Ontwerp. Beleidsnotitie Geothermie in relatie tot de openbare drinkwatervoorziening

Transcriptie

1 Ontwerp Beleidsnotitie Geothermie in relatie tot de openbare drinkwatervoorziening Gedeputeerde Staten van Limburg: 22 november 2016

2 Inhoud 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling beleidsnotitie Reikwijdte beleidsnotitie Werkwijze / Proces Leeswijzer Hoofdlijnen 6 3. Bestaand beleid en belangen inventarisatie Rijk Duurzame energie Drinkwatervoorziening Rijksstructuurvisie Ondergrond (STRONG) Provincie Duurzame energie Drinkwatervoorziening Ondergrond Belangen inventarisatie stakeholders Wettelijk kader Rijk Provincie Gemeente Vraag en aanbod Geothermie Grondwater voor drinkwatervoorziening Afweging geothermie en drinkwaterwinning Bedreigingen Mogelijke effecten en voorgeschreven maatregelen door het Rijk Belangenafweging Voorschriften Venloschol Juridische verankering Omgevingsverordening Limburg Handhaving en Toezicht...30 Bijlagen Bijlage 1 Schematische weergave Productieput Geothermie...31 Bijlage 2 Schematische weergave Injectieput Geothermie...32 Literatuur 33 Begrippen 34 2

3 1. Inleiding 1.1. Aanleiding Bij geothermie (ook wel aardwarmte genoemd) wordt warmte gewonnen uit de diepe ondergrond. Aardwarmte is een belangrijke optie voor de vermindering van de CO2-emissie en de verduurzaming van het energieverbruik. Zoals verwoord staat in het Provinciaal Omgevingsplan Limburg 2014 (POL 2014) wil de provincie de toepassing van geothermie in Limburg stimuleren, zodat deze vorm van energie een substantiële bijdrage levert aan de transitie naar duurzame energie. De provincie is bevoegd gezag voor de bescherming van het grondwater ten behoeve van de openbare drinkwatervoorziening. De Omgevingsverordening Limburg 2014 (Omgevingsverordening) bevat regels voor de bescherming van de drinkwatervoorziening in waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en boringsvrije zones. Er zijn onder meer regels opgenomen voor boorputten welke ook van toepassing zijn op geothermieputten. Volgens de tot nog toe geldende regels is het maken van nieuwe boorputten in beschermingsgebieden verboden. In een aantal gevallen kan onder voorwaarden ontheffing worden verleend. Diverse glastuinbouwbedrijven hebben bij de inspraak op het ontwerp-pol 2014 zienswijzen ingediend. Zij geven aan dat aardwarmte van groot belang is voor hun bedrijfsvoering, zowel vanuit het oogpunt van economie als duurzaamheid. In hun zienswijzen verzoeken ze de Provincie om het winnen van geothermie mogelijk te maken. Als reactie daarop hebben Gedeputeerde Staten toegezegd beleid te ontwikkelen voor het winnen van geothermie in relatie tot de bescherming ten behoeve van de openbare drinkwaterwinning, waaronder de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk. In het Aanvalsplan Asbest en Energie, dat op 5 februari 2016 is vastgesteld door Provinciale Staten, is deze toezegging bestendigd door aan te geven dat in 2016 een beleidsnotitie geothermie wordt opgesteld Doelstelling beleidsnotitie Met deze beleidsnotitie geven wij inzicht in onze overwegingen en besluiten met betrekking tot de toelaatbaarheid van het opsporen en winnen van geothermie binnen gebieden waar het grondwater beschermd wordt ten behoeve van de openbare drinkwatervoorziening. Deze beleidsnotitie vormt daarmee tevens de basis voor het voorstel voor de regels in de Omgevingsverordening met betrekking tot dit onderwerp Reikwijdte beleidsnotitie Ondergrond De beleidsnotitie geothermie richt zich op het winnen van aardwarmte (lees: het onttrekken van warm water) op een diepte van 500 meter tot meter. De temperatuur van het water is dan respectievelijk 30 ºC tot 120 ºC. Met de grens van 500 meter wordt aangesloten bij de grens die in de Mijnbouwwet is vastgelegd. De Mijnbouwwet is met betrekking tot aardwarmte van toepassing vanaf een diepte van meer dan 500 meter. Vanaf meter wordt door TNO gesproken over ultra-diepe aardwarmte. Vanaf deze diepte is het mogelijk om het water (met een temperatuur hoger dan 120 ºC) te gebruiken om stoom te genereren. Hiermee kan een turbine wordt aangedreven om elektriciteit op te wekken. Binnen 3

4 Nederland zijn er nog geen boringen ten behoeve van het winnen van geothermie van deze diepte. Deze beleidsnotitie is niet van toepassing op boringen dieper dan meter omdat een andere techniek wordt toegepast voor de energiewinning waarvan de milieueffecten nog onvoldoende bekend zijn. Indien initiatieven zich voor doen in Limburg zal ook hiervoor een separate belangenafweging worden gemaakt en worden bezien of het ontwikkelen van beleid hiervoor aan de orde is. Verder dient vermeld te worden dat de beleidsnotitie zich niet richt op bodemenergie, waarbij in de ondiepe ondergrond (tot 500 meter) warmte- en koudeopslag plaatsvindt door middel van open systemen of gesloten systemen. In 2009 is voor bodemenergie beleid ontwikkeld en vertaald naar de Omgevingsverordening. Gebruiksdoel geothermie Omdat de wijze van winnen van geothermie onafhankelijk is van het bovengrondse gebruiksdoel is de onderhavige beleidsnotitie gericht op alle geothermie-initiatieven tot een diepte van meter. Geothermie zal zich in eerste instantie vooral ontwikkelen op plekken waar zich bovengronds een geconcentreerde warmtevraag voordoet. Met name bij de glastuinbouwbedrijven, die grote energieverbruikers zijn, is een grote behoefte aan het gebruik van aardwarmte. Bijna alle werkende geothermie-installaties in Nederland zijn geïnitieerd en in gebruik door glastuinbedrijven. Naast het verwarmen van kassen kan aardwarmte ook worden gebruikt voor verwarmen van woonwijken, kantoren en utiliteitsbouw of voor industriële toepassingen. Gebruiksfuncties In deze beleidsnotitie wordt de afweging gemaakt tussen het benutten van geothermie en het beschermen van het grondwater ten behoeve van de openbare drinkwatervoorziening. Reden hiervoor is dat dit een actueel en urgent maatschappelijk vraagstuk is, hetgeen ook blijkt uit de op het ontwerp-pol 2014 ingediende zienswijzen. De afweging geeft uitvoering aan onze toezegging aan Provinciale Staten om beleid te ontwikkelen voor geothermie in relatie tot de bescherming van het grondwater dat gebruikt wordt voor de openbare drinkwatervoorziening. Andere gebruiksfuncties zijn in de onderhavige beleidsnotitie niet betrokken. Looptijd beleidsnotitie Het winnen van geothermie is een jonge sector met nieuwe (markt)partijen die sterk in ontwikkeling is. Hierbij dient gedacht te worden aan ontwikkelingen in binnen- en buitenland, werkmethodieken, praktijkmetingen en technische innovaties. Gelet op deze dynamiek en de daaruit naar verwachting voortvloeiende nieuwe inzichten is samenwerking en kennisuitwisseling tussen kennisinstituten /-platforms, marktpartijen, operators en overheden van essentieel belang. De op te stellen beleidsnotitie heeft derhalve een beoogde looptijd van maximaal 5 jaar en zal in 2021/2022 worden geëvalueerd. Bij nieuwe ontwikkelingen zal de beleidsnotitie worden geëvalueerd en zo nodig aangepast worden Werkwijze / Proces Het opstellen van de beleidsnotitie geothermie valt onder het Aanvalsplan Asbest & Energie. Voor de totstandkoming van de beleidsnotitie geothermie is gekozen voor een traject met de relevante stakeholders. Er zijn drie stakeholderbijeenkomsten georganiseerd (in oktober en december 2015 en juni 2016), waarbij de volgende partijen aanwezig waren: Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB), Ministeries van I & M en EZ, Staatstoezicht op de Mijnen 4

