RAPPORT. Belangenafweging geothermie in relatie tot de openbare drinkwatervoorziening. Provincie Limburg

Transcriptie

1 RAPPORT Belangenafweging geothermie in relatie tot de openbare drinkwatervoorziening Klant: Provincie Limburg Referentie: T&PBE2177R001F01 Versie: 01/Finale versie Datum: 9 september 2016

2 P r o j e c t g e r e l a t e e r d HASKONINGDHV NEDERLAND B.V. Postbus ZN Maastricht Netherlands Transport & Planning Trade register number: info@rhdhv.com royalhaskoningdhv.com T E W Titel document: Belangenafweging geothermie in relatie tot de openbare drinkwatervoorziening Ondertitel: Belangenafweging geothermie en grondwaterbescherming Referentie: T&PBE2177R001F01 Versie: 01/Finale versie Datum: 9 september 2016 Projectnaam: Belangenafweging geothermie en grondwaterbescherming Projectnummer: BE2177 Auteur(s): Marco Vergeer, Adriaan Koopman Opgesteld door: Adriaan Koopman Gecontroleerd door: Tiny Slenter Datum/Initialen: Goedgekeurd door: Tiny Slenter Datum/Initialen: Classificatie Projectgerelateerd Disclaimer No part of these specifications/printed matter may be reproduced and/or published by print, photocopy, microfilm or by any other means, without the prior written permission of HaskoningDHV Nederland B.V.; nor may they be used, without such permission, for any purposes other than that for which they were produced. HaskoningDHV Nederland B.V. accepts no responsibility or liability for these specifications/printed matter to any party other than the persons by whom it was commissioned and as concluded under that Appointment. The quality management system of HaskoningDHV Nederland B.V. has been certified in accordance with ISO 9001, ISO and OHSAS september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 i

3 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Inhoud 1 Inleiding Aanleiding Uitgangspunten gebruik ondergrond Stimulering geothermie Belangenafweging Leeswijzer 3 2 Werk en participatievorm Inleiding Opbrengst stakeholderbijeenkomst Stakeholderbijeenkomst Stakeholderbijeenkomst Vraag en aanbod warmte en grondwater Inleiding Vraag en aanbod grondwater voor drinkwaterbereiding Vraag en aanbod aardwarmte 7 4 Effecten van geothermie voor drinkwaterwinning Inleiding Indeling effecten 9 5 Varianten Inleiding Begrippenkader grondwaterbeschermingsbeleid Uitgangspunten Varianten 15 6 Beoordelingskader Inleiding Indicatoren 16 7 Beoordeling varianten Inleiding Bodem en grondwater Economie en duurzaamheid Totaalbeoordeling en conclusies 21 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 ii

4 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 8 Conclusie 22 9 Bronnen 23 Bijlagen 1. Verticale doorsnedes Roerdalslenk en Venloschol 2. Verslagen stakeholderbijeenkomsten, inclusief deelnemerslijst 3. Inventarisatie mogelijke ongewenste gebeurtenissen 4. Kaarten vraag en aanbod geothermie 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 iii

5 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 1 Inleiding 1.1 Aanleiding In 2014 is de Provinciaal Omgevingsplan Limburg 2014 (vanaf nu POL 2014) opgesteld. Diverse glastuinbouwbedrijven hebben hierop zienswijzen ingediend. Zij constateren dat aardwarmte (dat door middel van geothermie in diepe bodemlagen wordt gewonnen) van groot belang is voor hun bedrijfsvoering, zowel om economische als ecologische motieven. In enkele gebieden in Limburg is het, onder het huidige beleid voor de bescherming van grondwater ten behoeve van drinkwaterproductie, echter niet toegestaan om te boren door afsluitende kleilagen. In hun zienswijzen verzoeken ze de Provincie om het beleid daarop aan te passen. Als reactie daarop heeft Gedeputeerde Staten toegezegd voor de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk beleid te ontwikkelen voor het winnen van geothermie. Gelet op de toenemende belangstelling voor het winnen van aardwarmte alsmede hetgeen naar voren is gebracht in eerder genoemde zienswijzen is de vraag of, en zo ja in hoeverre geothermie verenigbaar is met grondwaterbescherming voor de openbare drinkwaterwinning een actueel maatschappelijk vraagstuk. Derhalve wordt dit vraagstuk als eerste belangrijke onderwerp voor integraal beleid met betrekking tot geothermie en grondwaterbescherming opgepakt. Dit rapport dient dan ook de belangenafweging van de functies geothermie en openbare drinkwaterwinning in de Limburgse ondergrond. In het rapport is een samenvatting opgenomen van de door de Provincie uitgevoerde onderzoeken naar de potentie en risico s van geothermie in relatie tot drinkwater. Een belangrijk onderdeel van het proces richting totstandkoming van dit rapport was het gesprek met stakeholders over de relatie tussen geothermie en drinkwater. In dit rapport wordt verslag gedaan van de consultatie van stakeholders, zijn de uitgevoerde onderzoeken samengevat, varianten voor benutting van geothermie in relatie tot de drinkwatervoorziening beschreven en beoordeeld, en is een afweging gemaakt. Geothermie (winning van aardwarmte) is een techniek waarin op grote diepte (enkele kilometers diep) heet water wordt onttrokken. Daarmee wordt warmte geleverd voor woningen, kassen en andere warmtevragers. Warm water wordt vervolgens weer in de ondergrond geïnfiltreerd. Vooral in het midden en noorden van de Provincie Limburg zijn geologische laagpakketten aanwezig die aan de gestelde criteria voldoen voor aardwarmtewinning. In dit rapport gaat het specifiek over de winning van aardwarmte op grote diepte. Het is een andere techniek dan bodemenergiesystemen, waarbij energie (warmte en koude) op enkele tientallen meters onder het maaiveld wordt opgeslagen. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 1

6 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 1.2 Uitgangspunten gebruik ondergrond De Provincie streeft naar een zorgvuldige afweging en goede onderbouwing bij het benutten van ondergrondse voorraden. Dit houdt ook de noodzaak in om de ondergrond waar nodig te reserveren voor strategische doeleinden of voor toekomstig gebruik. Daarbij werkt de Provincie vanuit de volgende aandachtspunten: Voldoende grondwater van een goede kwaliteit voor de openbare drinkwatervoorziening, voor economische ontwikkelingen en voor natuur. Vooral de beschikbaarheid van (goed) drinkwater is voor de Provincie van cruciaal belang én bovendien een wettelijke taak die door de wetgever aan de Provincie is toegedeeld. Het beschermen van grondwaterkwaliteit en voorraden is in het POL 2014 opgenomen omdat het een belang van de Provincie dient: - Bescherming van de kwaliteit van grondwater rond winputten voor de drinkwatervoorziening, met name in de waterwingebieden en de grondwaterbeschermingsgebieden 1. - Bescherming van diepe grondwatervoorraden onder kleilagen voor menselijke consumptie. Het gaat om de boringsvrije zones in de Roerdalslenk en de Venloschol. Benutten van de ondergrond voor vormen van hernieuwbare energie (mits veilig) en het optimaliseren van de mogelijkheden daartoe. Met de komst van geothermie is een techniek voor de winning van duurzame energie in diepe bodemlagen op de markt gekomen die de Provincie graag wil faciliteren. Het draagt bij aan de stimulering van hernieuwbare energieopwekking en de CO2-reductie in Limburg. Het afstemmen van het benutten van ondergrondse voorraden (grondwater en geothermie) op bovengronds ruimtegebruik, waarbij ook ondergrondse ordening aan de orde is. 1.3 Stimulering geothermie Bij het verschijnen van het POL 2014 zijn door diverse ondernemers in de glastuinbouw zienswijzen ingediend. De ondernemers wijzen daarin op het economisch belang van geothermie omdat aardwarmte veel minder kost dan het verwarmen op basis van aardgas. Bovendien hebben ze met de overheid afspraken gemaakt over de reductie van CO2 en wil de sector graag duurzamer produceren. Aardwarmte is voor hen een duurzaam en goedkoper alternatief voor de verwarming van de kassen. Als reactie op deze zienswijzen hebben Gedeputeerde Staten toegezegd voor de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk beleid te ontwikkelen voor het winnen van geothermie. In het beleidskader wordt de afweging tussen het belang van strategische drinkwatervoorraden en de noodzaak van geothermie gemaakt. Het beleidskader wordt een uitwerking op het integrale beleid dat is opgenomen in het POL Er wordt een beoordelingskader neergelegd waarin voorwaarden en aandachtspunten bij de realisatie van de exploitatie zijn vastgelegd. In studies van de Provincie blijkt dat vooral in het midden en noorden van de Provincie geologische laagpakketten aanwezig zijn met potentie voor aardwarmtewinning. De Provincie focust zich op toepassingen met een substantiële warmtevraag op lage temperatuur in grote volumes, waarbij vooral de glastuinbouw in beeld is. Onder het huidige beleid is het in Limburg niet toegestaan om aardwarmte aan te boren in grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden. De Provincie is niet voornemens om dat uitgangspunt aan te passen. In Limburg zijn tevens twee boringsvrije zones ingesteld ter bescherming van grondwatervoorraden, namelijk de Roerdalslenk en de Venloschol. Voor de Roerdalslenk geldt een absoluut verbod op boringen. Voor de Venloschol geldt een boorverbod waarbij wel ontheffing mogelijk is. 1 In hoofdstuk 4 is een korte toelichting opgenomen van de hierboven gebruikte begrippen uit het grondwaterbeschermingsbeleid. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 2

7 P r o j e c t g e r e l a t e e r d De grondwatervoorraden onder de kleilagen van deze twee zones zijn belangrijke grondwatervoorraden voor de bereiding van drinkwater in Limburg. Het onderzoek van de provincie concentreert zich op de verenigbaarheid van geothermie en drinkwaterwinning in deze twee boringsvrije zones, uitgezonderd de grondwaterbeschermingsgebieden en de waterwingebieden. De Provincie heeft onderzoek gedaan naar: de potenties van geothermie; de vraag naar aardwarmte; de risico s die gepaard gaan met geothermie. In dit rapport zijn samenvattingen van deze onderzoeken opgenomen. Met deze informatie is de Provincie het gesprek met de belangrijkste stakeholders aangegaan. Het resultaat daarvan is eveneens in deze notitie opgenomen. 1.4 Belangenafweging Bij de winning van geothermie en grondwater voor de drinkwatervoorziening spelen tal van (maatschappelijke) belangen in Limburg. Diverse partijen hebben een belang ten aanzien van deze twee vormen van winningen, bijvoorbeeld glastuinbouwondernemers, de WML, de waterschappen en de natuur- en milieufederatie. In drie bijeenkomsten is de Provincie het gesprek aangegaan met stakeholders (belangenbehartigers) die een belang hebben bij dit vraagstuk. Bij dit gesprek waren ook medewerkers van de Staatstoezicht op de Mijnen (vanaf nu SodM), het Rijk en de provincie Noord-Brabant aanwezig. In het gesprek zijn vier varianten besproken, die in hoofdstuk 5 zijn beschreven. Een tweede onderwerp van gesprek tijdens de bijeenkomsten met de stakeholders is een voorstel voor een set indicatoren waarlangs de Provincie een afweging maakt ten behoeve van het beleidskader Geothermie. 1.5 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt de opzet van de belangenafweging en de participatievorm beschreven. In de daaropvolgende hoofdstukken wordt ingegaan op vraag & aanbod (hoofdstuk 3), de effecten en risico s van geothermie voor de drinkwaterwinning (hoofdstuk 4) en de besproken varianten (hoofdstuk 5). Vervolgens is in hoofdstuk 6 een beoordelingskader toegelicht en zijn in hoofdstuk 7 de varianten beoordeeld. Tenslotte is in hoofdstuk 8 een conclusie getrokken. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 3

8 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 2 Werk en participatievorm 2.1 Inleiding Voor de totstandkoming van het beleidskader Geothermie is gekozen voor een traject met de relevante stakeholders. Een gedragen en effectief beleidskader is van belang voor de Provincie Limburg en doet recht aan de toezegging van Gedeputeerde Staten op de ingediende zienswijzen op het POL Er is gekozen voor een traject dat voorziet in drie bijeenkomsten met stakeholders. De eerste sessie (op 8 oktober 2015) stond in het teken van het volledig krijgen van het overzicht van de belangen en risico s en het doornemen van de systematiek die de Provincie voor ogen heeft om te komen tot een afweging van belangen. In de tweede sessie (op 7 december 2015) is met dezelfde partijen een verdieping op de risico s van geothermie voor de drinkwaterwinning nagestreefd en wordt gesproken over de richting en inhoud van het beleidskader. 2.2 Opbrengst stakeholderbijeenkomst 1 In de eerste sessie van 8 oktober 2015 zijn de actoren voor dit onderwerp geïnformeerd en hebben ze de mogelijkheid gekregen om hun belangen toe te lichten. In deze eerste sessie zijn verder de voorgestelde varianten besproken. Belangen De partijen zijn met verschillende redenen aanwezig bij de bijeenkomst op 8 oktober De Provincie Limburg heeft in haar reactie op de zienswijzen van de glastuinbouwers op het POL 2014 toegezegd een Beleidskader Geothermie op te stellen. Daarin wil ze een zorgvuldige afweging maken en daarbij alle belanghebbenden de mogelijkheid bieden om belangen toe te lichten. De provincie heeft een wettelijke taak ten aanzien van het beschermen van grondwater en wil ook graag geothermie in Limburg stimuleren. Het ministerie van Economische Zaken en de glastuinbouwbranche willen graag de mogelijkheden van geothermie benutten. Het ministerie is daarnaast ook vergunningverlener en heeft een onderzoeksprogramma naar de effecten van mijnbouwactiviteiten. De Natuur- en Milieufederatie wil de kansen voor geothermie verkennen, maar is ook beducht voor de effecten op het bodem- en watersysteem. De Waterleidingmaatschappij Limburg (vanaf nu WML) draagt verantwoordelijkheid voor het distribueren van schoon drinkwater. SodM houdt toezicht op de mijnbouwactiviteiten en kan daarom veel kennis inbrengen in dit proces. Het Ministerie van Infrastructuur & Milieu werkt aan het bestemmen van de ondergrond voor nationale belangen en wil graag dat regionale overheden tot een integrale afweging komen in hun regio. Daarvoor is een afwegingssystematiek in de maak. Deze wordt ontwikkeld in het kader van het brede Programma bodem en ondergrond. De Provincie Noord-Brabant is aanwezig omdat daar dezelfde problematiek speelt en de Provincie samenwerkingen met Limburg en Vlaanderen verkent. Tijdens de eerste sessie is een toelichting gegeven op de onderzoeken die de provincie heeft gedaan naar de risico s van geothermie voor met name de drinkwaterwinningen. Het onderzoek heeft de nodige inzichten gebracht, maar ook een aantal onzekerheden geduid. Deze onzekerheden verdienen nader onderzoek. Tijdens de bijeenkomst was er veel waardering voor de toelichting van SodM op de wijze waarop risico s worden beheerst. Daarmee werd voorzien in een behoefte aan informatie en kennis. Besloten is om SodM te vragen om in de tweede sessie een uitgebreidere toelichting te geven. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 4

