gecombineerd. #57 #91 KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 24

64 6 BEVINDINGEN IN CONTEXT DELTAPROGRAMMA WADDENGEBIED 6.1 Specifieke thema s voor Deltaprogramma Waddengebied Binnen het Deltaprogramma Waddengebied is er specifieke aandacht voor de thema s Adaptation Tipping Points (ATP) en Quick Reaction Force (QRF). Een Adaptation Tipping Point is een situatie waarin het systeem (fysisch, ecologisch en/of sociaal-economisch) onder invloed van zeespiegel-stijging of klimaatverandering zo verandert, dat de huidige strategieën voor - in dit geval - waterveiligheid niet meer voldoende zijn. Een Quick Reaction Force is eventafhankelijke monitoring zoals gerelateerd aan stormen. Vanuit het inhoudelijke perspectief van Deltaprogramma Waddengebied zijn thematische relaties gedefinieerd, op basis van de geselecteerde kernvragen en onderliggende voorgestelde analysevariabelen (Figuur 4c). Figuur 4a laat de verdeling van de kernvragen over deze thema s zien, en Figuur 4b de verdeling van de geselecteerde kernvragen. Vooral de autonome ontwikkelingen (waterstanden, stormklimaat, etc.) zijn relatief vaker geselecteerd, de ecologie minder vaak. De thema s die het meest belangrijk worden gevonden zijn sediment/morfologie, autonome ontwikkelingen en veiligheid. 6.2 Adaptation Tipping Points De vragen die geselecteerd zijn binnen het vooraf gedefinieerde thema ATP betreffen het gedrag van washovergeulen op de eilanden, geulen in de buurt van waterkeringen, en de herstelsnelheid na stormen. ATP s kunnen gesignaleerd worden door een verandering in de verhouding tussen zeespiegelstijging en sedimentatie in de bekkens op verschillende ruimtelijke schalen en de verhouding tussen het getijprisma en de natte doorsnede van de geulen in elk bekken. Binnen het ecologische systeem kan er worden gekeken naar de verhouding tussen de oppervlaktes van de pionierzone van kwelders, de climaxvegetatie op kwelder en de niet-begroeide intergetijdeplaten grenzend aan de kwelder. Gezien het thema waterveiligheid van DPW is zeespiegelstijging één van de belangrijkste parameters, die dan ook in de top tien van meest genoemde te monitoren parameters staat (Tabel 4). De zeespiegelstijging kan bepaald worden uit waterstandsmetingen. Uit de enquête volgt dat deze metingen toereikend zijn en dat een periode van jaar nodig is om trends te herkennen. Veranderingen in stormklimaat is ook vaak geselecteerd, en wordt genoemd als één van de belangrijkste parameters waarmee veranderingen in het systeem snel kunnen worden gedetecteerd. Ook hierbij wordt langdurig meten als belangrijk gezien. KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 25

65 4. Thematische voorkeuren van respondenten volgens indeling Deltaprogramma Waddengebied (NB-sommige vragen ingedeeld bij meerdere thema s) en conceptuele samenhang a) thematische verdeling van alle vragen (nvraag=171); b) thematische verdeling van gekozen vragen (minimaal 4x geselecteerd; Nkeuze=282); c) Conceptuele samenhang op basis van inbreng kennis- en informatiebehoeften en genoemde analysevariabelen Verder is het thema ATP zeer breed, zodat veel geselecteerde kernvragen op de een of andere wijze ermee verbonden zijn, met name waar het om veranderingen in de staat van het systeem of de sturende factoren gaat. In een aparte rapportage voor DPW wordt dit verder uitgewerkt. Om de sedimentatie in de bekkens te kunnen bekijken moet onderscheid gemaakt kunnen worden tussen verschillende oorzaken van sedimentvraag (bijv. gaswinning, zeespiegelstijging, afsluiting Zuiderzee/Lauwerszee). Het bepalen van KLIMAAT & VEILIGHEID - MONITORINGSENQUETE 26