5 (SodM), Waterleidingmaatschappij Limburg (WML), provincie Noord-Brabant, Natuur en Milieufederatie Limburg, Waterschap Roer en Overmaas, Waterschap Peel & Maasvallei, DAGO (Dutch Association Geothermal Operators) en diverse gemeenten uit Noord-Limburg. Daarnaast heeft regelmatig technische inhoudelijke afstemming plaatsgevonden met SodM, het Kennisplatform Geothermie, en de kennisinstituten TNO en KWR Watercycle Research Institute. De eerste sessie (in oktober 2015) stond in het teken van het volledig krijgen van het overzicht van de belangen en risico s en het doornemen van de systematiek die de Provincie voor ogen heeft om te komen tot een afweging van belangen. In de tweede sessie (in december 2015) heeft met dezelfde partijen een verdieping op de risico s van geothermie voor de drinkwaterwinning plaatsgevonden en is gesproken over de richting en inhoud van de beleidsnotitie. Vanwege de expertise heeft SodM een belangrijke rol vervuld op het gebied van risicoanalyse. Tijdens de derde sessie is met name stilgestaan bij de voorwaarden en condities waaronder het winnen van geothermie zou kunnen plaatsvinden. In het rapport Belangenafweging geothermie in relatie tot de openbare drinkwatervoorziening dat in opdracht van de Provincie Limburg opgesteld is door DHVHaskoning wordt verslag gedaan van de consultatie met de stakeholders. In dit rapport zijn naast een risicoanalyse ook de verslagen van de bijeenkomsten opgenomen. Onderdelen van het rapport zijn overgenomen en gebruikt in de onderhavige beleidsnotitie Leeswijzer In hoofdstuk 2 worden de hoofdlijnen van de voorliggende beleidsnotitie gegeven. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op het bestaande duurzame energie- en drinkwaterbeleid van het Rijk en Provincie Limburg. De wet- en regelgeving die van toepassing is op het opsporen en winnen van geothermie en het beschermen van het grondwater ten behoeve van de drinkwatervoorziening zal worden besproken in hoofdstuk 4. Hoofdstuk 5 schetst de voorziene behoefte aan en beschikbaarheid van aardwarmte en van grondwater voor de bereiding van drinkwater. De belangenafweging tussen het winnen van geothermie en het beschermen van het grondwater ten behoeve van het drinkwater wordt gemaakt in hoofdstuk 6. In hoofdstuk 7 wordt vervolgens aangegeven welke voorwaarden er voor de Venloschol worden gesteld. Tot slot wordt in hoofdstuk 8 aangegeven op welke wijze de verankering van deze voorwaarden plaatsvindt in de Omgevingsverordening Limburg 2014 en algemene voorschriften. 5

6 2. Hoofdlijnen De hoofdlijnen van voorliggende beleidsnotitie zijn: Wij willen ruimte bieden aan geothermie in Limburg en tegelijkertijd het grondwater afdoende beschermen ten behoeve van de openbare drinkwatervoorziening. Daarbij streven wij naar een optimale balans tussen benutten en beschermen; Geen geothermie in waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en in de Roerdalslenk; - Geothermie onder voorwaarden, aanvullend op landelijk geldende wet- en regelgeving voor geothermie, toestaan in de Venloschol; - Deze provinciale voorwaarden hebben betrekking op het verplicht stellen van een aantal maatregelen die momenteel reeds gangbare praktijk zijn, maar niet zijn geborgd in landelijke wet- en regelgeving. Dit is uitgewerkt en toegelicht in de volgende hoofdstukken. De ruimtelijke vertaling hiervan is weergegeven in figuur 1. Het opsporen en winnen van geothermie: is toegestaan onder voorwaarden landelijke wet- en regelgeving is toegestaan onder voorwaarden landelijke wet- en regelgeving en aanvullende voorwaarden Provincie is niet toegestaan Figuur 1: Gebieden waar het opsporen en winnen van geothermie al dan niet is toegestaan 6

7 3. Bestaand beleid en belangen inventarisatie 3.1. Rijk Duurzame energie Doelstellingen In het Energierapport 2015 geeft het kabinet een integrale visie op de toekomstige energievoorziening in Nederland. Het kabinet streeft in internationaal verband naar een CO2-arme energievoorziening, die veilig, betrouwbaar en betaalbaar is. De doelstellingen zijn helder. In 2050 moet er 80 tot 95% minder CO 2 worden uitgestoten dan in Dat betekent dat het gebruik van fossiele brandstoffen fors teruggedrongen dient te worden door besparing en het benutten van duurzame bronnen. Daarvoor is de inzet van vrijwel alle nu bekende CO 2 -arme energiebronnen en technologieën vereist. Geothermie wordt gezien als (kansrijke) CO2-arme hernieuwbare energietechnologie die van groot belang is voor de energietransitie. Versnellingsplan aardwarmte glastuinbouw Zoals reeds aangegeven is aardwarmte een belangrijke optie voor de vermindering van de CO2-emissie en verduurzaming van het energieverbruik in de glastuinbouw. In het Nationaal Energieakkoord voor duurzame groei 2013 (Nationaal energieakkoord ) zijn verschillende afspraken gemaakt om de besparings- en duurzaamheidsdoelstellingen te behalen in Eén van de pijlers voor de CO2-reductie in de glastuinbouwsector is aardwarmte. In het Nationaal energieakkoord is de afspraak gemaakt om te komen tot een versnellingsplan geothermie in de glastuinbouw. In mei 2014 is dit versnellingsplan, dat opgesteld is door het ministerie van Economische zaken en LTO Glaskracht Nederland, verschenen. Doel van het versnellingsplan is het versnellen van de ontwikkeling en toepassing van aardwarmte in de glastuinbouw, zodat het aardwarmte potentieel optimaal benut kan worden. Streefdoel daarbij is 0,3 Mton CO2- reductie door toepassing van aardwarmte in de glastuinbouw in Dit komt overeen met circa 5PJ en bijna 5% van het energiegebruik van de tuinbouwsector Drinkwatervoorziening In de Drinkwaterwet (artikel 2) is aangegeven dat de duurzame veiligstelling van de openbare drinkwatervoorziening voor alle bestuursorganen geldt als een dwingende reden van groot openbaar belang. In de Beleidsnota Drinkwater - Schoon drinkwater voor nu en later van het Rijk uit 2014 is dit verder uitgewerkt. De openbare drinkwatervoorziening wordt gezien als een nationaal belang waarvoor alle bestuurslagen verantwoordelijk zijn. De drinkwatervoorziening is een zwaarwegend belang in de afstemming op of afweging tegen andere nationale belangen. De Europese Kaderrichtlijn Water bepaalt dat de lidstaten waterlichamen moeten aanwijzen waar water wordt onttrokken voor menselijke consumptie en dat zij ervoor moeten zorgen dat het water dat wordt onttrokken hiervoor ook daadwerkelijk geschikt is. Bovendien moeten de waterlichamen zodanig worden beschermd dat de inspanning die nodig is om het water te zuiveren, zodat het geschikt is voor consumptie, kan worden verlaagd Rijksstructuurvisie Ondergrond (STRONG) De ministeries van I&M en EZ zijn bezig met de voorbereidingen van de Rijksstructuurvisie Ondergrond. Met deze structuurvisie zet het Rijk een visie neer op het toekomstige gebruik van (bodem en) de ondergrond. Dit vormt tevens het afwegingskader waarmee de minister 7

8 van EZ rekening houdt bij de beoordeling van vergunningaanvragen voor mijnbouwactiviteiten. In de structuurvisie worden de beleidsopgaven uitgewerkt die betrekking hebben op de nationale belangen drinkwatervoorziening en mijnbouwactiviteiten, waaronder geothermie. Naar verwachting is het ontwerp van de Rijksstructuurvisie Ondergrond eind 2016 gereed. In het meest recente concept van de ontwerp-structuurvisie is het volgende opgenomen met betrekking tot geothermie in relatie tot de drinkwatervoorziening. In waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden sluit het Rijk alle toekomstige mijnbouwactiviteiten uit. Ten aanzien van de aanvullende strategische voorraden (ASV s) zetten Rijk, provincies en drinkwatersector in op het maken van afspraken over een gezamenlijk traject om te komen tot aanwijzing van deze grondwatervoorraden met bijbehorend beschermingsregime. De Roerdalslenk en Venloschol zijn gebieden die de functie van ASV vervullen binnen Limburg (zie figuur 2). De onderhavige beleidsnotitie geothermie is in lijn met de insteek uit de conceptstructuurvisie. Met betrekking tot het genoemde gezamenlijk traject om te komen tot een beschermingsregime voor de aanvullende strategische voorraden kan worden gesteld dat wij dit reeds hebben doorlopen in de voorbereiding van deze beleidsnotitie. Immers, de relevante stakeholders, waaronder ambtelijke vertegenwoordigers van de Ministeries van IenM en EZ en de WML, zijn hier nadrukkelijk bij betrokken. De vertegenwoordigers van beide ministeries en de WML hebben daarbij aangegeven zich te kunnen vinden in de voorliggende beleidsnotitie Provincie Duurzame energie De provinciale energiedoelstellingen sluiten aan bij de Europese en nationale doelstellingen voor klimaat en energie. In het Nationaal energieakkoord zijn deze vertaald naar 20% emissiereductie CO2 equivalenten, een energiebesparing van 1,5% per jaar en 14% hernieuwbare energie in Om de energiedoelstellingen te kunnen realiseren zet de provincie in op een brede duurzame energiemix, zoals zonne-energie, biomassa, windenergie en zeker ook geothermie en warmte-koude opslag. In de aanpak nemen regionale energievisies een belangrijke plaats in, op te stellen door de regionale samenwerkende gemeenten en Provincie in samenspraak met marktpartijen. Hierin wordt onder meer opgenomen wat de mogelijkheden voor hernieuwbare energieopwekking en energiebesparingsopties zijn. Dit moet uitmonden in een concrete opgave en aanpak per regio, die naar verwachting eind 2016 gereed is Drinkwatervoorziening In het POL 2014 is de invulling van de wettelijke taak van de provincie inzake het veiligstellen van de drinkwatervoorziening beschreven: - bescherming van de kwaliteit van grondwater rond winputten voor de drinkwatervoorziening: waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden; - bescherming van strategische grondwatervoorraden voor menselijke consumptie: Roerdalslenk, Venloschol en grondwaterbeschermingsgebieden in het Beschermingsgebied Nationaal Landschap Zuid-Limburg; - bescherming van diepe grondwatervoorraden onder kleilagen: boringsvrije zones Roerdalslenk en Venloschol. 8