9 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Tijdens de eerste sessie bleek ook dat een aantal stakeholders behoefte heeft aan inzicht in de warmtevraag en de potentie van geothermie om aan die vraag te voldoen. In de sessie is gesproken over de varianten en het beoordelingskader. Het resultaat van dat gesprek is verderop in deze rapportage opgenomen. Algemeen oordeel was dat het stimuleren van geothermie in vooral de Venloschol wenselijk lijkt te zijn omdat daar de behoefte aan aardwarmte groot is. Buiten dat was er veel aandacht voor onzekerheden en kennisleemten. Belanghebbenden toonden zich bewust van het feit dat deze onbekendheden in de toekomst niet veronachtzaamd mogen worden. Het verslag van de eerste stakeholdersessie is opgenomen in bijlage Stakeholderbijeenkomst 2 In de tweede stakeholderbijeenkomst op 7 december 2015 bij de Provincie Limburg is een tweede maal het gesprek met de stakeholders aangegaan. Daarin is gehoor gegeven aan de wensen die in de eerste bijeenkomst zijn geuit door de stakeholders, namelijk de behoefte aan een uitgebreidere toelichting op de mogelijke effecten van geothermie op grondwater en de behoefte aan inzicht in vraag en aanbod van warmte. Beide elementen waren voor de tweede stakeholdersessie in een nieuwe versie van voorliggend rapport verwerkt en vooraf met de stakeholders gedeeld. De Provincie heeft middels een GIS-analyse vraag en aanbod van warmte in kaart gebracht. Input van SodM heeft onder meer geholpen bij een aanscherping van de effectentabel, opgenomen in bijlage 3 van dit rapport. Tijdens de tweede bijeenkomst is een toelichting gegeven op de gewijzigde notitie en zijn met name de eerder genoemde onderwerpen aan de orde geweest. Effecten geothermie SodM heeft een presentatie verzorgd waarin zij de stakeholders meenam in haar werkzaamheden. Hierbij is ingegaan op de wijze waarop SodM risico s van geothermie benadert, wat ongewenste gebeurtenissen zijn en hoe deze kunnen worden voorkomen, of hersteld. Daarnaast is de wijze van toezichthouden doorgenomen met de stakeholders. Een belangrijk gegeven van geothermie is dat het een jonge industrie betreft. Nederland heeft wel veel ervaring met boringen in de diepe ondergrond, vooral door de olie- en gaswinning. Richting van beleidskader Halverwege de bijeenkomst is aan alle stakeholders de kans gegeven zich uit te spreken over de richting van het beleidskader, het proces dat gevolgd wordt en wat hun wensen zijn ten aanzien van het beleidskader zelf. De stakeholders hebben uitgesproken blij te zijn met het proces, het feit dat ze betrokken worden en de informatievoorziening vanuit de Provincie. Dit leidt ook tot een bijgesteld beeld bij de stakeholders over de effecten van geothermie. Veel van de effecten zijn namelijk niet onomkeerbaar en een aantal stakeholders wordt gerustgesteld door de informatie. Men spreekt zich verder uit voor het samen leren en ontwikkelen van kennis en het benutten van ervaringen elders, zoals het buitenland. Ten aanzien van het beleidskader heeft men geadviseerd geen uitgebreid, complex rapport te maken, maar vooral de te beschermen waarden en te beheersen risico s in beeld te brengen. Voorts is geadviseerd te werken vanuit de huidige kaders, en deze aan te vullen. Ook zouden de instanties die nu toezicht houden, dat moeten blijven doen in de toekomst volgens de stakeholders. SodM adviseert om een beleidskader te maken dat de Provincie kan gebruiken voor haar adviesfunctie in het kader van de Mijnbouwwet. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 5

10 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Mogelijkheden geothermie in Limburg In het laatste deel van bijeenkomst 2 is aan de actoren gevraagd zich uit te spreken over de voorwaarden of condities die zij nodig achten om te kunnen komen tot geothermieboringen in Limburg en specifiek in boringsvrije zones. Stakeholders spraken zich uit om geothermieboringen toe te laten in gebieden waar je de risico s zo laag mogelijk in schat. Zowel de Milieufederatie Limburg (MFL) als de WML stelde dat ze het openstellen van de boringsvrije zone Venloschol voor geothermieboringen onder voorwaarden mogelijk achten. Beide partijen gaven daarnaast aan dat de boringsvrije zone Roerdalslenk echter beschermd zou moeten worden. De afweging is met name gebaseerd op het verschil in integriteit van de aanwezige kleilagen in de boringsvrije zones (zie hoofdstuk 7 voor een uitleg en bijlage 1 voor een visualisatie van beide kleilagen). Uitgangspunten voor het stellen van voorwaarden zouden voort moeten komen uit de kennisleemten die nu nog bestaan en het oplossen daar van, het samen leren en ontwikkelen van kennis en ervaring binnen deze jonge industrie en gebruik moeten maken van onderzoeksprogramma s (DAGO en STRONG) die reeds lopen. Ook zouden voorwaarden verbonden moeten worden aan de waarden die je wilt beschermen. Hoewel de varianten (die in hoofdstuk 5 van dit rapport worden geïntroduceerd) zijn gebruikt om de discussie te structureren, volgt uit de discussie toch voorzichtig een voorkeursvariant, namelijk het openstellen van de Venloschol voor geothermieboringen, onder voorwaarden. Het verslag van de tweede stakeholdersessie is opgenomen in bijlage Stakeholderbijeenkomst 3 Na de tweede stakeholderbijeenkomst heeft de Provincie de voorwaarden waaronder geothermieboringen plaats kunnen vinden verder uitgewerkt. Voorwaarden en condities vormen in feite een eerste aanzet tot een Beleidskader geothermie. Tijdens een extra stakeholderbijeenkomst wenst de Provincie de onderhavige rapportage, inclusief hoofdstuk 8 waarin de conclusies zijn beschreven, te bespreken met de betrokken stakeholders. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 6

11 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 3 Vraag en aanbod warmte en grondwater 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk is een weergave opgenomen van de voorziene behoefte aan én beschikbaarheid van aardwarmte en van grondwater voor de bereiding van drinkwater. Deze informatie is door de Provincie Limburg verzameld en aangedragen. De geïnventariseerde warmtevraag die is opgenomen in dit hoofdstuk, is bepaald door de warmtevraag vanuit de glastuinbouwsector. Hier is voor gekozen omdat de glastuinbouwsector de aanleiding is geweest voor het ontwikkelen van beleid voor geothermieboringen in de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk. Een aantal glastuinbouwbedrijven heeft in zienswijzen op de Provinciale Omgevingsvisie Limburg 2014 kenbaar gemaakt dat geothermie van belang kan zijn voor hun bedrijfsvoering. De Provincie acteert daarmee vanuit de actuele maatschappelijke urgentie. In de belangenafweging die middels dit rapport wordt weergegeven weegt met name de warmtevraag vanuit de glastuinbouwsector mee. Dit neemt echter niet weg dat het beleidskader dat ontwikkeld zal worden tevens zal gelden voor andere toepassingen van geothermie, zoals in de sectoren industrie en wonen. 3.2 Vraag en aanbod grondwater voor drinkwaterbereiding De huidige drinkwatervraag in Limburg bedraagt circa 75 miljoen m³/jaar. Uit prognose studies van RIVM blijkt dat tot 2040 geen substantiële groei van de vraag wordt verwacht. Eerder is een (geringe) afname van de vraag te verwachten. In 2014 is circa 15% van het gedistribueerde drinkwater afkomstig uit de Venloschol en bijna 30% uit de Roerdalslenk. Volgens de huidige prognoses blijft de bijdrage van beide boringsvrije zones in 2021 ongeveer gelijk. Onduidelijk is nog in hoeverre de huidige winning uit oppervlaktewater, die bijna 30% van de behoefte dekt, in de toekomst kan worden voortgezet. Door kwaliteitsproblemen en klimaatverandering zijn waarschijnlijk grote inspanningen nodig om drinkwater uit oppervlaktewater te kunnen blijven maken. Verder is het nodig grondwaterreserves aan te wijzen als back-up van de kwetsbare oppervlaktewaterwinningen in het geval van een calamiteit, bijvoorbeeld door uitval van een drinkwaterbron. 3.3 Vraag en aanbod aardwarmte Aan de hand van beschikbare datasets van TNO (Rapport Regionale Studie aardwarmtepotentie Provincie Limburg uit 2012) en Energie in beeld 2 is de vraag van de glastuinbouwsector (ontwikkelingsgebieden) en aanbod (vermogen) van warmte per gemeente in beeld gebracht. Hierbij is gebruik gemaakt van GIS analyse. Benadrukt dient te worden dat de resultaten een indicatief en regionaal karakter hebben. Aanbod aardwarmte De kalksteen van de Kolenkalk Groep in het noorden van Limburg lijkt de meeste potentie te hebben voor winning van aardwarmte. De potentie is waarschijnlijk het grootst in de buurt van breuken door de splijtgevoeligheid van deze kalksteen. Een laagpakket behorend tot de Onder-Germaanse Trias Groep is het Nederweert Laagpakket en lijkt eveneens potentie te hebben. Door gebrek aan gegevens zijn echter geen harde uitspraken te doen over de reservoirkwaliteit. Vermoedelijk is de reservoirkwaliteit in vooral de diepste delen van de Roerdalslenk slecht. 2 Energie in beeld is een dienst van Enexis, Liander en Stedin die aangeboden wordt aan gemeente en inzicht biedt in onder andere opwekking en verbruik van energie. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 7

12 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Het Voort Laagpakket van de Noordzee Supergroep is het ondiepste laagpakket uit de inventarisatie van TNO. Dit laagpakket is naar verwachting voldoende doorlatend voor aardwarmtewinning. Het te behalen vermogen is waarschijnlijk alleen voldoende voor verwarming van kassen. Eventueel kan dit laagpakket extra vermogen leveren indien men naar de Onder- Germaanse Trias Groep doorboort voor aardwarmtewinning. Bij de bepaling van aanbod is uitgegaan van de vermogenskaart van de Kolenkalk groep. Daarnaast is bij de aanbodbepaling rekening gehouden met gebieden waarbinnen geen geothermie gewonnen kan worden. Bovendien is een onderlinge putafstand van 3 km gehanteerd (conform de TNO studie). Dit resulteert uiteindelijk in een geschikt opwekkinggebied voor geothermie, in en rondom de aanwezige glastuinbouwontwikkelingsgebieden. Daarbij zijn 2 varianten onderscheiden, te weten: Variant A (kaart A): De beperkingen zijn: waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden, woongebieden en maximaal afstand tot glastuinbouw ontwikkelingsgebied (maximaal 5 km in verband met beperking warmteverliezen); Variant B (kaart B): Dezelfde gebieden als variant A, inclusief boringvrije zones. De kaarten zijn opgenomen in bijlage 4. In hoofdstuk 5 worden een aantal varianten geïntroduceerd die in hoofdstuk 6 zijn beoordeeld. Vraag aardwarmte De Provincie streeft voor de glastuinbouw naar een verdergaande concentratie en clustering. Nieuwvestiging wordt enkel toegestaan in de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw. Ontwikkelingsgebieden glastuinbouw bevinden zich met name in Noord-Limburg. De Noord-Limburgse glastuinbouw is van economisch belang voor Limburg. De tuinbouw en het tuinbouwcluster worden nu en in de toekomst gezien als één van de dragers van de Limburgse economie. Het cluster concentreert zich met name in de regio Venlo: Greenport Venlo. De huidige vraag naar warmte (2012) met betrekking tot de aanwezige glastuinbouw binnen de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw is geschat aan de hand van de beschikbare energie gegevens op postcode-niveau, afkomstig van Energie in beeld en opgenomen op de kaarten in bijlage 4. Binnen de gemeenten Roermond, Beesel, Venray is geen vraag aanwezig (omdat er geen glastuinbouwontwikkelingsgebieden liggen) maar wel aanbod. De kaarten geven aan dat met name in het noorden van Limburg zowel vraag als aanbod van geothermie aanwezig is. Dit wordt duidelijk wanneer kaart A en B vergeleken worden. Bij variant B is een significante afname van het aanbod geothermie binnen de gemeenten Horst aan de Maas en Venlo. Dit doet zich niet voor bij de gemeente Peel en Maas. Daar waar bij variant A te zien is dat het aanbod groter is dan de vraag in de gemeente Venlo, is dit voor variant B andersom. Gebieden waar zich nu de boringsvrije zone Venloschol bevindt, zijn kansrijk wanneer vraag en aanbod bij elkaar gebracht worden. De Roerdalslenk is minder kansrijk volgens deze analyse. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 8

13 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 4 Effecten van geothermie voor drinkwaterwinning 4.1 Inleiding Een belangrijke stap richting het beleidskader Geothermie is het inventariseren van de mogelijke effecten op het grondwater voor de drinkwatervoorziening en het inschatten van de kans dat deze effecten zich voordoen. Op basis van literatuuronderzoek zijn mogelijk ongewenste gebeurtenissen beschreven (dit zijn bewust geen risico s genoemd omdat het zaken betreft die een effect kúnnen hebben dat mogelijk een risico is) en de mogelijke effecten op de bescherming van het grondwater voor de drinkwatervoorziening. Het rapport Specialistische kennis en informatie ten behoeve van beleidsontwikkeling bodemenergie Provincie Limburg ( ) is hierbij het startpunt geweest. De bevindingen van het literatuuronderzoek zijn doorgesproken met externen (belangenpartijen en experts), zoals SodM, TNO, Stichting Platform Geothermie en Brabant Water. De resultaten zijn opgenomen in bijlage 3. In bijlage 3 zijn ook de voorschriften en maatregelen opgenomen die (met name door SodM) worden toegepast om de effecten op het grondwater zo klein mogelijk te houden. Op basis hiervan is een inschatting gemaakt van de kans dat een effect zich voordoet. Een inschatting van de risico s is in deze tabel niet opgenomen. Dit lichten we toe: risico is gedefinieerd als kans maal effect. Het effect op de drinkwatervoorziening is afhankelijk van de locatie waar een ongewenste gebeurtenis zich voordoet (voorbeeld: een grondwaterverontreiniging dicht bij een drinkwaterwinning heeft een groter effect op de drinkwatervoorziening dan een verontreiniging op grote afstand). Dat betekent dat ook de omvang van het risico afhankelijk is van de locatie. Het inschatten en beoordelen van risico s vindt later in het proces plaats, namelijk bij het vergelijken van de vier varianten. In de Mijnbouwwet, de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht en de Arbowetgeving en de daaraan gelieerde regelingen, het Mijnbouwbesluit en de Mijnbouwregeling is bepaald waaraan een vergunninghouder moet voldoen, welke procedures van toepassing zijn en onder welke voorwaarden vergunningen worden verleend. Dit stelsel omvat zowel voorschrijvende regels als doelstellende regels. Daar waar er doelstellende regels bestaan, dient de mijnbouwonderneming aan te tonen dat er voldaan wordt aan de doelstelling. SodM ziet toe op de naleving ervan en beoordeelt of huidige en beoogde vergunninghouders voldoende kennis en kunde hebben om mijnbouwkundige problemen bij aardwarmteprojecten aan te pakken. Dit kan ertoe leiden dat beoogde en huidige vergunninghouders maatregelen moeten treffen om aan de gestelde eisen te voldoen. De belangrijkste middelen zijn de verificatie van het boortraject, de zelfevaluatie van het boorproces en de verificatie van het werkprogramma (boorprogramma). 4.2 Indeling effecten Gebeurtenissen of aspecten van geothermie die een risico kunnen zijn voor het grondwater voor de drinkwatervoorziening zijn onderverdeeld in effecten die kunnen optreden tijdens aanleg, tijdens exploitatie en na beëindiging. Tijdens aanleg Verspreiding van schadelijke boor(vloei)stoffen in ondergrond en menging grondwater van verschillende watervoerende pakketten zijn mogelijke effecten van geothermie. Deze effecten kunnen worden veroorzaakt door het toepassen van boorstoffen, het onvoldoende afdichten van doorboorde scheidende lagen, door hoge artesische grondwaterdruk of door voormalige mijnbouw activiteiten. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 9