9 In het Provinciaal Waterplan is dit verder uitgewerkt. De beschermingsgebieden en de daar geldende regels zijn opgenomen in de Omgevingsverordening. De Omgevingsverordening onderscheidt de volgende gebieden (zie figuur 2). Waterwingebied Een gebied rondom onttrekkingsputten ter bescherming van de kwaliteit van het grondwater. De grens van het waterwingebied wordt bepaald door de zogenaamde 'verblijftijd'. Dit is de tijd die een waterdeeltje nodig heeft om de put te bereiken. De grens van het waterwingebied wordt in Limburg gevormd door de verblijftijd van 60 dagen. Omdat de waterwingebieden erg kwetsbaar zijn geldt hier het strengste beschermingsniveau. Deze beogen de kwaliteit van de grond en het grondwater te beschermen. Voor een aantal activiteiten en handelingen geldt zelfs een volledig verbod, bijvoorbeeld voor nieuwbouw in waterwingebieden. Grondwaterbeschermingsgebied Een gebied ter bescherming van de kwaliteit van het grondwater rondom een waterwingebied. De grens wordt bepaald door de lijn vanaf waar het grondwater maximaal 25 jaar onderweg is alvorens de putten te bereiken. Voor een aantal activiteiten en handelingen geldt een volledig verbod, bijvoorbeeld voor nieuwe ondergrondse opslag van aardolieproducten. Boringsvrije zone Een gebied waarbinnen boringen (onder andere ten behoeve van het boren van onttrekkingsputten) en andere ingrepen in de bodem vanaf een bepaalde diepte in principe verboden zijn ter bescherming van de grondwatervoorraad. In Limburg zijn twee boringsvrije zones ingesteld, namelijk de Roerdalslenk en de Venloschol. Voor de Roerdalslenk geldt een absoluut verbod op boringen en andere ingrepen in de bodem behoudens een beperkt aantal uitzonderingen. Voor de Venloschol geldt ook een verbod maar van dit verbod kan ontheffing worden verleend. De boringsvrije zones zijn ingesteld ter bescherming van de diepe grondwatervoorraad, aanwezig in bodemlagen onder een waterdichte kleilaag. In de Omgevingsverordening zijn de regels opgenomen voor het doorboren van de kleilagen. In beide gebieden gelden niet dezelfde regels, vanwege de verschillen in dikte van de betreffende kleilagen, de mate waarin het bovenliggende pakket geschikt is voor bepaalde toepassingen en de al aanwezige doorboringen. 9

10 = grondwaterbeschermingsgebied = waterwingebied = boringsvrije zone Venloschol = boringsvrije zone Roerdalslenk Figuur 2: Waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en boringsvrije zones zoals opgenomen in de Omgevingsverordening Limburg Ondergrond Vanwege de toenemende drukte in de ondergrond neemt de behoefte aan afstemming toe. Derhalve is in het POL 2014 vastgelegd dat wij het belangrijk vinden om, bovenop de specifieke opgaven en aanpak per ondergrondthema, tot een goede afstemming te komen tussen de verschillende gebruiksvormen van de ondergrond en ook tussen ondergronds en bovengronds ruimtegebruik. Het is belangrijk om een goede balans te vinden tussen benutten en beschermen van die ondergrond, daarbij rekening houdend met toekomstige ontwikkelingen. Zo bevorderen we een duurzaam gebruik van de ondergrond: efficiënt, veilig en gezond. Aangegeven is dat die afstemmingsbehoefte in elk geval speelt voor onder andere de drinkwaterwinning en winning van energie uit de ondergrond in hetzelfde gebied. Met de onderhavige beleidsnotitie geven wij invulling aan de gewenste afstemming. 10

11 3.3. Belangen inventarisatie stakeholders De provincie staat voor een zorgvuldige belangenafweging met betrekking tot de verenigbaarheid van het winnen van drinkwater en geothermie. Elke stakeholder heeft zijn eigen belang, rol en eventueel bevoegdheid op het gebied van geothermie. Deze zijn tijdens de stakeholderbijeenkomsten in kaart gebracht. Het volgende is daarbij naar voren gekomen: - WML heeft de verantwoordelijkheid voor het leveren van schoon drinkwater. WML heeft aangegeven dat ze ieder risico op problemen daarmee wil uitsluiten. - Het ministerie van I&M vond het belangrijk om bij de stakeholderbijeenkomsten aanwezig te zijn omdat zij ook bezig is met het bestemmen van de ondergrond en het maken van afwegingen in het kader van de Structuurvisie Ondergrond (STRONG). - Het ministerie van EZ is vergunningverlener ingevolge de Mijnbouwwet voor onder andere geothermie en heeft een onderzoeksprogramma naar de effecten van mijnbouwactiviteiten. EZ wil het toepassen van aardwarmte zoveel mogelijk stimuleren. - Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) is verantwoordelijk voor toezicht op mijnbouwactiviteiten. Hoewel iedereen weet dat risico s nooit helemaal zijn uit te sluiten, is het goed om voortdurend bezig te zijn met het zoveel mogelijk voorkomen van het optreden van risico s en met het voorspellen van de gevolgen. - Voor de glastuinbouwbranche (en de LLTB) is geothermie belangrijk omdat energiekosten van deze bedrijven een grote kostenpost zijn. Ze zouden graag in de beleidsnotitie terugzien dat geothermie mogelijk wordt gemaakt, uiteraard veilig en verstandig. - De Natuur- en Milieufederatie is een voorstander van duurzame energie, maar is beducht op eventuele risico s. Afwenteling naar volgende generaties, zoals de commissie Brundtland dat heeft omschreven, moet worden voorkomen. - De waterschappen zijn onder meer verantwoordelijk voor de kwaliteit van het grondwater en oppervlaktewater. Negatieve effecten door aardwarmte winning dient te worden voorkomen. - De provincie dient zoals aangegeven belangenafweging te maken tussen het belang voor het benutten van geothermie en het beschermen van het grondwater voor de drinkwatervoorziening. In die afweging spelen risico s en potenties van geothermie een belangrijke rol. Daarbij staat de provincie voor de vraag welke maatregelen nodig zijn om negatieve gevolgen te voorkomen. 11

12 4. Wettelijk kader In dit hoofdstuk wordt aangegeven welke wet- en regelgeving van toepassing is op het opsporen en winnen van geothermie en het beschermen van grondwater ten behoeve van het drinkwater. Daarbij wordt aangegeven wie het bevoegd gezag is en hoever de bevoegdheid reikt Rijk Het ministerie van EZ is op grond van de Mijnbouwwet bevoegd gezag voor opsporing en winning van aardwarmte. Dit houdt in dat de minister van EZ verantwoordelijk is voor het beoordelen van vergunningaanvragen, afgeven van vergunningen en het houden van toezicht op de naleving van de wettelijke voorschriften. De uitvoering van het toezicht en de handhaving is ondergebracht bij SodM. De Mijnbouwwet is van toepassing op de opsporing en winning van aardwarmte afkomstig van een diepte van meer dan 500 meter beneden het maaiveld. De Mijnbouwwet is verder uitgewerkt in het Mijnbouwbesluit en de Mijnbouwregeling. Zowel voor het opsporen als voor het winnen van aardwarmte is een vergunning nodig van de minister van EZ. Een opsporingsvergunning geeft het alleenrecht om aardwarmte op te sporen in een bepaald gebied. Een winningsvergunning geeft het alleenrecht om in een bepaald gebied aardwarmte te winnen. In de vergunning wordt vastgelegd voor welke activiteiten, voor welk tijdvak en voor welk gebied deze geldt. Bij de aanvraag voor een winningsvergunning moet een winningsplan worden ingediend. Gewoonlijk worden ten behoeve van een opsporingsvergunning geologisch onderzoek, haalbaarheidsonderzoek en proefboringen uitgevoerd, alvorens een winningsvergunning wordt aangevraagd. Voordat daadwerkelijk gestart kan worden met de (boor)werkzaamheden zijn nog andere meldingen en vergunningen nodig. Voor de boringen die nodig zijn om een doublet (twee boringen, waarbij via het ene boorgat warm water wordt opgepompt en via het andere boorgat afgekoeld water wordt teruggevoerd) uit te voeren, is een mobiele installatie nodig. Dat is een verplaatsbare installatie voor het aanleggen, testen, onderhouden, repareren of buiten gebruik stellen van een boorgat. Voor het gebruik van een mobiele installatie dient een melding te worden gedaan bij de minister van EZ op grond van het Besluit algemene regels milieu mijnbouw (Barmm). In het Barmm zijn regels opgenomen die gericht zijn op het voorkomen van milieuverontreiniging en geluidhinder. Daarnaast is voor het oprichten van een mijnbouwwerk voor de winning van aardwarmte een omgevingsvergunning nodig. De minister van EZ of burgemeester en wethouders van de gemeente waarbinnen het mijnbouwwerk ligt zijn daarvoor bevoegd gezag. Wij zijn bevoegd gezag als het een mijnbouwwerk betreft binnen een inrichting waarvoor Gedeputeerde Staten bevoegd zijn de omgevingsvergunning te verlenen. Als de aardwarmtewinning als kernactiviteit van het bedrijf wordt aangemerkt is doorgaans de minister van EZ bevoegd; is winning een onderdeel van een inrichting met een andere kernactiviteit dan is gewoonlijk de gemeente of de provincie bevoegd. 12