14 P r o j e c t g e r e l a t e e r d De kans dat dit zich voordoet wordt ingeschat op gering, vanwege de eisen die de wet stelt en het toezicht en de handhaving van SodM (zie ook bijlage 3), waaronder: Operators moeten in een zogeheten werkplan aangeven hoe de putintegriteit wordt gegarandeerd (welke materialen worden gebruikt, welke maatregelen worden genomen en met welke metingen wordt dit getoetst). SodM controleert de zogeheten dagstaten, waarin de operator dagelijks de voortgang en incidenten moet rapporteren gedurende de boorwerkzaamheden. De ruimte tussen de formatie (ondergrond) en de casing (buis waardoor het water stroomt) wordt over de hele lengte van de putten gecementeerd en van onder naar boven aangebracht. Er wordt gecontroleerd of cementering volledig is. Naast een toezichthoudende rol, heeft SodM ook een handhavende rol. Het werk kan ook worden stilgelegd als aanwijzingen niet worden opgevolgd. Alle toegepaste chemische stoffen moeten in 2018 zijn geregistreerd en geëvalueerd volgens de Europese Verordening REACH. Op dit moment zijn niet van alle toegepaste chemische stoffen de effecten op het grondwater voor de drinkwatervoorziening geëvalueerd. De verwachting is dat dit ook niet het geval is voor SodM erkent dit aandachtspunt en gebruikt naast de REACH informatie aanvullende informatie opgesteld ter bescherming van het mariene milieu, bij het beoordelen van de milieueffecten bij geothermie. De boorstoffen die worden toegepast ter hoogte van de drinkwaterpakketten zijn echter vergelijkbaar met andere boringen in deze pakketten (veelal bentoniet en vergelijkbare stoffen). Daarbij is de tijd dat de drinkwaterpakketten blootgesteld worden aan deze vloeistoffen relatief kort, namelijk alleen tot het moment van verbuizen en cementatie. Hierna zijn de boor(vloei)stoffen die dieper worden toegepast geïsoleerd van de drinkwaterpakketten. Als een operator stoffen wil toepassen waarvan negatieve effecten op het milieu bekend zijn moet deze onderbouwen waarom minder schadelijke alternatieven niet worden gebruikt (vergroening). Tijdens exploitatie Mogelijke effecten tijdens exploitatie zijn lekkage van circulatievloeistoffen of reinigingsmiddelen vanuit de put naar bodem en grondwater. Ook kan menging grondwater van verschillende watervoerende pakketten optreden. Oorzaken kunnen zijn: lekkage door aantasting van metalen casing, seismiciteit, en reiniging van verstopte putten. Om de kans te minimaliseren dat deze effecten zich voordoen zijn eisen en regels in de wet opgenomen, die SodM handhaaft (zie bijlage 3). De kans dat deze effecten optreden is ingeschat als gering. Ook kunnen, als gevolg van uitstraling van warmte vanuit de put, veranderingen optreden in de samenstelling van de microbiologische populatie, convectiestroming, precipitatie en mobilisatie van mineralen en andere elementen (metalen, arseen). Deze effecten worden op dit moment onderzocht en zijn daarmee nog een leemte in kennis. Het is niet aannemelijk dat geothermie zal leiden tot radioactieve besmetting van grondwater. Monitoring van de kwaliteit van het grondwater om de putten is niet verplicht en zal naar mening van SodM niet geschikt zijn voor het meten van lekkage vanuit de put naar het grondwater. Het meten in de put (veranderingen in druk, debiet, uitvallen pomp) geven eerder aanwijzingen dat er problemen zijn met de putintegriteit. De operator moet de wanddikte van de casing periodiek meten als onderdeel van het managementsysteem om de putintegriteit te garanderen. SodM werkt aan een betere handhaving hiervan, omdat dit nog niet in alle gevallen gebeurt. De kans dat deze effecten optreden is ingeschat als gering, op voorwaarde dat SodM de strengere handhaving op dit punt doorvoert. De Provincie Limburg zal kennis van andere partijen (bijvoorbeeld Brabant Water) over monitoring van de watervoerende pakketten gebruiken bij de ontwikkeling van het beleid ten aanzien van geothermie. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 10

15 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Na beëindiging Na beëindiging van een geothermie installatie zou door het falen van de casing of de cementering achtergebleven circulatievloeistof kunnen lekken naar bodem en grondwater of zou menging van grondwater van verschillende watervoerende pakketten kunnen optreden. De Mijnbouwwet stelt voorwaarden aan de wijze van afwerken. Wanneer deze conform de wet worden uitgevoerd, lijkt de kans gering dat deze lekkage optreedt. Er wordt echter een voorbehoud gemaakt omdat het ons nog niet duidelijk is hoe geëiste afwerking is geborgd als de operator onvoldoende financiële draagkracht heeft. Leemten in kennis In bovenstaande weergave van effecten en risico s van geothermie zijn een drietal kennisleemten geformuleerd, die hierna zijn opgesomd: Niet alle chemische stoffen die mogelijk ingebracht worden in het milieu zijn geëvalueerd (binnen het REACH programma) en daarmee samenhangende risico s zijn dus onbekend. De effecten van de uitstraling van warmte rondom de putten wordt op dit moment onderzocht, maar is op dit moment nog een leemte in kennis. Nog onduidelijk is hoe geëiste afwerking van putten geborgd is als de operator onvoldoende financiële draagkracht heeft. In het kader van de Rijksstructuurvisie Ondergrond (STRONG) heeft het Rijk het voornemen om een nationaal kennisprogramma voor de effecten van mijnbouwactiviteiten te starten. Dit programma kan mogelijk worden benut om onzekerheden en kennisleemten voor de Limburgse situatie onder de aandacht te brengen. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 11

16 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 5 Varianten 5.1 Inleiding In de vierde paragraaf van dit hoofdstuk zijn varianten omschreven voor geothermie in relatie tot de bescherming van (strategische) grondwatervoorraden voor de productie van drinkwater. Deze varianten worden beoordeeld op basis van een set indicatoren (zie hoofdstuk 6). De varianten zijn objectief omschreven, om een zuivere afweging mogelijk te maken. Wel is in de beschrijving ingegaan op een aantal, algemeen geaccepteerde, voor- en nadelen. Voorafgaand aan de varianten wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de gehanteerde begrippen (paragraaf 5.2) en enkele zwaarwegend uitgangspunten (paragraaf 5.3). 5.2 Begrippenkader grondwaterbeschermingsbeleid Ter verduidelijking van de varianten zijn hieronder een aantal begrippen toegelicht die worden gebruikt in het grondwaterbeschermingsbeleid. In de figuur op de volgende pagina s zijn de gebieden op een kaart van Limburg geprojecteerd. In bijlage 1 zijn doorsnedes opgenomen van de Roerdalslenk en de Venloschol. Waterwingebied: Een gebied rondom onttrekkingsputten ter bescherming van de kwaliteit van het grondwater. De grens van het waterwingebied wordt bepaald door de zogenaamde 'verblijfstijd'. Dit is de tijd die een waterdeeltje nodig heeft om de put te bereiken. De grens van het waterwingebied wordt in Limburg gevormd door de verblijfstijd van 60 dagen. Omdat de waterwingebieden erg kwetsbaar zijn geldt hier het strengste beschermingsniveau. Deze beogen de kwaliteit van de grond en het grondwater te beschermen. Voor een aantal activiteiten en handelingen geldt zelfs een volledig verbod, bijvoorbeeld voor nieuwbouw in waterwingebieden. Deze regels staan in de Omgevingsverordening Limburg Grondwaterbeschermingsgebied: Een gebied ter bescherming van de kwaliteit van het grondwater rondom een waterwingebied. De grens wordt bepaald door de lijn vanaf waar het grondwater maximaal 25 jaar onderweg is alvorens de putten te bereiken. Binnen het grondwaterbeschermingsgebied gelden gebruiksbeperkingen welke zijn opgenomen in de Provinciale Omgevingsverordening Limburg. Voor een aantal activiteiten en handelingen geldt een volledig verbod, bijvoorbeeld voor nieuwe ondergrondse opslag van aardolieproducten (Omgevingsverordening Limburg 2014). Boringsvrije zone: Een gebied waarbinnen boringen (onder andere ten behoeve van het boren van onttrekkingsputten) vanaf een bepaalde diepte in principe verboden zijn ter bescherming van de grondwatervoorraad. In Limburg zijn twee boringsvrije zones ingesteld, namelijk de Roerdalslenk en de Venloschol. Voor de Roerdalslenk geldt een absoluut verbod op boringen. Voor de Venloschol geldt een boorverbod waarbij wel ontheffing mogelijk is. De boringsvrije zones in deze gebieden zijn ingesteld ter bescherming van de diepe grondwatervoorraad, aanwezig in bodemlagen onder een waterdichte kleilaag. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 12

17 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 13

18 P r o j e c t g e r e l a t e e r d In de Omgevingsverordening Limburg zijn de regels opgenomen voor het doorboren van de kleilagen. In beide gebieden gelden niet dezelfde regels, vanwege de verschillen in verspreiding en dikte van de betreffende kleilagen, de mate waarin het bovenliggende pakket geschikt is voor bepaalde toepassingen en de al aanwezige doorboringen. Daarom is onderscheid gemaakt in de regels die in beide gebieden van toepassing zijn en is in het opstellen van de varianten voor dit rapport onderscheid gemaakt naar beide gebieden. 5.3 Uitgangspunten Uitgangspunt 1: Geen geothermie in grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden Het beleidskader Geothermie heeft ten aanzien van grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden een hard uitgangspunt: in deze gebieden is geothermie niet toegestaan. Reden daartoe is dat uit de risico-inventarisatie (parallel aan het traject van belangenafweging) blijkt dat niet op voorhand alle risico s bij de toepassing van geothermie zijn uit te sluiten. Bij een eventuele verontreiniging van het grondwater zal de grondwaterwinning uit bedrijf moeten worden genomen en dat is een bedreiging voor de levering van de schoon en veilig drinkwater (een primaire levensbehoefte). Vervanging van een winning op zodanige wijze dat de leveringszekerheid weer gegarandeerd is, leidt tot grote (maatschappelijke) kosten. Het betreft zowel investeringen in leidingen en installaties, als het vinden en inrichten van een nieuw gebied waar grondwater kan worden gewonnen voor de drinkwatervoorziening. Daarnaast kan het verlies van een grondwaterwinning niet automatisch door inzet van oppervlaktewater worden opgevangen. Het huidig areaal grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden in Limburg is beperkt. De verboden die van kracht zijn in deze gebieden zijn van toepassing op een klein deel van Limburg. Uitgangspunt 2: Volledig verbod van geothermie in Limburg is juridisch niet haalbaar De Provincies hebben een wettelijke taak om gebieden aan te wijzen ter bescherming van het grondwater met het oog op de winning ten behoeve van de drinkwaterproductie en voor het vaststellen van regels die in die gebieden gelden. Die taak is vastgelegd in de Wet milieubeheer. Gebieden en regels moeten worden opgenomen in de provinciale milieuverordening. In Limburg is die verordening onderdeel van de Omgevingsverordening Limburg De waterwingebieden, de grondwaterbeschermingsgebieden en de boringsvrije zones zijn aangewezen ter bescherming van het grondwater met het oog op de winning ten behoeve van de drinkwaterproductie. De Wet milieubeheer biedt nog wel een zekere ruimte om regels met een ander specifiek oogmerk in de verordening op te nemen (bijvoorbeeld bescherming landschappelijke waarden in het Beschermingsgebied Nationaal Landschap Zuid-Limburg), maar een verbod voor de gehele Provincie voor de winning van aardwarmte, zal al snel in strijd komen met hogere wetgeving, met name de Mijnbouwwet en de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht, die dat (algemene) belang beogen te beschermen. De variant Absoluut verbod in Limburg is onderstaand opgenomen, maar dient in het juiste perspectief beschouwd te worden. Namelijk, dat een absoluut verbod op geothermie, op basis van de Wet milieubeheer, juridisch waarschijnlijk geen stand zal houden. Voor de te voeren discussie en beoordeling van varianten heeft de variant wel waarde. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 14

19 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 5.4 Varianten Het gesprek over het beleidskader Geothermie wordt gevoerd aan de hand van vier varianten. De eerste variant (het volledig toestaan van geothermie in Limburg, buiten de waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden) en de vierde variant (volledig verbod van geothermie in de hele Provincie) gelden als de twee uitersten. De andere twee varianten bevinden zich op de schaal tussen deze twee uitersten. In tabel 5.1 is per variant aangegeven in welke gebieden niet mag worden geboord naar aardwarmte. Gezien het harde uitgangspunt van de vorige paragraaf gaat de discussie vooral om de boringsvrije zones Roerdalslenk en Venloschol. In de Roerdalslenk geldt een absoluut boorverbod, in de Venloschol is een ontheffing van het boorverbod mogelijk. Dit zijn relatief grote gebieden waar ondergrondse formaties met voldoende potentie voor aardwarmtewinning aanwezig zijn. In de aanloop naar het beleidskader zal over deze twee grote gebieden het gesprek worden gevoerd. Variant 1: Geothermie overal toestaan buiten de grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden In deze variant wordt het boren naar aardwarmte in de hele Provincie Limburg toegestaan, met uitzondering van de grondwaterbeschermingsgebieden en de waterwingebieden. Boringen in de boringsvrije zones Roerdalslenk en Venloschol worden toegestaan, met uitzondering van de grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden binnen deze zones. Variant 2: Geothermie overal toestaan behalve in Roerdalslenk en waterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden In deze variant wordt het boren naar aardwarmte in de hele Provincie Limburg toegestaan, behalve in de boringsvrije zone Roerdalslenk en de waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden. De boringsvrije zone Venloschol wordt in deze variant wel vrijgegeven voor geothemieboringen met uitzondering van de grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden binnen deze zone. Variant 3: Geothermie overal toestaan behalve in Roerdalslenk, Venloschol en waterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden In deze variant wordt het boren naar aardwarmte in de hele Provincie Limburg toegestaan, behalve in de boringsvrije zones Roerdalslenk en Venloschol en de waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden. Variant 4: Geen geothermie in Limburg In deze variant wordt het boren naar aardwarmte in de hele Provincie Limburg verboden. Geothermie is niet toegestaan in Limburg. Hiermee worden alle mogelijke risico s van geothermie in relatie tot de grondwatervoorraden vermeden. Dit betekent ook dat de voordelen van geothermie in termen van duurzaamheid en de aanwezige potentie niet (kunnen) worden benut. Tabel 5.1 Verduidelijking van gebieden waar niet geboord mag worden naar geothermie binnen de varianten Variant Gebied Waterwingebied Grondwaterbeschermingsgebied Boringsvrije zone Roerdalslenk Boringsvrije zone Venloschol Rest van Limburg Variant 1 X X Variant 2 X X X Variant 3 X X X X Variant 4 X X X X X 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 15

20 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 6 Beoordelingskader 6.1 Inleiding De varianten uit hoofdstuk 5 worden in het proces richting een beleidskader Geothermie beoordeeld. Aan de verschillende indicatoren kan nog een bepaalde weging worden toegevoegd. Vanwege bepaalde (zwaarwegende) belangen kan er voor gekozen worden een bepaalde indicator (of sub-indicator) een hogere weging te geven. Dit kan effect hebben op de eindbeoordeling van varianten. 6.2 Indicatoren Onderstaand is een aanzet gedaan voor de bij de afweging te betrekken indicatoren. Deze zijn bepaald op basis van mogelijke effecten die beschermen van grondwater en benutten van de geothermiepotentie kunnen hebben. Conform de focus van deze notitie is de beoordeling dus niet gericht op aspecten als natuur en ruimtelijke kwaliteit. De sub-indicatoren onder Bodem en grondwater zijn direct verbonden met mogelijke risico s die kunnen optreden bij geothermie, zoals beschreven in hoofdstuk 3 van deze notitie. Indicatoren Bodem en grondwater Economie en duurzaamheid Sub Beschikbare/bruikbare grondwatervoorraad (kwantiteit) Grondwaterkwaliteit Bodemmilieu Integriteit ondergrond (afsluitende lagen) Invloed op de grondwaterstroming Werkgelegenheid Bijdrage aan economie Vestigingsklimaat Limburg Concurrentiepositie Limburg (tevens i.r.t. buitenland) Vergroening sectoren Bijdrage aan energietransitie: duurzaamheids-doelstellingen In de beoordeling wordt gebruik gemaakt van een 5-puntsschaal, van - - tot + +. Daarin wordt uitgegaan van het volgende: - - negatief effect, relatief groot, waarbij normen worden overschreden of in een kritisch gebied - negatief effect, maar relatief beperkt of lokaal 0 geen (significant) effect + positief effect, maar relatief beperkt of lokaal + + positief effect, relatief groot Elke variant wordt beoordeeld op een tweetal indicatoren, te weten bodem en grondwater en economie en duurzaamheid. Onder beide indicatoren liggen een aantal sub-indicatoren. De indicatoren zijn geformuleerd vanuit de belangen die in het beleidskader Geothermie zijn betrokken en worden afgewogen. Onderstaand zijn de indicatoren nader uitgewerkt. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 16

21 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Bodem en grondwater Met de indicator bodem en grondwater wordt beoordeeld welke effecten een variant mogelijk heeft op de bodem en het grondwater. Sub-indicatoren die worden betrokken zijn de grondwaterkwantiteit (grondwatervoorraad ten behoeve van drinkwatervoorziening), grondwaterkwaliteit, het bodemmilieu, de integriteit van de ondergrond (afsluitende lagen) en de invloed op de grondwaterstroming. Ten aanzien van de kwaliteit en kwantiteit van het grondwater is daarbij ook meegenomen dat het gaat om voldoende grondwater van voldoende kwaliteit. Deze twee zijn voor de drinkwaterwinning dus van elkaar afhankelijk. Effecten op deze sub-indicatoren zijn alleen te verwachten wanneer, ondanks genomen maatregelen en gestelde eisen, bepaalde effecten optreden. Het kan dan bijvoorbeeld gaan om een calamiteit waarbij onverhoopt een lek ontstaat in een leiding, waardoor water uit een diepere laag in het grondwater terecht komt dat een bron is voor drinkwaterbereiding. In de beoordeling is de omvang van een dergelijke calamiteit per variant beoordeeld. Met grondwaterkwantiteit wordt de grondwatervoorraad die in 2021 in de drinkwaterbehoefte van Limburg moet voorzien bedoeld. Met de grondwaterkwaliteit wordt de kwaliteit van het grondwater ten behoeve van drinkwaterbereiding bedoeld. Uitgangspunt is dat de kwaliteit van het grondwater onder beide boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk hetzelfde is. Onder bodemmilieu wordt de aanwezige flora en fauna in diepere bodemlagen bedoeld. Met de integriteit van de ondergrond wordt de mate van afsluiting van een bodemlaag bedoeld, in dit specifieke geval de afsluitendheid van de kleilagen die de grondwatervoorraad eronder beschermen ter hoogte van de boringsvrije zones. De huidige integriteit van de kleilagen wordt betrokken in de beoordeling. Met grondwaterstroming wordt uitwisseling van grondwater tussen verschillende lagen in de ondergrond bedoeld. Grondwaterstroming in de ondergrond wordt veroorzaakt door over- of onderdruksituaties. Economie en duurzaamheid Binnen de indicator economie en duurzaamheid wordt beoordeeld welke mogelijke effecten een variant heeft op de regionale economie en op doelstellingen op het gebied van duurzaamheid. In de beoordeling worden de sub-indicatoren werkgelegenheid, bijdrage aan economie, vestigingsklimaat in Limburg, concurrentiepositie Limburg (tevens in relatie tot omliggende landen), vergroening bedrijven en de bijdrage aan de energietransitie (duurzaamheidsdoelstellingen) betrokken. Er wordt een verwachting uitgesproken over: Mogelijke arbeidsplaatsen die kunnen ontstaan; Welke economische toegevoegde waarde kan ontstaan; De effecten op het vestigingsklimaat in Limburg; De concurrentiepositie van sectoren die kunnen profiteren van geothermie; Welke bijdrage aan vergroening van sectoren mogelijk gerealiseerd kan worden, door het terugdringen van het aardgasverbruik; Welke bijdrage aan duurzaamheidsdoelstellingen daar mogelijk mee gerealiseerd kan worden. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 17

22 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 7 Beoordeling varianten 7.1 Inleiding In dit hoofdstuk is het resultaat weergegeven van de beoordeling van de varianten op basis van de in hoofdstuk 6 onderscheiden indicatoren. Onderstaand is per indicator een beschrijving gegeven van mogelijke effecten. Vervolgens is onder het kopje beoordeling varianten nader ingezoomd op de verschillen tussen de beoordeling van de varianten. In paragraaf 7.3 is ter illustratie een tabel opgenomen waarin de beoordeling van de varianten is opgenomen. 7.2 Bodem en grondwater De kwaliteit en de kwantiteit van het grondwater wordt mogelijk beïnvloed wanneer een calamiteit plaats vindt. Hierdoor kan water uit de boorput in het grondwater terecht komen, bijvoorbeeld bij een lekkage of een calamiteit aan de casing van de put. Gevolg kan zijn dat minder grondwater van voldoende kwaliteit voor drinkwaterbereiding beschikbaar is. De grondwaterkwantiteit wordt beschouwd door te beoordelen hoe de voorraad die in 2021 in de drinkwaterbehoefte van Limburg moet voorzien, mogelijk wordt aangetast bij een calamiteit. Het grondwater onder de boringsvrije zones dekt circa 45% van de totale geprognosticeerde drinkwaterbehoefte in 2021 in de Provincie Limburg, de Venloschol dekt circa 15% en de Roerdalslenk 30%. Gevolg kan zijn dat het grondwater voor drinkwaterbereiding onder de kleilagen door een lagere kwaliteit verminderd bruikbaar kan zijn. Het is niet gezegd dat door een calamiteit de drinkwatervoorraad onbruikbaar zou kunnen worden, dit is afhankelijk van de reikwijdte waarin het grondwater beïnvloed wordt. Effecten op de grondwaterkwaliteit zijn bepaald naar omvang van de aantasting, in termen van hoeveelheden grondwater van een lagere kwaliteit na het optreden van een calamiteit. Uitgangspunt is dat de kwaliteit van het grondwater onder beide boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk hetzelfde is. Noot: Vanwege het abstractieniveau waarop navolgende beoordeling plaatsvindt, is de beoordeling van effecten op waterkwantiteit en waterkwaliteit hetzelfde. Beiden effectbeoordelingen hebben betrekking op aantasting van de voorraad grondwater ten behoeve van drinkwaterbereiding. Het bodemmilieu wordt mogelijk beïnvloed door opwarming rondom met name de productieput. Hierdoor kan convectiestroming optreden (dit is stroming als gevolg van dichtheidsverschillen). Daarnaast kunnen door opwarming mineralen en metalen (waaronder arseen) mobiliseren of neerslaan. Bovendien kan opwarming leiden tot een verandering van samenstelling van microbiologische populaties. KWR Watercycle Research Institute heeft recentelijk onderzoek verricht naar bovengenoemde effecten van warmte uitstraling rondom putten. De resultaten van dit onderzoek zijn nog niet openbaar. Door geothermieprojecten kan de integriteit van de kleilagen beïnvloed worden, namelijk door de doorboring van de kleilaag. Een mogelijk effect kan optreden wanneer onverhoopt lekkage langs de boorput plaatsvindt. Door mogelijke lekkage langs de boorput kan migratie van grondwater plaatsvinden en komt grondwater van verschillende kwaliteiten en samenstelling bij elkaar. Ook zonder geothermieboringen is het mogelijk dat migratie van grondwater van boven de kleilaag naar onder de kleilaag plaatsvindt en andersom door integriteit van de kleilagen in de huidige situatie. Met grondwaterstroming wordt uitwisseling van grondwater tussen verschillende lagen in de ondergrond bedoeld. Grondwaterstroming in de ondergrond wordt veroorzaakt door over- of onderdruksituaties. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 18

23 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Beoordeling varianten Wanneer geothermie in heel Limburg toegestaan wordt (variant 1), kunnen boringen worden uitgevoerd in watervoerende lagen waarmee 45% van de geprognosticeerde drinkwaterbehoefte in 2021 in de Provincie Limburg gedekt wordt. Wanneer alleen de Venloschol opengesteld wordt (variant 2) is dit percentage 15%. Wanneer geothermie slechts wordt toegestaan in gebieden buiten boringsvrije zones (variant 3) of geheel wordt verboden in Limburg (variant 4) zijn mogelijke effecten op de drinkwaterkwantiteit niet aan de orde. Negatieve effecten op het de grondwaterkwaliteit en het bodemmilieu kunnen naar verwachting groter zijn naarmate de omvang van het gebied waar boringen mogelijk zijn groter is, kortom een volgorde van variant 1 tot 4. Een andere onderscheidende sub-indicator betreft de integriteit van de ondergrond. Van belang hierbij is de mate waarin de bovenliggende kleilagen het grondwater ten behoeve van de drinkwatervoorziening beschermen. In de kleilaag in de Venloschol komen van nature vensters voor en de dikte van de kleilaag varieert. In bijlage 1 is een doorsnede van de kleilagen opgenomen waarin te zien is dat de kleilaag in de Venloschol op een aantal plekken gaten vertoont. Ook zonder geothermieboringen is het dus mogelijk dat migratie van grondwater van boven de kleilaag naar onder de kleilaag plaatsvindt, en andersom. De kleilaag van de Roerdalslenk is van hogere kwaliteit, deze is dikker en heeft een grotere integriteit dan de kleilaag van de Venloschol. Mogelijke extra effecten als gevolg van doorboring van de kleilaag van de Venloschol zijn daarmee relatief minder groot dan mogelijke effecten die optreden als de integriteit van de kleilaag in de Roerdalslenk onverhoopt zou worden aangetast als gevolg van boringen. Effecten op de integriteit van kleilagen is niet aan de orde binnen varianten 3 en 4. Op basis van systeemkennis over de ondergrond geeft TNO aan dat er geen / zeer beperkte grondwaterstroming plaatsvindt tussen diepere en ondiepere lagen. Dit betekent dat het systeem nagenoeg in hydrostatisch evenwicht is. Er zijn echter weinig metingen beschikbaar om dit goed te onderbouwen. Grondwaterstroming kan er mogelijk voor zorgen dat verontreinigd grondwater (door een onverhoopte calamiteit bij een geothermieproject) richting lagen stroomt waar grondwater ten behoeve van drinkwater wordt gewonnen. Door het benoemde hydrostatisch evenwicht zijn eventuele effecten die door toevoeging van geothermie zouden kunnen optreden niet van toepassing. Binnen geen van de varianten zijn effecten te verwachten, en de sub-indicator is daarom niet onderscheidend. 7.3 Economie en duurzaamheid Doordat geothermieboringen kunnen bestaande en toekomstige glastuinbouwbedrijven en mogelijk ook andere sectoren in Limburg profiteren van de mogelijkheid van aardwarmte voor hun bedrijfsvoering. De vraag naar warmte komt op dit moment uit de glastuinbouwsector, zowel in Limburg als in de rest van Nederland. De reden daarvan is dat de glastuinbouw een grote warmtevrager is. Het is niet uit te sluiten dat in de toekomst andere grote warmtevragers zullen ontstaan (bijvoorbeeld woonwijken van enige omvang). Het is niet ondenkbaar dat kleine warmtevragers in de toekomst aansluiting zoeken bij de huidige initiatiefnemers vanuit de glastuinbouw, zeker als de tendens van het aanleggen van warmtenetten zich doorzet. Door het (verder) mogelijk maken van geothermieboringen, zal naar verwachting toegevoegde waarde voor de economie gecreëerd worden evenals nieuwe arbeidsplaatsen. Het vestigingsklimaat en de concurrentiepositie van Limburg als tuinbouw-provincie worden hierdoor mogelijk gestimuleerd. Niet onderzocht is of bedrijven de mogelijkheid om geothermie toe te kunnen passen, meewegen in hun vestigingskeuze. Het toelaten van aardwarmte biedt de glastuinbouw de mogelijkheid om als sector te vergroenen. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 19

24 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Bovendien biedt het aan andere duurzame ondernemers mogelijkheden om aan te takken, bijvoorbeeld door middel van een warmtenet. Deze optie kan bedrijvigheid aantrekken, hoewel niet is onderzocht in hoeverre de beschikbaarheid van betaalbare warmte een argument is in het vestigingsbeleid van bedrijven. Tenslotte is het mogelijk dat sectoren vergroenen als gevolg van toepassing van geothermie doordat minder gas wordt gestookt en dus minder CO 2 wordt uitgestoten. Daarmee wordt mogelijk bijgedragen aan de verschuiving van fossiele brandstoffen naar duurzame energie (de energietransitie) en wordt voorts een bijdrage geleverd aan het behalen van duurzaamheidsdoelstellingen. Beoordeling varianten De grootste potentie voor aardwarmtewinning bevindt zich in de ondergrond van Noord-Limburg, zie ook de kaarten in bijlage 4. Dat is voor een groot deel binnen de boringsvrije zone Venloschol. De aardwarmtepotentie in de Roerdalslenk is naar verwachting kleiner dan in de Venloschol. Glastuinbouwbedrijven zijn vooral gevestigd rond Venlo en de meesten liggen binnen de boringsvrije zone Venloschol. Dat geldt ook voor de geplande ontwikkelingsgebieden voor glastuinbouw. Ook binnen de boringsvrije zone Roerdalslenk bevinden zich glastuinbouwbedrijven, hoewel dit er minder zijn dan in de Venloschol. Binnen de boringsvrije zone Roerdalslenk bevinden zich enkele ontwikkelingsgebieden voor glastuinbouw, ook dit zijn er minder dan in de Venloschol. Venlo, Roermond, Weert en mogelijk Venray zijn (middel)grote kernen met een substantiële warmtevraag voor woningen, waar tevens ook groei te verwachten is. Deze kernen kunnen mogelijk in de toekomst profiteren van geothermie en van de initiatieven van de glastuinbouw om te boren naar aardwarmte. Wanneer geothermie in heel Limburg toegestaan zal worden (variant 1) zal de toegevoegde waarde aan de economie en duurzaamheid (alle sub-indicatoren) voor de glastuinbouw het hoogst zijn. Echter zal de toegevoegde waarde van het openstellen van de Venloschol (variant 2) naar verwachting relatief het grootst zijn, vanwege de aanwezige glastuinbouwbedrijven en ontwikkelingsgebieden ter plaatse van de Venloschol en daarnaast is de potentie voor aardwarmtewinning, in de ondergrond van Noord-Limburg (ter plaatse van de Venloschol) groter dan ter plaatse van de Roerdalslenk. Greenport Venlo als glastuinbouwgebied zal naar verwachting de grootste profiteur zijn van een openstelling van boringsvrije zones. Een verbod in de boringvrije zones en waterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden (variant 3) betekent dat ook geen ontheffingsmogelijkheden meer bestaan voor boringen in de Venloschol, zoals dit onder het huidige beleid wel mogelijk is. Bij een verbod in heel Limburg (variant 4) zal de toegevoegde waarde van de geothermiesector in de toekomst volledig blokkeren. Vooruitkijkend op mogelijke benutting van het aardwarmtepotentieel door woningen is de relatieve toegevoegde waarde van het openstellen van de boringsvrije zone Venloschol het grootst gezien de aanwezige (middel)grote kernen met een substantiële warmtevraag, waar tevens ook groei te verwachten is. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 20

25 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 7.4 Totaalbeoordeling en conclusies In tabel 7.1 is ter illustratie de totaalbeoordeling naar analogie van de beschrijving in paragrafen 7.1 tot en met en 7.3 opgenomen. Tabel 7.1 Totaalbeoordeling varianten Indicatoren Sub Variant 1: Geothermie overal toestaan Variant 2: Geothermie toestaan in Venloschol Variant 3: Geothermie overal toestaan behalve in boringsvrije zones Variant 4: Verbod heel Limburg Beschikbare/bruikbare grondwatervoorraad (kwantiteit) - 0/- 0 0 Bodem en grondwater Grondwaterkwaliteit - 0/- 0 0 Bodemmilieu - 0/- 0 0 Integriteit ondergrond (afsluitende lagen) - 0/- 0 0 Invloed op de grondwaterstroming Werkgelegenheid +/ Bijdrage aan economie +/ Economie en duurzaamheid Vestigingsklimaat Limburg +/ Concurrentiepositie Limburg (tevens i.r.t. buitenland) +/ Vergroening sectoren +/ Bijdrage aan energietransitie: duurzaamheids-doelstellingen +/ In de beoordeling is gebruik gemaakt van een 5-puntsschaal, van - - tot + +. Daarin wordt uitgegaan van het volgende: - - negatief effect, relatief groot, waarbij normen worden overschreden of in een kritisch gebied - negatief effect, maar relatief beperkt of lokaal 0 geen (significant) effect + positief effect, maar relatief beperkt of lokaal + + positief effect, relatief groot 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 21