13 Zorgplicht Drinkwaterwet Ingevolge artikel 2 van de Drinkwaterwet moeten alle bestuursorganen (rijk, provincie en gemeente): i. zorgdragen voor de duurzame veiligstelling van de openbare drinkwatervoorziening (lid 1), en; ii. de duurzame veiligstelling van de openbare drinkwatervoorziening als een dwingende reden van groot openbaar belang laten gelden bij het uitoefenen van hun bevoegdheden en bij de toepassing van wettelijke voorschriften. Gelet op voormelde zorgplicht en gelet op de eisen die de KRW stelt aan de bescherming van drinkwaterbronnen moet worden gewaarborgd dat de kwaliteit van het grondwater, als belangrijkste bron voor de openbare drinkwatervoorziening, niet in gevaar komt Provincie Wet milieubeheer De Wet milieubeheer (artikel 1.2 e.v.) is de grondslag voor de beschermingsgebieden en de regels die thans in de Omgevingsverordening zijn opgenomen ter bescherming van het grondwater ten behoeve van de openbare drinkwaterwinning In hoofdstuk 7 wordt hierop nader ingegaan. Wet algemene bepalingen omgevingsrecht Wij zijn bevoegd gezag voor het verlenen van de omgevingsvergunning voor de aardwarmtewinning als deze zal plaats vinden binnen een inrichting waarvoor Gedeputeerde Staten het bevoegd gezag zijn om de omgevingsvergunning te verlenen. Adviesrol Mijnbouwwet Wij zijn wettelijk adviseur bij de aanvraag van vergunningen voor de opsporing of winning van aardwarmte. Dat betekent dat de minister van EZ ons om advies moet vragen alvorens hij een vergunning in de betreffende provincie verleent. Onderhavig beleidsnotitie dient mede als kader voor het uit te brengen advies over het winnen van geothermie in relatie tot grondwaterbescherming ten behoeve van de drinkwaterwinning. Er is een wetsvoorstel door de Tweede Kamer aangenomen waarin Gedeputeerde Staten de taak krijgen gemeente(n) en waterschap te betrekken als Gedeputeerde Staten door de minister van EZ in de gelegenheid worden gesteld advies uit te brengen over een aanvraag op grond van de Mijnbouwwet. Het wetsvoorstel ligt momenteel bij de Eerste Kamer Gemeente Wet algemene bepalingen omgevingsrecht Een opsporings- of winningsvergunning geeft niet direct het recht om proefboringen uit te voeren of om aardwarmte te gaan winnen. De initiatiefnemer moet ook een vergunning aanvragen en een melding doen in het kader van de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo). Het bevoegd gezag in het kader van de Wabo is de gemeente, provincie of het ministerie van EZ. Als de aardwarmtewinning als kernactiviteit van het bedrijf wordt aangemerkt is doorgaans de minister van EZ bevoegd; is winning een onderdeel van een inrichting met een andere kernactiviteit dan is gewoonlijk de gemeente bevoegd of de provincie als de provincie het bevoegd gezag voor de inrichting is. 13

14 5. Vraag en aanbod In dit hoofdstuk is een weergave opgenomen van de voorziene behoefte aan en beschikbaarheid van aardwarmte en van grondwater voor de bereiding van drinkwater. Dit inzicht is nodig ten behoeve van een zorgvuldige belangenafweging Geothermie De geïnventariseerde warmtevraag die is opgenomen in dit hoofdstuk is bepaald door de warmtevraag vanuit de glastuinbouwsector. Hier is voor gekozen omdat de vraag vanuit de glastuinbouwsector de directe aanleiding is voor het ontwikkelen van beleid voor geothermie in relatie tot de grondwaterbescherming ten behoeve van de openbare drinkwaterwinning, waaronder de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk. Hiermee wordt vanuit de actuele maatschappelijke urgentie geacteerd. Bovendien is de glastuinbouwsector op dit moment verreweg de belangrijkste sector die zich richt op het winnen van geothermie. Hieronder wordt het aanbod van geothermie en de vraag vanuit de glastuinbouw verder beschreven. Voorafgaand daaraan wordt kort aangegeven hoe aardwarmtewinning in zijn werk gaat. Hoe werkt aardwarmtewinning? Het warme water in de diepe laagpakketten wordt via een put omhoog gepompt. Eenmaal boven gaat het door een warmtewisselaar die de warmte eruit haalt om vervolgens een ruimte van een (tuinbouw)kas of gebouw te verwarmen. Het opgepompte water heeft vaak een zeer hoog zoutgehalte waardoor lozing aan de oppervlakte niet gewenst is. Waarna het warmte eruit gehaald is wordt het water via een andere put weer geïnjecteerd in de laag waar het vandaan komt. Het terugpompen van het afgekoelde water is essentieel. Het teruggepompte water zorgt ervoor dat de druk in het watervoerende pakket in stand wordt gehouden. Daar wordt het geleidelijk weer opgewarmd onder invloed van de warmte van het omringende gesteente. Hoe dieper men in de ondergrond komt, hoe warmer het wordt. In de ondergrond van de provincie Limburg stijgt de temperatuur met 34 C per kilometer. Het thermische vermogen van een geothermisch systeem is afhankelijk van twee factoren: de energie-inhoud van het water en de hoeveelheid water (debiet) dat geproduceerd kan worden. Deze zal hoog zijn wanneer het watervoerend pakket, waaruit warm water onttrokken wordt, voldoende dik en goed doorlatend (permeabel) is. De potentie in de ondergrond bepaalt de gebieden waar geothermie kan worden gewonnen en aangewend. Of geothermie kan worden aangewend hangt af van de vraag. Belangrijk is dat de warmtevraag en aanbod vanuit de geothermische bron goed aan elkaar gekoppeld worden vanuit economisch opzicht. Dit betekent dat de locatie waar de warmte gebruikt gaat worden zich nabij het aanbod aan geothermie in de ondergrond bevindt. Dit komt omdat door warmteverliezen in het distributienet transport van aardwarmte slechts over een geringe afstand mogelijk. Aanbod aardwarmte In 2012 heeft TNO in opdracht van de provincie de aardwarmte potentie in de ondergrond van de provincie Limburg geïnventariseerd (Rapport Regionale Studie aardwarmtepotentie Provincie Limburg). Aan de hand van beschikbare datasets van TNO is het aanbod (energetische potentieel) in beeld gebracht (zie figuur 3). Hierbij is rekening gehouden met een maximale transportafstand van 5 km. Benadrukt dient te worden dat de resultaten een indicatief karakter hebben. 14

15 Uit de TNO-inventarisatie is het volgende gebleken: - De kalksteen van de Kolenkalk Groep in het noorden van Limburg lijkt de meeste potentie te hebben voor winning van aardwarmte. De potentie is waarschijnlijk het grootst in de buurt van breuken door de splijtgevoeligheid van deze kalksteen. Dit wordt waarschijnlijk versterkt door oplossing van kalksteen als gevolg van watermigratie door barsten en spleten (verkarsting). Er zijn inmiddels twee geothermie-systemen in het glastuinbouwgebied Californië in Grubbenvorst aangelegd die aardwarmte winnen of gaan winnen uit de Kolenkalk Groep. Het systeem van Wijnen Square Crops is operationeel sinds 2012, de geothermie installatie van Californië Lipzig waarschijnlijk in het najaar van In de Roerdalslenk (Midden-Limburg) bevindt zich op een diepte van circa 1200 meter het Voortlaagpakket. Deze zandige afzettingen met een gemiddelde dikte van 200 meter is naar verwachting voldoende doorlatend voor aardwarmtewinning. Daaronder is een zestal laagpakketen van de Onder-Germaanse Trias Groep aanwezig met aardwarmtepotentie. Dit betreft met name zandsteenpakketten die zich bevinden tussen een diepte van en meter. Er is weinig informatie bekend over de porositeit en permeabiliteit van deze laagpakketten. Metingen geven aan dat op grote diepte de reservoireigenschappen door compactie en cementatie beperkt zijn. Aan de randen van de Roerdalslenk, waar de laagpakketten minder diep begraven zijn, kunnen deze eigenschappen mogelijk wel tot voldoende doorlatendheid leiden. In de Roerdalslenk ligt de Kolenkalk Groep dieper dan 3500 meter. Doordat deze Kolenkalkgroep zo diep ligt is deze formatie mogelijk geschikt is voor het winnen van ultra diepe geothermie (met name langs breuksystemen). Deze beleidsnotitie heeft echter alleen betrekking op het winnen van geothermie tussen 500 en 3500 meter (zie paragraaf 1.3). Daarmee valt het winnen van geothermie uit de Kolenkalk Groep in de Roerdalslenk buiten deze beleidsnotitie. - Het geothermisch potentieel van de Kolenkalk Groep in het zuiden van Limburg is (waarschijnlijk) beperkt. De Kolenkalk Groep ligt te ondiep voor het winnen van aardwarmte. Verder zijn er vermoedelijk geen laagpakketten aanwezig die voldoende doorlatend zijn. Voor het zuidwesten van Limburg zijn geen data beschikbaar. 15