26 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 8 Conclusie In dit hoofdstuk beschrijven we onze conclusies op basis van de twee consultatieronden met stakeholders en de onderzoeken die door de provincie zijn uitgevoerd ter voorbereiding op de bijeenkomsten. Constateringen In dit rapport is verslag gedaan van diverse onderzoeken van de Provincie. De resultaten van deze onderzoeken zijn besproken met de belangrijkste stakeholders. Op basis van de onderzoeken en de consultatie hebben we het volgende waargenomen: Alle deelnemende partijen aan de dialoog zijn het er over eens dat de langdurige beschikbaarheid van grondwater voor de bereiding van drinkwater belangrijk is. Het is van belang dat gereserveerde voorraden niet verontreinigd worden als gevolg van een andere activiteit in de diepe ondergrond. Alle deelnemende partijen zijn het er ook over eens dat geothermie een potentierijke techniek is voor de winning van hernieuwbare energie. Men vindt het de moeite waard om te onderzoeken of geothermie meer kan worden toegepast in Limburg. Met name geldt dat voor gebieden waar een grote vraag is naar warmte, zoals de glastuinbouw van Greenport Venlo. De glastuinbouw rondom Venlo (Greenport Venlo) wil graag diepe boringen plaatsen voor de winning van aardwarmte. De ondergrond van dit gebied biedt op basis van TNO-onderzoek potentie voor de winning van aardwarmte, doch het bevindt zich in een gebied dat door de Provincie Limburg is aangewezen als boringsvrije zone. Alle deelnemende partijen hebben aangegeven te overwegen open te staan voor het boren naar aardwarmte in het gebied rondom Venlo. De deelnemende partijen vinden het belangrijk om aandacht te houden voor onzekerheden en kennisleemten ten aanzien van de techniek van geothermie en de effecten. De techniek is relatief jong en alle partijen willen leren van opgedane ervaringen. Conclusie Geconcludeerd kan worden dat, bij de meest relevante partijen, draagvlak bestaat voor variant 2 uit deze rapportage. Wat betekent dat er draagvlak is voor het, onder voorwaarden, toestaan van het winnen van aardwarmte in de Venloschol. In de waterwingebieden en de grondwaterbeschermingsgebieden worden geen boringen toegestaan. Om dit resultaat te effectueren is het nodig dat de Provincie een beleid ontwikkelt voor de komende jaren en dit op basis van opgedane ervaringen actualiseert. De ontwikkeling van de techniek van geothermie of de opkomst van andere technieken of initiatieven in de bodemlagen onder de kleilaag van de Venloschol kunnen ook aanleiding geven tot actualisering. 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 22

27 P r o j e c t g e r e l a t e e r d 9 Bronnen Rapport Regionale Studie aardwarmtepotentie Provincie Limburg 0Limburg.pdf (TNO, 2012) Supplement op rapport regionale studie aardwarmtepotentie Provincie Limburg (TNO, 2012) Inventarisatie risico s geothermie (Provincie Limburg, 2015) Link naar box Rapport specialistische kennis en informatie ten behoeve van beleidsontwikkeling bodemenergie Provincie Limburg (Geo Energy Consultants Groenholland & Met Beleid, in opdracht van Provincie Limburg, 2015) Link naar box Ontwerp Provinciaal Waterplan Limburg Link naar box Provinciaal Omgevingsplan Limburg 2014 (POL) DF (Provincie Limburg, 2015) Provinciale Omgevingsverordening Limburg (2014) 9 september 2016 BELANGENAFWEGING GEOTHERMIE EN GRONDWATERBESCHERMING T&PBE2177R001F01 23

28 Bijlage 1 Verticale doorsnedes Roerdalslenk en Venloschol

29 P r o j e c t g e r e l a t e e r d Verticale doorsnede Roerdalslenk (Hoogte t.o.v. NAP: -419) Verticale doorsnede Venloschol (Hoogte t.o.v. NAP: -281) 9 september 2016 BIJLAGE T&PBE2177R001F01 A1

30 Bijlage 2 Verslagen stakeholderbijeenkomsten, inclusief deelnemerslijst

31 Verslag Aanwezig: Zie Bijlage 1: Deelnemerslijst Van: Marco Vergeer Datum: 8 oktober 2015 Locatie: Limburglaan 10, Maastricht, Provincie Limburg Kopie: Adriaan Koopman, Tiny Slenter Ons kenmerk: BE2177_P&SM001D01 Classificatie: Open Bijlagen: Deelnemerslijst HaskoningDHV Nederland B.V. Planning & Strategy Onderwerp: Verslag stakeholderbijeenkomst I Beleidskader geothermie Provincie Limburg Inleiding Namens de provincie opent Tjeerd Okkes de bijeenkomst. Hij vertelt over de aanleiding van dit traject, namelijk de zienswijze uit de glastuinbouwbranche om geothermie mogelijk te maken in de provincie Limburg. De provincie heeft een wettelijke taak als het gaat om de bescherming van grondwater, waaruit drinkwater wordt gemaakt. Aan de andere kant wil de provincie initiatiefnemers voor duurzame energie faciliteren. Vandaar dat een traject is gestart om te bezien in hoeverre drinkwater en geothermie zijn te combineren. Het doorboren van de kleilaag die de diepe grondwatervoorraad afschermt, anders dan voor de uitzonderingen aangeduid in de omgevingsverordening, is nu verboden. Adriaan Koopman van RHDHV geeft in zijn toelichting aan dat de provincie verschillende activiteiten heeft gedaan om goed onderzoek te doen naar deze kwestie. Er is een rapport dat de risico s in beeld brengt en een rapport waarin de warmtebehoefte is benoemd. In deze fase van het traject wil de provincie met stakeholders een zorgvuldige afweging maken. Deze bijeenkomst beoogt de belangrijkste actoren voor dit onderwerp te informeren en van hen te horen wat hun belangen, wensen en zorgen zijn. In de eerste sessie worden bovendien de voorgestelde varianten besproken. Een tweede bijeenkomst is gepland op 7 december 2015 (Deze was eerst eerder gepland, maar is in de loop van het project verlaat naar deze datum). Kennismakingsronde Na de inleidingen volgt een kennismakingsronde. Deelnemers worden daarbij gevraagd om aan te geven wat volgens hen in het beleidskader zou moeten staan. Daarbij geven ze de volgende signalen af: De provincie wil een zorgvuldige belangenafweging maken met betrekking tot de verenigbaarheid van het winnen van drinkwater en geothermie. In die afweging spelen risico s en potenties van geothermie een belangrijke rol. Daarbij staat de provincie voor de vraag wat ze moet doen om negatieve gevolgen te voorkomen. De WML geeft aan dat zij verantwoordelijkheid hebben voor het leveren van schoon drinkwater en dat ze ieder risico op problemen daarmee wil uitsluiten. I&M vindt het belangrijk om aanwezig te zijn omdat zij ook bezig is met het bestemmen van de ondergrond en het maken van afwegingen. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 1/6

32 EZ is aanwezig met meerdere petten. Ze willen graag geothermie mogelijk maken, zijn vergunningverlener en hebben een onderzoeksprogramma naar de effecten van mijnbouwactiviteiten. Voor de glastuinbouwbranche is geothermie belangrijk omdat energiekosten een grote kostenpost zijn. Ze zouden graag in het beleidskader terugzien dat geothermie mogelijk wordt gemaakt, uiteraard veilig en verstandig. De Natuur- en Milieufederatie is een voorstander van duurzame energie, maar is beducht op eventuele risico s. Afwenteling naar volgende generaties, zoals de commissie Brundtland dat heeft omschreven, moet worden voorkomen. Voor Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) is toezicht op mijnbouwactiviteiten van groot belang. Hoewel iedereen weet dat risico s nooit helemaal zijn uit te sluiten, is het goed om voortdurend bezig te zijn met het voorkómen van het optreden van risico s en met het voorspellen van de gevolgen. De provincie Noord-Brabant is aanwezig om te leren, maar ook om te ontdekken of samenwerking met Limburg en bijvoorbeeld Vlaanderen handig is. De Vlamingen hebben een rapport (Geothermie 2020) geschreven die het bestuderen meer dan waard is. Notitie Voorafgaand aan deze bijeenkomst is een notitie verspreid. Hierin zijn de voorgaande rapporten van de provincie samengevat en zijn scenario s benoemd. Adriaan Koopman verzorgt een toelichting op deze onderzoeken. Op hoofdlijnen is zijn verhaal weergegeven in de Power Point presentatie die met dit verslag is meegezonden. Naar aanleiding van de presentatie worden de volgende vragen gesteld: In de scenario s zit niet echt een relatie met de warmtevraag. Is het niet beter om daarvan uit te gaan (vertaald naar strategieën), in plaats van vanuit de regelgeving? De provincie geeft aan dat er een Energievisie en een Warmteplan in aankomst is. De provincie zal inzetten op meerdere bronnen van duurzame energie (wind, zon, biomassa, aardwarmte). Op dit moment zijn nog geen kwantitatieve doelen gesteld. Verder geeft de provincie aan dat ze met dit beleidskader inspeelt op een vraag uit de Limburgse samenleving: kunnen we naar aardwarmte boren binnen de boringsvrije zones? Maakt de provincie gebruik van alle beschikbare kennis over geothermie? Na deze vraag wordt verwezen naar diverse uitgevoerde onderzoeken, onder meer in de Verenigde Staten. De provincie (en SodM) geeft aan dat de genoemde onderzoeken bij haar bekend zijn. In haar rapporten staat aangegeven hoe ze deze inzichten heeft gebruikt voor de beoordeling van risico s in de Limburgse situatie. De provincie geeft ook aan dat nieuwe informatie welkom is en kan worden betrokken in de afweging. Is het nodig dat de provincie hier een rol in speelt, waarom zijn er geen landelijke regels? Het ministerie van EZ geeft aan dat er in de Mijnbouwwet een adviesrecht is voor de provincies. Deze zal bij aanpassingen van de wet worden uitgebreid, zodat de provincie meer zeggenschap krijgt. Dat is prima, want daarmee kan worden ingespeeld op regionale wensen. SodM geeft aan niet eerder signalen te hebben gekregen dat er problemen zijn ontstaan met boringen naar aardwarmte. Waarom focust de provincie zich op de glastuinbouw? Zijn andere warmtevragers niet in beeld? Als voorbeeld wordt genoemd de warmtenetten. De provincie geeft dat ze nu inspeelt op de ingediende zienswijzen op het POL 2014, wellicht kunnen daar in de toekomst uitbreidingen op komen. Gezien de Energievisie is dat niet ondenkbaar. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 2/6

33 Wat wordt verstaan onder een boringsvrije zone? De provincie geeft aan dat het gaat om de kleilagen die in de Roerdalslenk en de Venloschol het diepere grondwater afschermen van het ondiepe grondwater. Deze laag mag niet worden doorboord, uitzonderingen (vooral voor de winning van grondwater voor menselijke consumptie) daargelaten. In deze gebieden ziet de provincie erop toe dat er niet wordt geboord, maar ze geeft ook aan dat het niet valt uit te sluiten dat dit weleens zonder medeweten van de provincie gebeurt. Ze voegt daar aan toe dat dit, als het gebeurt, een niet toegestane activiteit is waarop ook zal worden gehandhaafd. Bij het zetten van een boring is het belangrijk dat interactie tussen bodemlagen via het boorgat wordt voorkomen. Risico s van geothermie voor het grondwater zijn verder onder andere het toepassen van boorstoffen, lekkages vanuit de put en warmtestraling. Belangenkaart Na de toelichting brengen de deelnemers de relevante partijen in kaart. Dat is hieronder weergegeven. In de matrix is onderscheid gemaakt naar ambitie en naar invloed op beleidsontwikkeling. De aanwezige partijen geven allen aan een ambitie te hebben, maar voor de één is dat gericht op het grondwater (WML) en voor de ander op geothermie (glastuinbouw). Voor de provincie geldt dat ook, waarbij wordt opgemerkt dat de bescherming van grondwater een wettelijke taak van de provincie is. Belangenkaart, interpretatie op basis van informatie tijdens de workshop 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 3/6

34 In de figuur zijn ook partijen ingetekend die niet aanwezig zijn in de workshop. Ze zijn dus niet ter plekke geraadpleegd. In de bijeenkomst is een poging gedaan tot een inschatting oor de aanwezigen, mede gebaseerd op eerdere contacten en publicaties. Bespreking scenario s Vervolgens gaan de deelnemers met de scenario s aan de slag. Dat is gedaan in twee groepen, die ieder twee scenario s hebben besproken. De groepen hebben een poging gedaan om de voors en tegens van de scenario s op een rij te zetten. Vanuit die bespreking worden de volgende observaties gedaan: Algemene observaties Het begrip risico leidt tot onduidelijkheid. Onder een risico wordt de kans verstaan dat een (nadelig) omstandigheid optreedt. Voor de risico-inschatting is het van groot belang om te weten wat de effecten zijn van dat optreden. Kans x effect bepaalt het gevolg van het optreden, de impact op de omgeving en de toelaatbaarheid van het risico. De toelichting van SodM in de groepen maakt duidelijk dat men niet over één nacht ijs gaat. Het regime is streng en veeleisend. Daarnaast zijn er garantiefondsen. De aanwezigen benoemen vier zaken waar meer kennis en informatie over nodig is: o Wat zijn de gevolgen van een worst-case-scenario? Als we dat simuleren, zijn de gevolgen dan te overzien en te beheersen? o Behoefte aan de opbouw van ervaring met geothermie, bijvoorbeeld aan de hand van monitoring. o De situatie die ontstaat nadat de installatie buiten gebruik is genomen. De boring zal o eeuwigdurend in het bodemprofiel aanwezig zijn. Risico s worden bepaald door de gevolgen en het aantal malen van optreden. Kunnen risico s van geothermie (veel gevaar, lage kans) worden vergeleken met de risico s van bijvoorbeeld de landbouw (weinig gevaar, veel kans)? De toelichting van SodM die in de groepen werd gegeven over de regels die gelden bij diepe boringen, werd als zeer waardevol ervaren. Het is goed dat over risico s en getroffen beheersmaatregelen met elkaar wordt gesproken. Zorgen over toezicht en handhaving. Voor derden is het niet altijd helder, wanneer wel of niet in boringsvrije zones door de kleilaag mag worden geboord. De wens is er om dit in een helder beleidskader vast te leggen. Observaties ten aanzien van de scenario s De deelnemers die het scenario overal toestaan (buiten de grondwaterbeschermingsgebieden en de waterwingebieden) hebben besproken geven aan dat daarmee de potenties van geothermie optimaal worden benut. Wel hechten ze belang aan aanvullende provinciale regels per project, waarmee extra waarborgen worden vastgelegd. In dit scenario speelt maatwerk een belangrijke rol. De deelnemers die hebben gesproken over het scenario verbod in Roerdalslenk vinden het goed dat het grondwater onder de kleilaag van strategisch belang voor de watervoorziening (meer dan het grondwater onder de Venloschol). Bovendien vinden ze het meespelen dat deze kleilaag nog weinig is doorboord (buiten de huidige waterwinputten). Ten slotte constateren ze dat er in de Roerdalslenk nauwelijks tot geen vraag is naar aardwarmte. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 4/6

35 De deelnemers die hebben gesproken over een verbod in de beide boringsvrije zones geven aan dat hierdoor grondwater wordt gereserveerd voor drinkwater. Als voordeel van dit scenario wordt genoemd dat geen risico s worden genomen, gezien de onbekendheid met de risico s van geothermie. Er zijn wel twijfels of zo n verbod te handhaven is. De deelnemers die hebben gesproken over een volledig verbod op geothermie geven aan dat je daarmee volledig inzet op het voorkomen van vervuiling van het grondwater. Ze constateren dat je daarmee de mogelijkheden van geothermie in de ijskast zet. Hun advies is, als wordt gekozen voor dit scenario, er actief moeten worden gezocht naar andere bronnen van duurzame energie. Indicatoren Na de bespreking van de scenario s staan de deelnemers stil bij de indicatoren. De deelnemers vragen zich af of deze set indicatoren past bij de discussie die eerder vandaag is gevoerd over vooral de onzekerheid van het optreden van risico s. Zeker als de indicatoren worden gescoord met plussen en minnen, geeft dat geen goed beeld. Het zijn ten hoogste argumenten waarom je voor en tegen geothermie kan zijn. Terugblik Tjeerd Okkes geeft in zijn terugblik aan dat hij het een goede en nuttige bijeenkomst vond, Er zijn beelden gewisseld, er is gewerkt op basis van toelichting en argumentatie en het heeft informatie en vragen opgeleverd. Bovenal heeft het inzicht in ieders belangen opgeleverd. Deze zal voor de volgende bijeenkomst (7 december 2015) worden verwerkt in een aangepaste notitie. In de hoop dat allen dan weer present zijn, dankt Tjeerd de aanwezigen voor hun deelname. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 5/6