16 Figuur 3: Energetisch potentieel (PJ/ jaar) Geothermie in de provincie Limburg 16

17 Vraag aardwarmte Zoals aangegeven bestaat vooral bij de glastuinbouwbedrijven vraag naar geothermie. Daarom is de vraag naar warmte voor deze bedrijven (in de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw) per gemeente inzichtelijk gemaakt. De Provincie streeft voor de glastuinbouw naar een verdergaande concentratie en clustering. Nieuw vestiging wordt enkel toegestaan in de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw. Ontwikkelingsgebieden glastuinbouw bevinden zich met name in Noord-Limburg. De Noord- Limburgse glastuinbouw is van economisch belang voor Limburg. Dit tuinbouwcluster wordt nu en in de toekomst gezien als één van de dragers van de Limburgse economie. Het cluster concentreert zich met name in de regio Venlo: Greenport Venlo. De vraag naar warmte met betrekking tot de aanwezige glastuinbouw binnen de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw is geschat aan de hand van gegevens over warmtegebruik (van 2012) op postcode-niveau, afkomstig van Energie in beeld. Energie in beeld is een dienst van Enexis, Liander en Stedin die aangeboden wordt aan gemeente en inzicht biedt in onder andere opwekking en verbruik van energie. Analyse vraag en aanbod In de figuren 4,5 en 6 is de warmtevraag en het energetische potentieel aan aardwarmte in beeld gebracht. Dit is gedaan voor de gemeenten die zich bevinden in de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw. In figuur 4 is bij de bepaling van de potentie aan geothermie de boringvrije zones Roerdalslenk en Venloschol meegenomen. In figuur 5 alleen de potentie in de Venloschol. De potentie in beide boringsvrije zones zijn niet meegenomen in figuur 6. Daarnaast is in alle figuren rekening gehouden met gebieden waarbinnen geen geothermie gewonnen mag worden. Dit zijn de waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en woongebieden. In paragraaf 6.3 wordt nader toegelicht waarom waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden worden uitgesloten. Daarnaast zijn ook de woongebieden niet meegenomen omdat daar geen actuele vraag is naar geothermie. De figuren geven aan dat met name in het noorden van Limburg (gemeenten Venlo, Peel en Maas en Horst aan de Maas) een grote warmtevraag is. Het aanbod aan aardwarmte in deze gemeenten is beduidend lager dan de vraag. Wanneer de figuren 4 en 5 vergeleken worden met figuur 6 is duidelijk dat het aanbod in de gemeente Venlo fors minder wordt wanneer de Venloschol wordt uitgesloten voor het winnen van geothermie. Dit geldt in mindere ook voor de gemeente Horst aan de Maas. De Venloschol is dus kansrijk voor geothermie. Hierdoor is het voor de glastuinbouwbedrijven van belang dat deze boringvrije zone niet wordt uitgesloten voor het winnen van geothermie. De Roerdalslenk is minder kansrijk. In deze boringvrije zone is zowel het aanbod als de vraag naar aardwarmte gering. 17

18 Figuur 4: Energetisch potentieel geothermie en warmtevraag per gemeente binnen ontwikkelingsgebieden glastuinbouw (Roerdalslenk en Venloschol meegenomen in berekening) Figuur 5: Energetisch potentieel geothermie en warmtevraag per gemeente binnen ontwikkelingsgebieden glastuinbouw (Roerdalslenk uitgesloten en Venloschol meegenomen in berekening) Figuur 6: Energetisch potentieel geothermie en warmtevraag per gemeente binnen ontwikkelingsgebieden glastuinbouw (Roerdalslenk en Venloschol uitgesloten in berekening) 18

19 5.2. Grondwater voor drinkwatervoorziening In het hoofdstuk 6 van het Provinciaal Waterplan is beschreven hoe wij op een duurzame wijze invulling geven aan de drinkwatervoorziening. De huidige drinkwatervraag in Limburg bedraagt circa 75 miljoen m³/jaar. Uit het RIVM rapport Behoeftedekking Nederlandse drinkwatervoorziening uit 2014 blijkt dat tot 2040 geen substantiële groei van de vraag wordt verwacht. Eerder is een (geringe) afname van de vraag te verwachten. In 2014 is circa 15% van het gedistribueerde drinkwater afkomstig uit de Venloschol en bijna 30% uit de Roerdalslenk. Volgens de huidige prognoses blijft de bijdrage van beide boringsvrije zones in 2021 ongeveer gelijk. Onduidelijk is nog in hoeverre de huidige winning uit oppervlaktewater, die bijna 30% van de behoefte dekt, in de toekomst kan worden voortgezet. Om calamiteiten met bestaande grondwaterwinningen op te kunnen vangen en in een onverwachte stijgingen van de drinkwatervraag te kunnen voorzien zijn reserves nodig. Door kwaliteitsproblemen en klimaatverandering zijn in de toekomst waarschijnlijk grote inspanningen nodig om drinkwater uit grond- en oppervlaktewater te kunnen blijven maken. Daarom zijn de beide boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk als strategische grondwaterreserves aangewezen als back-up van de kwetsbare waterwinningen en in het geval van een calamiteit, bijvoorbeeld uitval van een drinkwaterbron. De strategische grondwaterreserves zoals omschreven in het POL 2014 en het Provinciaal Waterplan past in het gedachtengoed van de landelijk gebruikte Aanvullende Strategische Voorraden (ASV). 19

20 6. Afweging geothermie en drinkwaterwinning 6.1. Bedreigingen Er worden drie potentiele bedreigingen van geothermie voor het grondwater geïdentificeerd. 1. Doorboren van kleilagen waardoor de beschermende werking wordt aangetast; 2. Verontreiniging van het watervoerende pakket met schadelijke stoffen die worden gebruikt in de geothermie-installatie of afkomstig zijn uit de diepere pakketten die voor geothermie worden gebruikt; 3. Verhoging van de temperatuur van het grondwater door uitstraling van opgepompt warm water. Door verhoging van de temperatuur kunnen convectiestromen optreden en kunnen mineralen neerslaan of oplossen. Gebeurtenissen of aspecten van geothermie die een risico kunnen zijn voor het grondwater voor de drinkwatervoorziening zijn in paragraaf 6.2 onderverdeeld in effecten die kunnen optreden tijdens aanleg, tijdens exploitatie en na beëindiging Mogelijke effecten en voorgeschreven maatregelen door het Rijk Tijdens aanleg Verspreiding van boor(vloei)stoffen in ondergrond en menging van grondwater van verschillende watervoerende pakketten zijn mogelijke effecten van geothermie. Deze effecten kunnen worden veroorzaakt door het weglekken van boorstoffen, het onvoldoende afdichten van doorboorde scheidende lagen en door hoge artesische grondwaterdruk. De kans dat dit zich voordoet wordt ingeschat op gering, vanwege de eisen die de Mijnbouwwet stelt en het toezicht en de handhaving van SodM, waaronder: Operators moeten in een zogeheten werkplan aangeven hoe de putintegriteit wordt gegarandeerd (welke materialen worden gebruikt, welke maatregelen worden genomen en met welke metingen wordt dit getoetst). SodM controleert de zogeheten dagstaten, waarin de operator dagelijks de voortgang en incidenten moet rapporteren gedurende de boorwerkzaamheden. De ruimte tussen de formatie (ondergrond) en de casing (buis waardoor het water stroomt) wordt over de hele lengte van de putten van onder naar boven gecementeerd en aangebracht. Er wordt gecontroleerd of cementering volledig is. Zie bijlage 1 en 2 voor een schematische weergave van een productie- en injectieput voor geothermie. Naast een toezichthoudende rol, heeft SodM ook een handhavende rol. Het werk kan ook worden stilgelegd als aanwijzingen niet worden opgevolgd. Alle toegepaste chemische stoffen moeten in 2018 zijn geregistreerd en geëvalueerd volgens de Europese Verordening REACH. De operator moet van alle te gebruiken stoffen bij de registratie informatie aanleveren over eigenschappen zoals toxiciteit / schade aan organismen (beheersing van risico's, schadelijkheid in het mariene milieu). Ook moeten de leveranciers van de stoffen informatie aanleveren over de geothermische (chemische) reacties bij heersende omstandigheden in de ondergrond (bijvoorbeeld bij hoge temperatuur). Hiermee is naar mening van SodM voldoende informatie beschikbaar om risico s voor het grondwater te kunnen inschatten. Als nog niet alle informatie over een stof bekend is moet een leverancier die alsnog aanleveren, voordat SodM besluit om het gebruik ervan toe te staan. Als een operator stoffen wil toepassen waarvan negatieve effecten op het milieu bekend zijn staat SodM het gebruik hiervan in principe niet toe. Alleen onder strikte 20

21 voorwaarden - nadrukkelijke beheersing van risico s tijdens de operatie wordt het gebruik toegestaan. De voorwaarden zijn in de vergunning opgenomen en worden door de inspecteurs in het veld zeer goed gecontroleerd. SodM heeft recent het inzicht verworven dat het niet nodig is om de Mijnbouwwet zo aan te passen dat ook effecten op het grondwater voor de drinkwatervoorziening inzichtelijk worden gemaakt. De REACH verordening biedt nu al voldoende borging. Op dit moment zijn van enkele toegepaste chemische stoffen de effecten op het grondwater voor de drinkwatervoorziening nog niet voldoende door de chemische leveranciers geëvalueerd. SodM erkent dit aandachtspunt en gebruikt naast de REACH en CLP informatie aanvullende informatie opgesteld ter bescherming van het marine milieu, bij het beoordelen van de milieueffecten van geothermie. Dit zijn namelijk dezelfde stoffen. Als er van een bepaalde stof een alternatief beschikbaar is en minder belastend is voor het milieu, eist SodM dat de operator deze stof gebruikt (vergroening). Ook zijn de boorstoffen die worden toegepast ter hoogte van de drinkwaterpakketten zijn vergelijkbaar met andere boringen in deze pakketten (veelal bentoniet(klei) en vergelijkbare stoffen). Daarbij is de tijd dat de drinkwaterpakketten blootgesteld worden aan deze vloeistoffen relatief kort, namelijk alleen tot het moment van verbuizen en cementatie. Tijdens exploitatie Mogelijke effecten tijdens exploitatie zijn lekkage van circulatievloeistoffen of reinigingsmiddelen vanuit de put naar bodem en grondwater en kan menging van grondwater van verschillende watervoerende pakketten optreden. Oorzaken kunnen zijn: lekkage door aantasting van metalen casing, seismiciteit, en reiniging van verstopte putten. Om de kans te minimaliseren dat deze effecten zich voordoen zijn eisen en regels in de wet opgenomen om de putintegriteit te garanderen. SodM handhaaft hierop. De kans dat deze effecten optreden is daarom naar verwachting gering. Ook kunnen, als gevolg van uitstraling van warmte vanuit de put, veranderingen optreden in de samenstelling van de microbiologische populatie, convectiestroming, precipitatie en mobilisatie van mineralen en andere elementen (metalen, arseen). Door TNO is de verwachting uitgesproken dat mogelijke veranderingen alleen in de directe omgeving van de put optreden. Het Rijk stelt hiervoor geen eisen. Het materiaal dat tijdens het boren aan maaiveld komt is van nature nagenoeg niet radioactief. Dit geldt ook voor het opgepompte water. Derhalve zijn geen aanvullende maatregelen nodig. Monitoring van de kwaliteit van het grondwater om de putten is niet verplicht en is niet zo geschikt voor het meten van lekkage vanuit de put naar het grondwater. Het meten in de put (veranderingen in druk, debiet, uitvallen pomp) geven eerder aanwijzingen dat er problemen zijn met de putintegriteit. De operator moet de wanddikte van de casing periodiek meten als onderdeel van het managementsysteem om de putintegriteit te garanderen. Het detecteren van een lekkage door monitoring van de grondwaterkwaliteit is minder betrouwbaar vanwege de dikte van het zoete grondwaterpakket en omdat de grondwaterstromingsrichting, die sterk kan variëren, niet exact bekend is. Er zijn zeer veel 21

22 filters nodig en dat leidt tot hoge monitoringskosten hoog om een eventuele verontreiniging te detecteren. SodM werkt aan een beter toezicht en handhaving hiervan, omdat dit nog niet in alle gevallen gebeurt. De kans dat deze effecten optreden is ingeschat als gering, op voorwaarde dat SodM het strengere toezicht en handhaving op dit punt doorvoert. Na beëindiging Na beëindiging van een geothermie installatie zou door het falen van de casing of de cementering achtergebleven circulatievloeistof (opgepompt water van grote diepte) kunnen lekken naar bodem en grondwater of zou menging van grondwater van verschillende watervoerende pakketten kunnen optreden. De Mijnbouwwet stelt voorwaarden aan de wijze van afwerken. Wanneer een put wordt verlaten stelt het Mijnbouwbesluit (artikel 39 en 40) dat een sluitingsplan ter instemming bij de minister van EZ moet worden ingediend. Aan SodM moet een werkprogramma voor de buitengebruikstelling van de put worden toegezonden. In het sluitingsplan/werkprogramma moet in ieder geval zijn opgenomen het duurzaam afsluiten van de put door het aanbrengen van cementpluggen bovenin de put en, indien aanwezig, rond de afgehangen verbuizingen. Verder moet de put worden gevuld met een vloeistof die een zodanig soortelijk gewicht heeft dat iedere in de put te verwachten druk is te weerstaan. De vloeistof heeft bovendien een zodanige samenstelling dat corrosie wordt voorkomen en dat geen schade wordt toegebracht aan eventuele delfstofvoorkomens. Wanneer deze conform de wet worden uitgevoerd, lijkt de kans gering dat deze lekkage optreedt. We gaan er van uit dat het Rijk, als bevoegd gezag Mijnbouwwet, garant staat voor uitvoering van het sluitingsplan ook wanneer de vergunninghouder hiertoe financieel niet in staat is Belangenafweging Op basis van de verkregen inzichten in vraag en aanbod (hoofdstuk 5) en mogelijke effecten van geothermie op het drinkwaterwinning (paragrafen 6.1 en 6.2) worden in deze paragraaf de belangen afgewogen tussen het winnen van geothermie en het beschermen van het grondwater ten behoeve van het drinkwater. Waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden De beleidsnotitie geothermie heeft ten aanzien van waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden een hard uitgangspunt: in deze gebieden is geothermie niet toegestaan. Reden daarvoor is dat uit de risico-inventarisatie blijkt dat niet op voorhand alle risico s bij de toepassing van geothermie zijn uit te sluiten. Daarbij komt dat geothermie een relatief nieuwe techniek met nieuwe partijen is en er nog beperkt ervaring mee is opgedaan. Bij een eventuele verontreiniging van het grondwater zal de grondwaterwinning uit bedrijf moeten worden genomen en dat is een bedreiging voor de levering van de schoon en veilig drinkwater (een primaire levensbehoefte). Vervanging van een winning op zodanige wijze dat de leveringszekerheid weer gegarandeerd is, leidt tot grote (maatschappelijke) kosten. Het betreft zowel investeringen in leidingen en installaties, als het vinden en inrichten van een nieuw gebied waar grondwater kan worden gewonnen voor de drinkwatervoorziening. Daarbij kan het verlies van een grondwaterwinning niet automatisch door inzet van oppervlaktewater worden opgevangen. 22

23 Het huidig areaal waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden in Limburg is beperkt. De verboden die van kracht zijn in deze gebieden zijn derhalve van toepassing op een klein deel van Limburg. Dit, in combinatie met de potentie voor geothermie en de vraag naar geothermie in de betreffende gebieden, maakt dat nauwelijks sprake is van een beperking voor het winnen van geothermie. Boringsvrije zones Bodem en grondwater In paragraaf 6.1 zijn drie potentiele bedreigingen van geothermie voor het grondwater beschreven. In onze belangafweging hebben we er rekening mee gehouden dat de watervoerende lagen onder de beschermende kleilagen in de Roerdalslenk en Venloschol van groot belang zijn voor de Limburgse drinkwatervoorziening. In 2021 wordt naar verwachting namelijk 45% van de drinkwaterbehoefte in Limburg uit deze gebieden gewonnen: 30% uit de Roerdalslenk en 15% uit de Venloschol. Een ander belangrijk aspect is de mate waarin het grondwater ten behoeve van de drinkwatervoorziening wordt beschermd door bovenliggende kleilagen. In de Roerdalslenk als in de Venloschol zijn dergelijke kleilagen aanwezig. De kleilaag van de Roerdalslenk (Brunssumklei) heeft een grote dikte, is veelal compact en stevig en biedt daarmee grote beschermende werking. In de kleilaag in de Venloschol (Venloklei) komen echter van nature zones voor waar de kleilaag zeer dun of afwezig is. Ook onder de huidige omstandigheden, dus zonder geothermieboringen, kan grondwater van boven de kleilaag naar onder de kleilaag stromen en andersom. Mogelijke extra effecten als gevolg van doorboring van de kleilaag van de Venloschol zijn daarmee relatief minder groot dan in de Roerdalslenk. Economie en duurzaamheid De grootste potentie voor het winnen van geothermie bevindt zich in de ondergrond van Noord-Limburg, zie figuur 3. Dat is voor een groot deel binnen de boringsvrije zone Venloschol. De aardwarmtepotentie in de Roerdalslenk is volgens TNO kleiner dan in de Venloschol. Glastuinbouwbedrijven, die een grote warmtevraag kennen, zijn vooral gevestigd rond Venlo en de meeste liggen binnen de boringsvrije zone Venloschol. Dat geldt ook voor de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw. In de boringsvrije zone Roerdalslenk zijn beduidend minder glastuinbouwbedrijven en ontwikkelingsgebieden glastuinbouw aanwezig. Daarmee is de Roerdalslenk voor glastuinbouw veel minder relevant dan de Venloschol. Wanneer geothermie in heel Limburg toegestaan zal worden zal de toegevoegde waarde aan de economie en duurzaamheid voor de glastuinbouw het hoogst zijn. Echter, de toegevoegde waarde van het openstellen van de Venloschol zal het grootst zijn, vanwege de aanwezige glastuinbouwbedrijven en ontwikkelingsgebieden glastuinbouw ter plaatse. Daarnaast is de potentie voor aardwarmtewinning, in de ondergrond van Noord Limburg (ter plaatse van de Venloschol) groter dan ter plaatse van de Roerdalslenk. Greenport Venlo als glastuinbouwgebied zal naar verwachting het grootste voordeel hebben van een openstelling van boringsvrije zones. Het vestigingsklimaat en de concurrentiepositie van Limburg als tuinbouwprovincie worden hierdoor naar verwachting gestimuleerd. Daarnaast is het mogelijk dat sectoren vergroenen als gevolg van toepassing van geothermie doordat minder gas wordt gestookt en dus minder CO2 wordt uitgestoten. 23