36 BIJLAGE 1 Deelnemerslijst 1e stakeholderbijeenkomst Beleidskader geothermie 8 oktober 2015 Organisatie Ministerie Infrastructuur & Milieu Ministerie Economische Zaken Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB) Provincie Noord-Brabant WML Natuur- en Milieufederatie Limburg Provincie Limburg Royal HaskoningDHV Naam Roel Teeuwen Pieter Jongerius Mevr. Kal Michael de Vos Annemie Hermans Pieter Wijnen Bas van Leeuwen Jaap van der Velden Sjoerd Sibbing Roger Hoofs Jelle Vegt Eric Castenmiller Peter Bakker Edwin Zijlstra Tjeerd Okkes Ingrid Dupuits Ton Geensen Marco Vergeer Adriaan Koopman 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 6/6

37 Verslag HaskoningDHV Nederland B.V. Planning & Strategy Aanwezig: Zie Bijlage 1: Deelnemerslijst Van: Adriaan Koopman Datum: 7 december 2015 Locatie: Limburglaan 10, Maastricht, Provincie Limburg Kopie: Marco Vergeer, Tiny Slenter Ons kenmerk: BE2177_P&SM001D01 Classificatie: Open Bijlagen: Deelnemerslijst Onderwerp: Verslag stakeholderbijeenkomst II Beleidskader geothermie Provincie Limburg Inleiding Namens de provincie opent Tjeerd Okkes de bijeenkomst. Hij vertelt over de aanleiding van dit traject, namelijk de toezegging van Gedeputeerde Staten (n.a.v. zienswijzen op de Provinciale Omgevingsvisie Limburg 2014) om voor de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk beleid te ontwikkelen ten aanzien van geothermie. In het beleid wordt de afweging tussen het belang van strategische drinkwatervoorraden en het winnen van geothermie gemaakt. De focus van het beleidskader ligt op 1) de verenigbaarheid van die twee functies en 2) de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk. Tjeerd staat stil bij hetgeen aan bod is geweest in de eerste bijeenkomst en vertelt dat in de tussentijd, samen met Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) is gewerkt aan het scherper maken van de risicoanalyse. Dat heeft geleid tot de effectentabel die is opgenomen in de notitie. Bovendien is de vraag naar en aanbod aan zowel aardwarmte als drinkwaterwinning in beeld gebracht door middel van een GIS-analyse. Dit alles is samengebracht in de nieuwe notitie van RHDHV. Tot slot geeft Tjeerd aan tevreden te zijn aan het eind van deze bijeenkomst als aangegeven kan worden onder welke voorwaarden, condities of regels het winnen van geothermie mogelijk is of uitgesloten moet worden in Limburg. Een van de deelnemers merkt op dat de aanvliegroute van het vraagstuk vrij nauw is, namelijk alleen gericht op geothermie voor glastuinbouwbedrijven en de afweging hiervan ten opzichte van de drinkwatervoorziening. Tjeerd geeft aan dat het doel van dit traject is te komen tot beleid inzake de verenigbaarheid van geothermie en drinkwaterwinning. Dat is een behoorlijke opgave. Daarmee acteert de Provincie vanuit de maatschappelijke urgentie die er nu ligt en volgt daarmee de toezegging van het bestuur van de Provincie en de vraag vanuit de glastuinbouwsector. Dat wil echter niet zeggen dat vanuit dit beleidskader en dit proces, geen andere toepassingen van geothermie, zoals stadsverwarming, verwarming van utiliteitsgebouwen is uitgesloten. Dit proces is tevens een start voor een afweging van deze andere toepassingen. Programma en voorstelrondje Marco Vergeer licht het programma toe, en vraagt een ieder in de zaal zich kort voor te stellen, aangezien er veel nieuwe gezichten zijn in vergelijking met stakeholdersessie I. Daarnaast is er ruimte om te reageren op het verslag van de vorige bijeenkomst. Tijdens deze ronde wordt het volgende opgemerkt: De vertegenwoordigers vanuit de glastuinbouw geven aan dat geothermie voor hen belangrijk is. De argumenten zijn echter breder dan het verslag vermeldt. Naast het kostenaspect, zijn zeker ook de CO 2 -afspraken tussen overheid en de glastuinbouwsector van belang. Bovendien wil de sector duurzamer produceren. De glastuinbouwers geven aan dat zij niet de enige afnemers van aardwarmte zijn. Winningen in Den Haag en in de toekomst de stad Groningen worden ook gebruikt voor de verwarming van 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 1/8

38 woningen en bedrijven. Tjeerd Okkes beaamt dit, maar constateert ook dat vrijwel alle winningen van geothermie tot nog toe in Nederland plaatsvinden in de glastuinbouw. Vandaar dat de provincie met de vraag vanuit de glastuinbouw is gestart. De glastuinbouwers vragen om eenvoud en duidelijkheid ten aanzien van het toezicht op geothermieactiviteiten en spreken de voorkeur uit dat toezicht door één partij wordt uitgevoerd. Wie ziet waarop toe? Vanuit de aanwezigen wordt gevraagd of ook andere gebruiksfuncties worden betrokken. Tjeerd Okkes geeft aan dat dit nu nog niet het geval is. De provincie heeft besloten te reageren op de vragen vanuit de glastuinbouwsector. De provincie is uiteraard bekend met de Rijksstructuurvisie ondergrond (STRONG) en dat daarmee een meer integrale afweging wordt beoogd, ook regionaal. De provincie heeft echter besloten om te starten met de vraag die het meest maatschappelijk urgent is in Limburg en die betreft de gewenste vereniging van geothermie en drinkwaterwinning. De Natuur- en Milieufederatie Limburg pleit voor een gelijke behandeling van boringen, dus ook voor de bestaande boringen. Ze geven aan dat de provincie er goed aan doet om de bestaande boringen te analyseren en waar nodig te saneren. NML wil de tijdshorizon niet alleen voor de komende 50 of 100 jaar leggen, maar wil het ook op de lange termijn de grondwaterreserves veilig stellen conform de definitie van duurzaamheid van de commissie Bruntland. De vertegenwoordiger van de industriële winningen vraagt of er ook aandacht is voor de grondwaterwinningen die verband houden met de consumptie van water. De provincie geeft aan dat de industriële winningen nu nog niet worden meegenomen, omdat de bescherming van deze winningen nog een vraagstuk op zich is met zijn eigen, specifieke elementen. Toelichting op de gewijzigde notitie Adriaan Koopman licht de wijzigingen toe die sinds de eerste bijeenkomst zijn aangebracht aan de notitie: - Vraag en aanbod grondwater t.b.v. drinkwaterbereiding: In 2014 is circa 15% van het gedistribueerde drinkwater afkomstig uit de Venloschol en bijna 30% uit de Roerdalslenk. Voorzien wordt dat er geen substantiële groei van de vraag zal plaatsvinden tot Een onzekerheid die de percentages kan beïnvloeden is de winning uit oppervlaktewater in de toekomst, vanwege kwaliteitsproblemen en klimaatverandering. Bij de analyse is de vraag van de rest van Nederland naar Limburgs grondwater niet betrokken. o Vanuit de aanwezigen wordt gevraagd of oppervlaktewater beschikbaar blijft voor de winning van drinkwater. De provincie geeft aan dat de provincie rekening houdt met een drinkwatervoorziening zonder oppervlaktewaterwinning, maar dat zij daar zeker niet van uit gaat. o De deelnemers vragen of de verwachting ten aanzien van de behoefte aan drinkwater een Limburgse inschatting is of één voor heel Nederland. De provincie geeft aan dat dit voor heel Nederland is. - Vraag en aanbod aardwarmte: Om dit in beeld te brengen is met behulp van een GIS-analyse kaartmateriaal geproduceerd. Voor de aanbodkant is de Kolenkalkgroep (ondergrondlaag) als uitgangspunt genomen. Daarnaast is rekening gehouden met gebieden waar geen geothermie gewonnen kan worden en is een onderlinge putafstand van 3 km gehanteerd. Lodewijk Burghout geeft aan dat dit een conservatieve schatting is, eigenlijk kan worden uitgegaan van kortere afstanden tussen putten en dus een hogere potentie van het warmteaanbod. Het verschil tussen kaart 1 en kaart 2 wordt gevormd door de boringsvrije zones. Hierdoor wordt inzichtelijk welk vermogen onbenut wordt, wanneer beide zones volledig gevrijwaard worden van geothermieboringen. Als input voor de vraagkant zijn de ontwikkelingsgebieden glastuinbouw aangehouden. Te zien is dat deze zich met name in Noord-Limburg bevinden, en dat 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 2/8

39 glastuinbouw zich vooral rond Venlo concentreert (Greenport Venlo). Wanneer vraag en aanbod bij elkaar gebracht worden is met name Noord-Limburg kansrijk om een match te maken. o Vanuit de zaal wordt gevraagd of ook de warmtebehoefte van gemeenten is meegenomen. De provincie geeft aan dat dit niet het geval is, mede gezien de ervaringen met andere geothermieputten in Nederland. Vrijwel alle putten kennen hun oorsprong in een initiatief vanuit de glastuinbouw. Initiatieven van Limburgse gemeenten voor geothermie, met uitzondering van het mijnwaterproject in Heerlen, zijn niet bekend. De provincie geeft aan dat als dit beeld verandert, zij de vraag opnieuw zal analyseren. o Genoemd wordt de wenselijkheid om aan te geven hoeveel je bereikt met geothermie, zoals de beperkte uitstoot van CO 2. - Mogelijke effecten en risico s van geothermie voor de drinkwaterwinning: Adriaan licht toe dat door de provincie veel tijd is gestoken aan het scherper krijgen van de risicoanalyse, samen met SodM. In dat proces is vervolgens de keuze gemaakt om de effecten te beschouwen en een inschatting te maken van de kans dat een effect optreedt. De omvang van het risico wordt immers bepaald voor kans x effect, en locatiespecifieke elementen zijn van toepassing op de inschatting van een risico. Die specifieke informatie wordt niet betrokken bij de analyse, daarom wordt nu gesproken van een effectenanalyse. Adriaan verwijst verder naar de presentatie die SodM zal geven over dit onderwerp, later in de bijeenkomst. - Beoordeling op hoofdlijnen: Aan de hand van de beoordelingstabel ontstaat een discussie over het doel van de tabel. Adriaan geeft aan dat het eerder een middel is om een richting van het beleidskader uit te kunnen ontdekken en een middel om de discussie op gang te brengen. Uit de tabel is bijvoorbeeld af te leiden dat het openstellen van de Venloschol relatief gezien een positiever effect heeft op de indicator economie en duurzaamheid, dan het openstellen van de Venloschol én de Roerdalslenk. Dit heeft met de concentratie van glastuinbouw in Noord- Limburg te maken (boven de Venloschol). Een ander voorbeeld is hoe de integriteit van de kleilaag in de Venloschol afwijkt t.o.v. de Roerdalslenk, en hoe dit terugkomt in de scoring. - Vanuit de zaal wordt gevraagd wat het verschil is tussen beide boringsvrije zones. De provincie geeft aan dat de kleilaag in de Roerdalslenk veel dieper ligt dan in de Venloschol. De kleilaag in de Venloschol is bovendien veel minder in tact, omdat er in het verleden al veel boringen zijn gezet. Daarnaast is de kleilaag in de Venloschol van nature dunner en minder verbreid dan de kleilaag in de Roerdalslenk. Deze analyse is belangrijk, omdat het inzicht geeft in de mate van bescherming die de betreffende kleilaag biedt aan het zich daaronder bevindende grondwater. - Naar aanleiding van een vraag vanuit de zaal merkt de provincie op dat er op dit moment vanuit grondwaterbescherming voor de drinkwatervoorziening nog geen beleid is voor geothermie, wel voor boringen in het algemeen. In die zin loopt het beleid achter op de praktijk. Het beleidskader moet in die leemte voorzien. De geldende Omgevingsverordening Limburg bevat (van oudsher) wel duidelijke regels voor het verrichten van boringen (verbod of verbod met ontheffingsmogelijkheid). Op basis van het beleidskader geothermie zullen de regels in de Omgevingsverordening worden aangepast en/of aangevuld. Effecten en risico s (door Mara van Eck van der Sluis, Staatstoezicht op de Mijnen) - Algemeen: SodM, opgericht door Napoleon om de burgers te beschermen tegen de effecten van de mijnbouw in Limburg, houdt toezicht op de naleving van wettelijke regelingen die van toepassing zijn op het opsporen, winnen, opslaan en transporteren van delfstoffen. De dienst richt zich hierbij op de aspecten veiligheid, gezondheid, milieu, doelmatige winning en bodembewegingen. SodM is een rijksinspectiedienst die valt onder de verantwoordelijkheid van de minister van Economische Zaken. De missie van SodM is het zeker stellen dat de mijnbouw en het transport van gas op een maatschappelijk verantwoorde manier wordt uitgevoerd. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 3/8

40 - Benadering risico s: Mara licht toe hoe SodM risico s benadert en waarop zij toezichthouden, namelijk daar waar ongewenste gebeurtenissen kunnen voorkomen en hoe dit voorkomen en hersteld kan worden. Algemene eisen aan vergunninghouders houden verband met de vakbekwaamheid, de organisatie, het personeel, plan van aanpak van werkzaamheden en de financiële middelen van een operator. Omdat geothermie veelal wordt gewonnen door glastuinbouwbedrijven en deze niet vakbekwaam zijn op het vlak van geothermie, is voor geothermie bepaald dat de tuinbouwbedrijven kunnen voldoen aan het vereiste van vakbekwaamheid door een vakbekwaam adviseur in te huren. - Projecten: Aan de hand van een kaart met daarop de vergunningen voor aardwarmte licht Mara toe welke projecten er in Nederland zoal lopen, en specifiek in Limburg. Er zijn in Nederland vergunningen voor geothermie verleend. Op drie na zijn deze allemaal verleend aan glastuinbouwbedrijven. Ze geeft aan dat de project Wijnen paprika in gebied Californië is gerealiseerd met een boring in een breukzone. Hier is relatief gemakkelijk warm water te winnen. Een harde eis bij projecten nabij een breukzone is dat het afgekoelde water van de breuk af wordt geïnfiltreerd, i.v.m. seismiciteit. Het winnen uit een breukzone in Limburg is anders dan in de rest van Nederland, waar gewonnen wordt uit zandsteenlagen. - Ongewenste gebeurtenissen: Ten aanzien van risico s geeft Mara aan dat een waardendiscussie speelt wanneer kansen en effecten worden geanalyseerd. Hierbij komen dan ook de overheidsinstanties om de hoek kijken. Dit beleidskader kan een bijdrage leveren aan de afweging van risico s. Ze somt voorts een aantal mogelijke ongewenste gebeurtenissen bij geothermie op, zoals het inbrengen van boorvloeistoffen in ondergrond tijdens de aanleg van een put, en de menging van zoet en zout water tijdens de exploitatie. Bij het boren door drinkwaterpakketten worden bijvoorbeeld nooit boorvloeistoffen op oliebasis gebruikt. Ze geeft aan dat de boorvloeistoffen altijd weer naar de oppervlakte worden gepompt, op de vloeistofdichte boorlocatie. - Conductor: De conductor is een belangrijk onderdeel van de boring om de menging van zoet en zout water te voorkomen, in combinatie met cementering tussen de boring en het gesteente. De conductor is in feite de eerste stage van een boring. In 2012 is bij een put in Limburg (Californië) de conductor tot 40 a 50 meter gezet, waarschijnlijk ter bescherming van het eerste watervoerend pakket. In de boring die momenteel gaande is bij Californië wordt de conductor tot een diepte van 200 meter onder maaiveld gezet, waarschijnlijk na overleg met de gemeente en SodM. Een omgevingsvergunning dient te worden aangevraagd wanneer de boring gezet gaat worden. Een operator geeft zelf aan hoe hij zijn boring gaat zetten in het werkprogramma, dit wordt getoetst bij SodM. De conductor maakt onderdeel uit van dit werkprogramma. - Toezicht: SodM voert toezicht door bijvoorbeeld logs op te vragen van kwaliteit van het cement (tussen casing en gesteente), metingen van de wanddikte van de casing, meten van drukveranderingen. Ook moet een operator tijdens een boring elke dag een rapport sturen naar SodM, wat gecontroleerd wordt. Als dit niet bevalt kan de boring stopgezet worden. Uitgangspunt is dat een boorcasing 30 jaar moet blijven zitten en niet mag corroderen. Als de boring einde levensduur is (wanneer de put is uitgeput ), wordt er een stop ingestopt zodat water uit de put niet omhoog kan migreren. Jelle Vegt vraagt of het mogelijk is dat operators willens en wetens zaken anders kunnen laten voorkomen dan dat ze zijn. Mara geeft aan dat dit door de wijze van toezichthouden en het specialistische vak, niet mogelijk is. SodM heeft wel extra aandacht voor de jonge industrie die de geothermiesector is. Soms is er sprake van kennisgebrek bij operators. SodM voert daarom bij geothermieoperators relatief vaker inspecties uit. Partijen in de geothermiesector werken samen, bijvoorbeeld binnen DAGO (Dutch Association Geothermal Operators) door op basis van een kennisagenda een volwassen 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 4/8