24 Daarmee wordt bijgedragen aan de verschuiving van fossiele brandstoffen naar duurzame energie (de energietransitie) en wordt voorts een bijdrage geleverd aan het behalen van duurzame energiedoelstellingen. Standpunt Op basis van de relatief omvangrijke grondwatervoorraad ten behoeve van de drinkwaterwinning, de grote beschermende werking van de kleilaag, de actuele geringe potentie aan geothermie en het ontbreken van een actuele substantiële vraag wordt het winnen van geothermie in de Roerdalslenk (tot meter) niet toegestaan. Het winnen van geothermie willen wij wel toegestaan in de Venloschol, maar wel onder voorwaarden. Belangrijkste redenen daarvoor zijn: de relatief grote potentie aan en vraag (vanuit de glastuinbouw) naar geothermie. Daarnaast bevindt zich in Venloschol een relatief minder omvangrijke grondwatervoorraad met een kleilaag die door de aanwezigheid van gaten een mindere beschermende werking kent waardoor ook zonder het plaatsen van geothermieboringen migratie van grondwater kan plaatsvinden. In hoofdstuk 7 worden de voorwaarden aangegeven waaronder het winnen in de Venloschol kan plaatsvinden. Overige gebieden in Limburg Voor de gebieden buiten de waterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden en de boringsvrije zones stellen wij regionaal geen aanvullende eisen. 24

25 7. Voorschriften Venloschol In Nederland gelden algemene regels voor de bescherming van bodem en grondwater. Dit wordt het algemeen beschermingsniveau genoemd. Gelet op de (kwetsbare) functie van de gebieden die worden beschermd met het oog op de openbare drinkwatervoorziening kan de provincie aanvullend op dit algemeen beschermingsniveau voorwaarden stellen aan activiteiten binnen deze beschermingsgebieden. Dit wordt het bijzonder beschermingsniveau genoemd. In dit hoofdstuk wordt de analyse weergegeven van het algemeen beschermingsniveau voor geothermie in het licht van de vereiste bescherming van het grondwater in de Venloschol en wordt aangegeven wat wij als bijzonder beschermingsniveau nodig achten. Bij opsporing en winning van geothermie wordt het algemeen beschermingsniveau ingevuld door middel van doelstellende voorschriften voor de bescherming van het milieu, waaronder het grondwater. Deze doelstellende voorschriften leiden bij de recente vergunningaanvragen in het kader van de Mijnbouwwet tot maatregelen die naar onze inschatting voldoende zekerheid voor de bescherming van het grondwater in de Venloschol bieden. Echter, gezien het grote belang van de Venloschol voor de drinkwatervoorziening is het voor de provincie voor een aantal onderdelen essentieel om geen doelschriften, maar juist een aantal maatregelen voor te kunnen schrijven. Hiermee borgen wij dat ook in de toekomst de maatregelen worden genomen die naar onze mening het grondwater in de Venloschol optimaal beschermen. Het bijzonder beschermingsniveau is er in dit geval dus op gericht om zeker te stellen dat een aantal beschermende maatregelen, die thans gebruikelijk zijn, nu en in de toekomst ook daadwerkelijk zullen worden getroffen. Hieronder wordt per potentiële bedreiging van geothermie voor het grondwater (zie paragraaf 6.1) beschreven welke voorwaarden wij zullen stellen. 1. Doorboren van kleilagen waardoor de beschermende werking wordt aangetast Op basis van de uitgevoerde risico-inventarisatie, waarbij rekening is gehouden met doelvoorschriften van het Rijk, is ingeschat dat de kans op vóórkomen van ongewenste gebeurtenissen gering is. Aanvullend op de algemeen geldende regels voor boorputten heeft de provincie in de huidige Omgevingsverordening al regels opgenomen ter bescherming van de slecht doorlatende kleilagen. Voor zover de Omgevingsverordening boorputten toestaat dienen deze te worden uitgevoerd overeenkomstig de Beoordelingsrichtlijn Mechanisch Boren BRL SIKB Deze regels blijven ook van toepassing op geothermieboringen. Voorschrift bij aanleg Wij stellen voor geothermie als voorschrift dat cementering tussen casing, conductor en boorgatwand (zie bijlage 1 en 2) plaatsvindt minimaal tot aan de eerste slecht doorlatende laag van enige dikte (dikker dan 1 meter) onder het zoetwaterpakket. Dit om te voorkomen dat door convectiestroming water van grote diepte het zoetwaterpakket kan bereiken. De onderkant van het zoetwaterpakket is niet exact is te bepalen. Wel is bekend dat deze in de Formatie van Breda ligt. Omdat onvoldoende is aangetoond dat de Formatie van Breda slecht doorlatende lagen van enige dikte bevat waarmee het zoetwaterpakket beschermd kan worden, stellen wij als voorwaarde dat de cementering ten minste tot aan de eerste slecht doorlatende laag onder deze Formatie wordt aangebracht. De onderkant van de Formatie van Breda is goed te herkennen tijdens de boorwerkzaamheden. Deze Formatie bevindt zich globaal van 90 m-mv tot 250 meter maaiveld. De putfilters waaruit WML 25

26 grondwater ten behoeve van het drinkwater onttrekt bevinden zich direct boven de formatie van Breda, namelijk de goed doorlatende Kiezeloöliet Formatie. Voorschrift na beëindiging Om de afsluitende werking van kleilagen ook op termijn te borgen, stellen wij als voorwaarde dat de bovenste (cement)plug minimaal tot aan de onderkant van de conductor reikt na beëindiging van de winning. Zo wordt geborgd dat er in geval van het bezwijken van de casing en de conductor geen directe verbinding ontstaat tussen het zoetwaterpakket en de onderliggende watervoerende pakketten 2. Verontreiniging van het watervoerende pakket met schadelijke stoffen die worden gebruikt in de geothermie installatie Op basis van de uitgevoerde risico inventarisatie, waarbij rekening is gehouden met doelvoorschriften van het Rijk, is ingeschat dat de kans op vóórkomen hiervan gering is. Voor de aanleg- en exploitatiefase stelt het Rijk eisen. Voorschrift bij aanleg Gezien het belang van de drinkwatervoorziening is aanvullende bescherming nodig tegen lekkage vanuit de geothermieput. Daarom stellen wij als voorschrift dat, naast de casing, een tweede fysieke barrière in de vorm van een conductor wordt geplaatst. Uit berekeningen is gebleken dat grondwater van de rand van een grondwaterbeschermingsgebied en vanaf een diepte van 200 meter minstens 150 jaar onderweg is naar een drinkwaterwinning. Wij zijn van mening dat dit voldoende bescherming biedt. De conductor dient daarom geplaatst te worden tot 200 meter onder maaiveld. Indien dieper dan 150 meter onder maaiveld onomstotelijk wordt aangetoond dat een slecht doorlatende laag van enige dikte (dikker dan 1 meter) aanwezig is, kan de conductor tot aan deze slecht doorlatende laag worden geplaatst. Monitoring Vooralsnog nemen we geen monitoringsverplichtingen op voor de kwaliteit van het grondwater in de bovenste pakketten. Gezien de grote dikte van het zoetwaterpakket en onbekendheid van de variatie in stromingsrichting van het grondwater is een zeer groot aantal meetpunten nodig zijn om een verontreiniging door lekkage te meten. Monitoring van het grondwater is daarmee geen geschikt instrument. Mocht uit landelijke onderzoeken, zoals de Kennisagenda Geothermie, blijken dat dit zinvol en nodig is dan kunnen wij ons beleid aanpassen. 3. Verhoging van de temperatuur van het grondwater door uitstraling van opgepompt warm water Omdat geothermie in waterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden niet is toegestaan en daardoor de afstand tussen een drinkwaterput en een geothermieput voldoende groot is, zijn geen aanvullende eisen nodig. Door TNO is de verwachting uitgesproken dat de invloed alleen in de directe omgeving van de put optreedt. KWR heeft in opdracht van Brabant Water recent bureauonderzoek uitgevoerd naar de effecten van de uitstraling van warmte rondom de putten. Het onderzoek is in concept gereed maar nog niet beschikbaar. 26