41 sector te creëren. Anderzijds hebben we in Nederland veel kennis van boringen, vanuit de olieen gasindustrie, kennis die benut kan worden in de geothermiesector. Richting van beleidskader Na de pauze vraagt Marco Vergeer de actoren naar wat men tot nu toe van de informatie vindt, welke afwegingen ze daarbij maken en wat ze van de toepassing van geothermie in Limburg vinden. Lodewijk Burghout Directeur en aandeelhouder van geothermieboring Californië Lodewijk vindt de discussie die gevoerd wordt tijdens de bijeenkomst goed, het appelleert ook aan de onduidelijkheden die nogal eens spelen in de sector. Hij vindt dat expliciet gemaakt zou moeten worden welke risico s we willen beheersen in relatie tot de drinkwatervoorziening. Hij is geen voorstander van een uitgebreid beleidsrapport, maar van beknopt vaststellen wat we willen borgen, en dat dit getoetst wordt door SodM. Zie het vooral in relatie tot de hoeveelheid projecten die eventueel mogelijk gemaakt gaan worden (hij schat 6 projecten in 10 jaar). Martin van der Hout - DAGO Martin sluit zich aan bij Lodewijk. Hij geeft aan dat Limburg de eerste provincie is die de discussie op deze wijze voert. Daarnaast vraagt hij aandacht voor lopende programma s binnen DAGO en de aansluiting daarvan op het meer locatiespecifieke beleidskader geothermie van Limburg. Tevens zou ook aansluiting met de gemeenten gezocht moeten worden, omdat zij een rol hebben vanuit de WABO. Afsluitend pleit hij ook voor een positieve drive voor het beleidskader, bijvoorbeeld vanuit een doelstelling voor meer duurzame energie in Limburg. Leo Verbeek Tuinder en lid LLTB Geeft aan dat het voor deze groep stakeholders ook goed zou zijn om bij het project van Lodewijk te gaan kijken, om te zien hoe e.e.a. in zijn werk gaat. Hij geeft aan dat het voor hen lastig is om de risico s in te schatten, maar dat hij het gevoel heeft dat de risico s van geothermie voor de drinkwatervoorziening niet groot zijn, ook omdat SodM goed let op de risico s. Hij is niet voor het toevoegen van een nieuwe instantie die regels stelt voor boringen, en vraagt om dit vooral via SodM te laten verlopen. Annemie Hermans - LLTB Annemie geeft aan dat het belangrijk is dat je goed omschrijft welke waarden je precies wil beschermen met het beleidskader. Frans van Hoof - VEML Frans vindt het jammer dat hij de eerste bijeenkomst heeft gemist. Hij heeft deze bijeenkomst als nuttig ervaren en is nog benieuwd naar het totale potentieel van geothermie in Limburg. Roger Hoofs WML Roger geeft aan dat het goed zou zijn om de bestaande kaders in beeld te brengen. Dat is namelijk het speelveld. Hij vraagt ook aandacht voor het in beeld brengen van de bestaande opgaves die je eventueel beïnvloedt met dit beleid. Specifiek doelt hij op de CO 2 opgave en de opgave die er ligt vanuit de Kaderrichtlijn Water ten aanzien van waterkwaliteit. Mara geeft hierbij aan dat indien de Provincie beleid zou hebben voor geothermie, dat de Provincie dit kan gebruiken om op basis daarvan haar adviesfunctie in het kader van de Mijnbouwwet in te vullen, bij vergunningaanvragen. Eventuele voorwaarden of aanvullende eisen kunnen dan in het advies opgenomen worden. SodM zal dan eerder geneigd zijn hier aandacht aan te besteden. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 5/8

42 Jelle Vegt - NMF Limburg Jelle wijst op de Brundtland definitie van duurzaamheid en vraagt aandacht voor de mogelijkheden van de volgende generaties die we niet mogen beperken. In dat licht is hij tijdens de sessie gerustgesteld. Hij stelt dat veel effecten niet onomkeerbaar lijken. Daarnaast stelt hij dat glastuinbouwondernemers die geothermie willen winnen ervaren en professioneel zijn en oog hebben om het goede te doen voor de toekomst. Hij ziet wel mogelijkheden om te verkennen of geothermie in de Venloschol onder voorwaarden mogelijk gemaakt kan worden. Hij denkt dat de provincie er verstandig aan doet om een risicoanalyse te doen van andere activiteiten in de ondergrond van de Venloschol. In de Roerdalslenk moet volgens Jelle geen enkel risico genomen worden, vanwege de grote hoeveelheid grondwater dat in potentie geschikt is voor drinkwaterbereiding. Anita Bijvoet I&M Anita is van mening dat om echt een goede risico-inschatting te maken, regiospecifiek gekeken zal moeten worden. Aan de andere kant vindt ze dat het beleidskader niet onnodig complex zou moeten zijn. De combinatie van deze twee uitgangspunten zou op enige wijze verenigd moeten worden in het beleidskader. Voorts geeft ze aan dat een kennisdiscussie en een waardendiscussie tijdens de bijeenkomst soms door elkaar lopen. Binnen de kennisdiscussie bepalen we waar onzekerheden zitten en hoe we die beheersbaar maken, en in de waardendiscussie hebben we het vooral over wat we van de risico s vinden, en wat aanvaardbaar is. Dat is niet erg, maar juist goed om expliciet te maken. Ze vindt dat we gezamenlijk zouden moeten bepalen wat een CO 2 besparing ons waard is, of de ondernemersvrijheid van tuinders. Martin van der Hout reageert hierop door te stellen dat we vooral samen het proces moeten doorlopen en samen moeten leren. Maurice Franssen Waterschap Roer en Overmaas Maurice geeft aan dat we ook ervaring uit andere landen moeten betrekken, omdat sommige landen als Frankrijk en de VS veel verder zijn in de ontwikkeling van geothermie. Voor wat betreft het werkveld van de waterschappen geeft hij aan in te schatten dat bijvoorbeeld WKO daar meer een relatie mee heeft dan geothermie. Lodewijk biedt als nabrander aan iedereen te willen ontvangen op de locatie van waar nu geboord wordt, zodat iedereen de techniek kan ervaren en de professionaliteit op locatie. Reagerend op de oproepen om een doelstelling qua besparing (van aardgas, en CO 2 uitstoot) op te nemen, licht Lodewijk toe dat per jaar 20 tot 24 miljoen m 3 gas bespaard wordt door een tuinder met aardwarmteput. Dat is het jaarlijkse gasverbruik van tot huishoudens. Tevens wordt de uitstoot van circa ton CO 2 voorkomen. Dit draagt volgens hem substantieel bij aan de CO 2 ambitie van de Provincie Limburg. Voorwaarden en condities waaronder geothermie mogelijk moet zijn in Limburg Marco vraagt de actoren zich uit te spreken over de voorwaarden of condities die zij nodig achten. Annemie Hermans LLTB Annemie wenst geen kaart van waar iets wel kan en waar niet, maar eerder een beschrijving van hetgeen je wilt beschermen. Dit zou op één plek getoetst moeten worden. Daarnaast zouden er niet meerdere procedures naast elkaar moeten bestaan. Aanvullend daarop zouden gezamenlijke ambities voor energie en water in Limburg geformuleerd moeten worden, een doelstelling waar je samen naar streeft. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 6/8

43 Martin van der Hout DAGO Martin geeft aan dat in het kader van de kennisagenda twee zaken lopen, namelijk: well integrity (de integriteit van de boorput) en industrie-standaarden. Dit zijn generieke studies, een locatiespecifieke case of situatie zoals hier in Limburg zou een goede toevoeging zijn. Tegelijk kan Limburg gebruik maken van hetgeen binnen de kennisagenda wordt uitgezocht. Jelle Vegt NMF Limburg Jelle vindt dat gestreefd moet worden naar zo min mogelijk onomkeerbare effecten en het oplossen van de (drie) leemten in kennis die er nog zijn, zoals deze in het rapport zijn opgenomen. Hij herhaalt dat het openstellen van de Venloschol voor geothermie onder strenge eisen verkend zou moeten worden. Daarnaast zou dan wel beleid ontwikkeld moeten worden hoe om te gaan met bestaande putten in de Venloschol en zou goede handhaving opgezet moeten worden. De Roerdalslenk dient volgens Jelle 100% beschermd te worden. Roger Hoofs WML Roger geeft aan wel wat te voelen voor wat Jelle aangeeft. De beschermende werking van de kleilaag in de Venloschol is minder dan in de Roerdalslenk. Dat is ook de reden waarom in de Venloschol wel grondwaterbeschermingsgebieden zijn opgenomen en in de Roerdalslenk niet. Zij willen een en ander nog nader beschouwen en bespreken. Leo Verbeek Tuinder en lid LLTB Leo verbaast zich over het 100% beschermen van de Roerdalslenk, hij is van mening dat als je 99% zeker bent dat de risico s beheerst kunnen worden, dat je dan moeilijk een verbod in stand kunt houden. Anita Bijvoet Ministerie van I&M Anita geeft aan dat we juist eerst moeten leren door te beginnen in gebieden die minder kwetsbaar zijn, om vervolgens te kunnen bepalen welke effecten mogelijk optreden en hoe het beleid bijdraagt aan beheersing daarvan. Lodewijk Burghout - Californië Lodewijk stelt dat het praten in kennisleemten angst kan inboezemen. Tegelijkertijd vraagt hij zich af of die leemten technisch opgelost kunnen worden. Wellicht kan TNO iets zeggen over de 99% zekerheid t.a.v. risico s waar we naar zoeken. Hij geeft aan dat goed onderscheid gemaakt dient te worden tussen kennisleemten en de onzekerheden die voortkomen uit de waardediscussie. Daarom moet je de juiste specialisten het woord geven. Hij steunt overigens wel de houding om te starten in het gebied waar je de risico s lager inschat. Mara Eck v.d. Sluis SodM Mara geeft aan dat we in Nederland veel kennis hebben van boringen vanuit de olie- en gassector, maar niet veel van boringen voor geothermie. Daarbij kent deze sector een ander type spelers, bijvoorbeeld andere bedrijven die de boringen uitvoeren. Terugblik Tjeerd Okkes geeft in zijn terugblik aan dat hij goede en nuttige discussies heeft gehoord. Hoewel de varianten zijn gebruikt om de discussie te structureren, komt er voorzichtig toch een voorkeursvariant uit, namelijk het openstellen van de Venloschol voor geothermieboringen, onder voorwaarden. Die voorwaarden worden ook steeds duidelijker volgens hem. Hij geeft aan graag langs te komen bij de boring in glastuinbouwgebied Californië en dankt Lodewijk voor zijn uitnodiging. Tjeerd sluit af met een schema hoe het beleidskader binnen de provincie verder verwerkt en vastgesteld wordt. Tussen nu en dat moment wordt ook gedeputeerde Prevoo die dit traject in gang heeft gezet geïnformeerd. Tjeerd dankt iedereen voor zijn of haar aanwezigheid en sluit de bijeenkomst. 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 7/8

44 BIJLAGE 1 Deelnemerslijst 2e stakeholderbijeenkomst Beleidskader geothermie 7 december 2015 Organisatie Naam Ministerie Infrastructuur & Milieu Anita Bijvoet Waterschap Roer en Overmaas Maurice Franssen Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) Cristal van de Zwaan Mara Eck v.d Sluis Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB) Annemie Hermans Leo Verbeek Siberië (nieuw geothermieproject) / tevens LLTB Eric Gubbels DAGO Martin van der Hout Californie (geothermie projecten) Lodewijk Burghout WML Roger Hoofs Natuur- en Milieufederatie Limburg Jelle Vegt Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEML) Roy Tummers Vereniging Industriewater Limburg (VIWL) Frans van Hoof Provincie Limburg Eric Castenmiller Peter Bakker Tjeerd Okkes Ingrid Dupuits Ton Geensen Marco Zonderland Royal HaskoningDHV Marco Vergeer Adriaan Koopman 8 december 2015 BE2177_P&SM001D01 8/8

45 Notitie / Memo Aan: Aanwezigen bijeenkomst (zie bijlage 1) Van: Adriaan Koopman Datum: 21 juni 2016 Kopie: Tjeerd Okkes Ons kenmerk: T&PBE2177N003D03 Classificatie: Projectgerelateerd HaskoningDHV Nederland B.V. Transport & Planning Onderwerp: Verslag 3e stakeholderbijeenkomst geothermie in relatie tot drinkwatervoorziening Limburg Opening: Tjeerd Okkes Provincie Limburg Tjeerd Okkes heet de aanwezigen welkom en zegt blij te zijn met de betrokkenheid van de stakeholders bij het vraagstuk waar we vandaag weer voor bij elkaar zijn. Tjeerd brengt in herinnering waarom de Provincie dit proces is gestart: de toezegging van Gedeputeerde Staten om de toepassing van geothermie in boringsvrije zones te onderzoeken. Een toezegging die voortkwam uit de vraag vanuit de glastuinbouw om de potentie van geothermie ook in deze gebieden in Limburg te kunnen benutten. Daarop is de provincie gestart met een afwegingstraject dat aansluit bij de visie zoals opgenomen in de Provinciale Omgevingsvisie Limburg (POL): het stimuleren van de toepassing van geothermie, wat eveneens aansluit bij het Energieakkoord. Tjeerd grijpt terug naar de vorige bijeenkomst, waarin samen met de stakeholders is geconstateerd dat het toestaan van geothermie in de Venloschol, onder voorwaarden mogelijk moet worden. De afgelopen tijd heeft de Provincie gewerkt aan deze voorwaarden. Dit heeft geleid tot de notitie Voorwaarden geothermie Venloschol die de stakeholders ter voorbereiding hebben gekregen en in deze bijeenkomst zal worden toegelicht door Peter Bakker van de Provincie Limburg. Verder zal in deze bijeenkomst door Marco Vergeer (Royal HaskoningDHV) worden teruggeblikt op de vorige twee stakeholderbijeenkomsten, zal Lodewijk Burghout vertellen over de geothermieprojecten in glastuinbouwgebied Californië, zal Anita Bijvoet (Ministerie I&M) de verbinding leggen tussen het Provinciale traject en de Rijksstructuurvisie Ondergrond. Na de presentatie van Peter Bakker wordt de tijd genomen voor discussie. Het proces tot nu toe: Marco Vergeer Royal HaskoningDHV Marco Vergeer neemt de deelnemers mee terug naar de inhoud van de vorige twee stakeholderbijeenkomsten. Het onderzoek dat de Provincie heeft uitgevoerd richt zich op de verenigbaarheid van geothermie en grondwater ten behoeve van drinkwaterbereiding, en in het bijzonder de boringsvrije zones Venloschol en Roerdalslenk. Om dit onderzoek te structureren zijn varianten ontwikkeld en is door middel van indicatoren een afweging inzichtelijk gemaakt. Na de eerste bijeenkomst bleek dat bij de stakeholders behoefte bestond om meer te weten te komen over het onderwerp, en dan met name over de effecten en risico s, alsook vraag en aanbod van zowel aardwarmte als drinkwater. Dit leidde tot een nauwere samenwerking met Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) om te komen tot een gedetailleerdere effecten-analyse én een presentatie van SodM in de tweede bijeenkomst. Die presentatie was belangrijk omdat deze inzichtelijk maakte welke onzekerheden er speelden en er een discussie ontstond over de verschillende percepties die men heeft bij deze risico s. 21 juni 2016 T&PBE2177N003D03 1/7