27 Consequenties van de voorschriften in de uitvoeringspraktijk Wij verwachten dat alle hierboven genoemde voorschriften (vermeld onder de punten 1, 2 en 3) weinig tot geen invloed hebben op de uitvoeringspraktijk. Dit komt omdat de cementering en diepte van de conductor in de praktijk al gangbare maatregelen zijn. Met de cementplug is bij geothermieputten nog geen praktijkervaring opgedaan. 27

28 8. Juridische verankering 8.1. Omgevingsverordening Limburg Sinds het bestaan van de Omgevingsverordening (en daarvoor de Provinciale Milieuverordening) zijn regels opgenomen voor diverse activiteiten die een risico kunnen opleveren voor het grondwater dat onttrokken wordt voor de drinkwaterbereiding. Het gaat daarbij onder meer om fysieke ingrepen in de bodem. Bij initiatieven voor de opsporing of winning van geothermie krijgt men met name te maken met verbodsbepalingen voor de volgende activiteiten in de bodem: 1. boorputten; 2. constructies op of in de bodem met als doel het vervoeren, bergen, op- of overslaan, storten, of verzinken van schadelijke stoffen; 3. werken op of in de bodem waarbij ingrepen worden verricht of stoffen worden gebruikt die de beschermende werking van de slecht doorlatende bodemlagen kunnen aantasten; 4. grond roeren; 5. aardwarmtesystemen. Deze regels gelden in de verschillende gebieden die in de Omgevingsverordening zijn aangewezen ter bescherming van het grondwater met het oog op de openbare drinkwatervoorziening: de waterwingebieden, de grondwaterbeschermingsgebieden en de boringsvrije zones Roerdalslenk en Venloschol. De regels kunnen per gebiedstype verschillen. Zo geldt in de gebieden met het strengste beschermingsregime, de waterwingebieden, een absoluut verbod voor genoemde activiteiten, terwijl in de andere gebieden voor bepaalde activiteiten in sommige gevallen een vrijstelling geldt of een ontheffing kan worden verleend. Behalve per gebiedstype kunnen de regels verschillen naargelang de activiteit plaatsvindt: binnen een inrichting waarvoor een omgevingsvergunning nodig; binnen een inrichting waarvoor geen omgevingsvergunning nodig is (die valt onder algemene regels van het Activiteitenbesluit); buiten een inrichting. Dit laatste onderscheid is geen beleidsmatige keuze, maar een noodzakelijk gevolg van de Wet milieubeheer waarmee we te maken hebben bij het stellen van regels ter bescherming van het grondwater met het oog op de openbare drinkwatervoorziening. De wettelijke grondslag voor de regels in gebieden die zijn aangewezen ter bescherming van de kwaliteit van het grondwater met het oog op de winning staat in artikel 1.2 e.v. van de Wet milieubeheer. Die artikelen van de Wet milieubeheer leggen een aantal beperkingen op voor het opstellen van de regels voor inrichtingen. Hieronder gaan we daar nader op in. Beperkingen regels voor inrichtingen Alvorens in te gaan op de beperkingen die uit de Wet milieubeheer voortvloeien voor het stellen van regels voor inrichtingen, gaan wij kort in op de betekenis van het begrip inrichting. De inhoud van begrip inrichting wordt bepaald door de Wet milieubeheer, Wet algemene bepalingen omgevingsrecht en jurisprudentie. In het kort is sprake van een inrichting als het om een activiteit gaat die: bedrijfsmatig van aard of qua omvang daarmee vergelijkbaar is; met een zekere regelmaat of gedurende een langere periode wordt verricht en binnen een zekere ruimtelijke begrenzing plaatsvindt. 28

29 Daarnaast moet de inrichting voorkomen op de lijst van categorieën van inrichtingen opgenomen in bijlage I, onderdeel B of C van het Besluit omgevingsrecht. De winning van geothermie vindt plaats binnen een inrichting waarvoor een omgevingsvergunning noodzakelijk is. De winning kan ook plaatsvinden binnen een bestaande niet-vergunningplichtige inrichting (bijvoorbeeld een glastuinbouwbedrijf), maar door de winning van geothermie wordt die inrichting vergunningplichtig. Of bij de opsporing van geothermie op zichzelf reeds sprake is van een inrichting zal afhangen van de concrete omstandigheden. Als er slechts twee boorgaten worden aangelegd zonder verdere installaties en gebouwen is het mogelijk nog geen inrichting. Als de opsporing plaatsvindt binnen een reeds bestaande inrichting, gaat het in elke geval altijd om een activiteit binnen een inrichting. Vergunningplichtige inrichtingen mogen alleen worden opgericht of in werking zijn als daarvoor een omgevingsvergunning is verleend. Meestal moet die vergunning bij de gemeente worden aangevraagd en soms bij de provincie. Voor een inrichting bedoeld voor de winning van aardwarmte moet in veel gevallen de vergunning bij de minister van EZ worden aangevraagd. De hierboven bedoelde beperkingen die uit de Wet milieubeheer voortvloeien gelden alleen voor vergunningplichtige inrichtingen. Voor vergunningplichtige inrichtingen mag de provinciale verordening: 1. alleen regels bevatten die inhouden een verbod voor het oprichten, het in werking hebben of het (op een bij de verordening aangegeven wijze) veranderen van inrichtingen of van de werking van inrichtingen die behoren tot bij de verordening aangewezen categorieën (art. 1.2, lid 6 Wm); 2. geen ontheffingsstelsel bevatten (art. 1.3, lid 2 Wm). De risico s van de opsporing of winning van geothermie, zijn gelijk ongeacht of de boorputten worden aangelegd binnen een vergunningplichtige inrichting, binnen een nietvergunningsplichtige inrichting of buiten een inrichting. Daarom willen wij dat - met inachtneming van de beperkingen van de Wet milieubeheer de regels met betrekking tot geothermie in de Venloschol gelijk zijn, ongeacht of de activiteit binnen of buiten een inrichting plaatsvindt. Dat leidt tot de volgende regels voor de Venloschol: Opsporing en winning van geothermie is verboden tenzij vooraf een melding bij GS is gedaan en aan algemene voorschriften wordt voldaan. GS kunnen deze algemene voorschriften vaststellen en wijzigen. Het verbod en de algemene voorschriften gelden zowel voor de opsporing binnen als buiten inrichtingen. Als het gaat om de opsporing binnen een vergunningplichtige inrichting is er in feite sprake van de verandering van die inrichting op een bij de verordening aangegeven wijze, namelijk door het aanleggen van boorputten. De opsporing is weliswaar een activiteit van tijdelijke aard, maar de boorputten zijn blijvend. Bovendien zal de opsporing in de meeste gevallen worden gevolgd door een winning. De categorieën van inrichtingen waarvoor de regels zouden moet gaan gelden zijn dan alle categorieën van inrichtingen opgenomen in bijlage I, onderdeel B of C van het Besluit omgevingsrecht. Voor het risico dat een boorput voor het grondwater kan opleveren, maakt het immers niet uit binnen wat voor type inrichting de boorput wordt aangelegd. 29

30 De algemene voorschriften zullen naast een meldingsplicht en de verplichting bepaalde gegevens over te leggen betrekking hebben op: Naast de casing moet bij een boorput een tweede fysieke barrière in de vorm van een conductor worden geplaatst. De conductor dient geplaatst te worden tot ten minste 200 meter onder maaiveld. Indien dieper dan 150 meter onder maaiveld een slecht doorlatende laag dikker dan een meter wordt aangetroffen, mag de conductor tot aan deze slecht doorlatende laag worden geplaatst; Cementatie tussen casing, conductor en boorgatwand wordt ten minste tot aan de eerste slecht- doorlatende laag onder de geologische Formatie van Breda aangebracht; Na beëindiging wordt de bovenste (cement)plug minimaal tot aan de onderkant van de conductor aangebracht. In hoofdstuk 7 van deze Beleidsnotitie is een nadere toelichting op deze algemene voorschriften gegeven Handhaving en Toezicht Handhaving De verbodsbepalingen voor waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden, de Roerdalslenk en de Venloschol kunnen zowel bestuursrechtelijk (dwangsom, bestuursdwang) als strafrechtelijk (gevangenisstraf, hechtenis, taakstraf, geldboete) worden gehandhaafd. Artikel 122 Provinciewet geeft de grondslag voor bestuursrechtelijke handhaving door Gedeputeerde Staten. Artikel , eerste lid, van de Omgevingsverordening Limburg 2014 in samenhang met artikel 1.2, eerste lid, Wet milieubeheer en artikel 1a, onder 1, van de Wet op de economische delicten, geeft de grondslag voor strafrechtelijke handhaving. Wij gaan terughoudend om met het stellen van extra voorschriften voor de opsporing en winning van geothermie, bovenop de regels die gelden ingevolge de landelijke regelgeving. Wel vinden wij het belangrijk dat er goed wordt toegezien op het naleven van die landelijke regels in waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden en de boringsvrije zones. Wij zullen dan ook nauw contact houden met SodM, die belast is met toezicht op de landelijk geldende regels, en erop aandringen dat dit toezicht goed wordt uitgevoerd. De provincie zal zo nodig afspraken met SodM maken over het toezicht op de landelijke en provinciale regels. 30

31 Bijlagen Bijlage 1 Schematische weergave Productieput Geothermie 31

32 Bijlage 2 Schematische weergave Injectieput Geothermie 32