46 Geothermieprojecten Californië: Lodewijk Burghout Directeur Californië BV Lodewijk Burghout neemt de stakeholders mee naar de geothermieprojecten in glastuinbouwgebied Californië, maar niet voordat hij de context schetst. Een veranderend klimaat en kwetsbaar milieu, een gasvoorziening die onder druk staat als gevolg van allerlei spanningen en ook de importantie van aardgas voor Nederland: 10% van de staatsinkomsten bestaat uit aardgasbaten. Een filmpje toont de dagelijkse praktijk van het geothermieproject tijdens de boorfase ( Lodewijk vertelt dat de primaire reden om kassen te verwarmen met aardwarmte niet de aardgaskosten zijn, maar om duurzamer te opereren. Met de geothermieboringen kan in gebied Californië 250 ha glastuinbouw verwarmd worden, dit is een besparing van 12 miljoen m 3 gas ( ton CO 2 dat zodoende niet uitgestoten wordt) dat gelijk staat aan circa huishoudens. Het project in Californië is aangevangen met een seismisch onderzoek en het aanvragen van een concessie voor geothermie van 70 km 2 bij het Ministerie van Economische Zaken. Het boren van de eerste geothermieput (Wijnen Square Crops) is in 2012 gestart en eind 2013 was dit project operationeel. Het tweede geothermieproject (Californië Lipzig) is gestart in december 2015 en in april 2016 afgerond. Naar verwachting is de geothermie-installatie eind 2016 in gebruik. Lodewijk vertelt dat er ruimte is voor meer boringen in het gebied, mogelijk volgt er nog een project als er voldoende vraag is. De boringen worden gezet in de Tegelenbreuk, waar de doorlatendheid hoog is. Er is een zekere ruimtelijke ordening in de ondergrond aangehouden om de potentie zo optimaal mogelijk te kunnen benutten. Momenteel wordt een warmtenet aangelegd door Alliander zodat vier tuinbouwbedrijven mee kunnen profiteren, en daarnaast wordt Freshpark Venlo aangesloten ten behoeve van koudelevering. Na deze inleiding neemt Lodewijk de stakeholders mee in de techniek van een geothermieboring. Gestart wordt met de conductor, daarmee worden de eerste grondwaterlagen zo veel mogelijk afgeschermd. Er wordt gecementeerd tussen de conductor en de ondergrond én tussen de conductor en de casing (in de conductor), dus: cement, conductor, cement, casing. De conductor heeft tot doel de stabiliteit van het boorgat vast te houden en de verbinding te maken met de boorkelder. De diepte tot waar de conductor wordt aangebracht heeft men bij het tweede project bepaald aan de hand van de diepte van een afsluitende laag; dit betrof een diepte van 200 meter. Na de conductor volgt de eerste boorsectie, tot meter. Vervolgens de tweede sectie tot ca. 800 meter, en als laatste de derde sectie tot ca meter. Ook bij de eerste en tweede sectie wordt gecementeerd, bij de derde sectie niet meer. In de laatste sectie worden later, als is vastgesteld op welke hoogte het warme water het beste gewonnen kan worden, gaatjes geschoten om de verbinding met het gesteente te maken. Op de boorlocatie komt een boorkelder van beton en daaromheen vloeistofdicht asfalt. Om het geheel te testen en het opgepompte water kwijt te kunnen wordt een bassin aangelegd waar het zeer zoute water in opgevangen wordt. Lodewijk vertelt dat er momenteel geen beleidskader is voor de omgang met dit water. Hij geeft aan dat er oplossingen mogelijk zijn en dat het bijzonder wenselijk is als overheid en bedrijfsleven daarover op zeer korte termijn met elkaar in gesprek gaan. Hij verwacht dat dit in één of twee bijeenkomsten een voor alle partijen aanvaardbare oplossing kan komen voor de afvoer en lozing van deze stoffen. De investering van het huidige project bedraagt grofweg 13,5 miljoen euro, 11,7 miljoen euro voor de boring en 1,7 miljoen euro voor de bovengrondse faciliteiten. Het Limburgs Energie Fonds (LEF), middels een achtergestelde lening, en Meewind hebben geparticipeerd voor in totaal 2 miljoen euro. 21 juni 2016 T&PBE2177N003D03 2/7

47 Tevens is gebruik gemaakt van de MEI-subsidie van het Rijk. Een geothermieproject is dus kostbaar en gaat gepaard met investeringsrisico s. Het bepalen van de haalbaarheid zal gebaseerd moeten worden op een stabiele afname, aldus Lodewijk. Voordelen kunnen behaald worden (in termen van risico s en kennis delen) als bijvoorbeeld vier of vijf boringen in een gebied kunnen worden geplaatst. Afsluitend doet Lodewijk een aantal suggesties voor het op te stellen beleid door de Provincie: - Benader geothermie in termen van duurzaamheid en als kans voor het halen van klimaatdoelstellingen en niet vanuit mogelijk gevaar; - Sluit aan bij de bestaande kaders en normen en het bevoegd gezag dat belegd is bij Staatstoezicht op de Mijnen om dubbelingen te voorkomen. - Voorkom generieke voorwaarden die maar op sommige plekken nodig zijn. Voorwaarden moeten specifiek voor een bepaald doel dienen en aansluiten op de specifieke situatie in de ondergrond. - Er is nog laaghangend fruit qua benutting van de ondergrond in Limburg. De boodschap van Lodewijk is daarom om geothermie te stimuleren. Vraag Ingrid Dupuits (Provincie): Blijft de productieput altijd de productieput? Lodewijk: Veel projecten in Nederland gaan uit van reservoirbenadering. Dus bij de eerste boring wordt bepaald of het handig is om van die boring de productie- of de injectieput te maken. In de exploitatie wordt dit niet meer gewijzigd, omdat inmiddels kouder water is geïnjecteerd op die plek en hier dus geen voldoende warm water meer gewonnen kan worden. Vraag Tjeerd Okkes (Provincie): Zit de potentie nou vooral langs de Tegelenbreuk (waar Californië in boort) of ook ernaast? Lodewijk: Ten eerste levert het Dinantien met verkarsting ook potentie op, maar dan moet dit wel aangetroffen worden in de boring. Ten tweede is er rond de breuk veel meer kans op verkarsting en dus een grotere potentie. Structuurvisie Ondergrond (STRONG): Anita Bijvoet Ministerie Infrastructuur en Milieu Anita Bijvoet verzorgt een presentatie over de voortgang van de Structuurvisie Ondergrond van het Rijk en de bijbehorende planmer. Dit traject kent een hoger abstractieniveau dan het voorliggende vraagstuk in Limburg en Anita stelt dat een van de uitdagingen van STRONG is om deze werelden met elkaar in verband te brengen. STRONG zal een afwegingskader voor mijnbouwactiviteiten gaan vormen. Het doel is om ruimtelijke afwegingen van het Rijk aan de voorkant te kunnen maken. In het kader van STRONG zijn regiobijeenkomsten georganiseerd rondom drie thema s: samenwerking tussen overheden, bijdragen aan een robuuste drinkwatervoorziening, bijdrage van de ondergrond aan de energietransitie. In het proces zijn de afwegingssystematiek, de milieueffectrapportage en de maatschappelijke kosten/batenanalyse afgerond. Momenteel vindt bestuurlijke afstemming plaats, het opbouwen van het uitvoeringsprogramma, en parallel loopt de wijziging van de Mijnbouwwet. Dit laatste zou nog deze kabinetsperiode moeten plaatsvinden. STRONG regelt aan de voorkant dat bepaalde functies in de ondergrond voorrang krijgen en of gebieden uitgesloten worden voor bepaalde activiteiten. Aan de voorkant regelen betekent dat zekerheid geboden wordt, maar dit zal tevens de flexibiliteit inperken. Er moet ook ruimte zijn om te kunnen leren. Dat bepaalt ook wat je nu wil vastleggen en wat nog niet, en vandaar dat het onderling vertrouwen tussen overheden erg belangrijk is. Hier liggen mogelijkheden om bijvoorbeeld ruimte te laten voor regionaal maatwerk. 21 juni 2016 T&PBE2177N003D03 3/7

48 Het beleid dat STRONG wil voorstellen op hoofdlijnen in relatie tot het vraagstuk van de Provincie Limburg bestaat uit: - Het mogelijk maken van de ontwikkeling van geothermie; - Het aanwijzen van strategische grondwatervoorraden en opnemen in de Provinciale Omgevingsverordening. Hierin wil het Rijk het beleid van de provincies volgen. - Het aanwijzen van Nationale grondwaterreserves door het Rijk. De begrenzing hiervan wil men met de provincies vaststellen. Tevens zal worden aangegeven welke activiteiten vooralsnog niet zijn toegestaan. Voor geothermie stuurt men aan op case-by-case bepalen wat mogelijk is en onder welke voorwaarden; - Het ervaring opdoen met geothermie op minder kwetsbare plekken. Voor het beleid dat de Provincie gaat ontwikkelen adviseert Anita het te formuleren vanuit de verantwoordelijkheid voor drinkwater. Het toezicht zou bij SodM belegd moeten blijven. Het belangrijkste is volgens Anita om nu samen kennis op te bouwen rondom geothermie, over het vergunningenstelsel en voorschriften en dit gecoördineerd te laten verlopen. Bijvoorbeeld binnen het kennisprogramma effecten mijnbouw. Ze geeft aan dat Limburg een mooie pilot zou kunnen zijn in het kennisprogramma van STRONG, vanwege de koplopersrol in het kader van het voorliggend vraagstuk rondom geothermie. Voorwaarden geothermie Venloschol: Peter Bakker Provincie Limburg Peter Bakker verzorgt een presentatie over de zoektocht naar nieuw beleid voor geothermieboringen in de Venloschol. De Provincie benadert de afweging vanuit het belang van voldoende grondwater van goede kwaliteit ten behoeve van de drinkwatervoorziening.. Momenteel zijn er vier pompstations voor de drinkwatervoorziening in de Venloschol. In de zoektocht naar een goed beeld van de ondergrond zijn vanuit het project Californië boorstaten aan de Provincie Limburg ter beschikking gesteld. De Laag van Venlo (VenlokleI) in de Kiezeloölietformatie beschermt het drinkwaterpakket onder die laag. Onder dit drinkwaterpakket bevindt zich de formatie van Breda, waar zouter water voorkomt. Vanuit de eerder gemaakte effectenbeoordeling van geothermie is geredeneerd voor welke mogelijke effecten voorwaarden gesteld zouden kunnen worden: - 1. Aantasting bescherming kleilagen bij doorboren - 2. Verontreiniging o Met diep grondwater o Gebruik chemische stoffen - 3. Verhoging temperatuur Deze effecten kunnen optreden tijdens de aanleg, in de exploitatiefase en na beëindiging. Gekeken is naar de reeds bestaande regelgeving van het Rijk (Mijnbouwwet, Mijnbouwbesluit en - regeling) en de Provincie (Wet milieubeheer waarvan de verantwoordelijkheid ligt bij de Provincie en de Omgevingsverordening Limburg). Daarbij is geconstateerd dat er in de praktijk al veel goede maatregelen bestaan, maar dat doelstellende voorschriften wat de Provincie betreft onvoldoende garantie bieden in sommige gevallen. Daarom is de Provincie van zins verplichte maatregelen in de vorm van algemene voorschriften te hanteren in de aan te passen Omgevingsverordening. Onderstaand zijn de door de Provincie gestelde voorschriften op een rij gezet: Aantasting bescherming kleilagen, tijdens aanleg - Voorschrift Provincie: Cementering van de casing minimaal tot in de 1 e slechtdoorlatende laag onder de formatie van Breda. Peter vertelt dat dit in de huidige praktijk al over de gehele lengte gebeurt om het boorgat te stabiliseren. 21 juni 2016 T&PBE2177N003D03 4/7

49 Verontreiniging vanuit de put, tijdens exploitatie - Voorschriften Provincie: conductor tot minimaal 200 meter óf tot in de 1 e slechtdoorlatende laag in de formatie van Breda, wanneer dit dieper is dan 150 meter. Dit is gebaseerd op berekende reistijden van het grondwater en is naar mening van de Provincie voldoende diep onder het drinkwaterpakket om de drinkwatervoorraad afdoende te beschermen. Na vragen van de stakeholders licht Peter toe dat deze regels zullen gelden voor nieuwe initiatieven. In het eerste project in Californië is de conductor geplaatst tot 30 meter, destijds een afweging die in samenspraak met SodM is gemaakt. Bij de tweede boring is door California en SodM gekozen voor meer zekerheid, door de casing te plaatsen op 200 meter. Aantasting bescherming kleilagen, na beëindiging - Voorschrift Provincie: Het plaatsen van een cementplug vanaf maaiveld tot minimaal de onderkant van de conductor. Ook dit is in feite al praktijk, maar wil de Provincie wenst dit graag expliciet te borgen. Toezicht op en handhaving van de landelijke geldende regels is belegd bij SodM. SodM beschikt daartoe over de vereiste expertise. De Provincie kan en wil daar niet in treden. Wel wil de Provincie samen met SodM verkennen hoe toezicht op de specifieke voorschriften ingevuld kan worden. Tevens wil de Provincie afspraken maken over de fases en kritische momenten waarop informatie gedeeld moet gaan worden. Discussie over voorwaarden Venloschol Met alle deelnemers aan de sessie is een discussie gevoerd over de voorschriften die de Provincie heeft geformuleerd. Discussie rondom stoffen die worden toegepast bij een geothermieboring - Jelle Vegt (NMFL) stelt dat van veel stoffen de effecten (nog) niet bekend zijn, maar dat SodM ze niet verbiedt. Peter Bakker geeft aan dat dit punt bij SodM bekend is en in onderzoek. De Provincie volgt SodM in deze en zal zich inhoudelijk niet mengen in deze discussie. - Roger Hoofs (WML) stelt voor dat dan voorgeschreven kan worden welke stoffen je wel moet gebruiken. Peter Bakker zegt dat SodM gesprekken voert met de operators over het gebruik van stoffen waarvan de effecten op het milieu niet (goed) bekend zijn. Jelle en Roger adviseren om alleen uit te gaan van stoffen die bekend zijn en waarvan bekend is dat ze onschadelijker zijn dan andere stoffen. De Provincie heeft hierover al met SodM gesproken en geeft aan SodM hierin te volgen (zie 2e punt). - Geconstateerd wordt dat een benadering die per locatie bepaalt wat mogelijk is, niet past in de lijn die de Provincie nu kiest. Besloten wordt om deze discussie nu niet verder te voeren en dat het issue door de Provincie met SodM wordt opgepakt. Financiële zekerstelling - Jelle Vegt geeft aan dat er een risico bestaat als een exploitant failliet gaat, met name met betrekking tot de afwerking van de put. Hij stelt dat in zo n geval de maatschappij de pineut is. Anita Bijvoet geeft aan dat dit een discussie is die op landelijk niveau gevoerd wordt. Er is veel geregeld voor offshore installaties, dat wil men ook voor installaties op land. Pieter Jongerius (EZ) die betrokken is bij de wijzigingen van de Mijnbouwwet heeft aangegeven dit op niet al te lange termijn te kunnen regelen. Dit is een op handen zijnde wijziging van de Mijnbouwwet. Daar zal de Provincie zich bij aansluiten. - Lodewijk Burghout vraagt een ieder zich te realiseren over welke risico s/excessen het hier gaat. Tijdens de boorfase worden er verzekering afgesloten voor bedragen van 60 à 70 miljoen euro. 21 juni 2016 T&PBE2177N003D03 5/7

50 Daarbij gaat het niet om onomkeerbare issues. Voor het dichtstorten van de casing is niet ontzettend veel geld nodig. Overig: - In de notitie van de Provincie met de voorwaarden voor de Venloschol, wordt melding gemaakt dat Brabant Water onderzoek laat doet naar de invloed van de temperatuur uitstraling in de ondergrond en dat hiervan binnenkort de resultaten beschikbaar komen. Roger Hoofs vraagt zich af of de Provincie deze resultaten gaat betrekken in het opstellen van het beleid. De resultaten lijken te wijzen richting een minimale uitstraling. Eric Castemiller (Provincie Limburg) geeft aan dat de Provincie reeds een afweging heeft gemaakt aan de hand van reistijd van het grondwater. - Roger Hoofs wijst op mogelijke communicatieproblemen, doordat in de ene boringsvrije zone (Venloschol) meer wordt toegestaan dan in de andere (Roerdalslenk). Het sectorstandpunt van de drinkwaterbedrijven is nog steeds dat de beschermingsgebieden gelijk worden behandeld en beschermd (boringsvrije zones, waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden). Tjeerd Okkes geeft aan dat er is gekozen voor maatwerk en daarbij dit onderscheid is gemaakt. Hij erkent dat in de communicatie hiermee zorgvuldig moet worden omgegaan. Anita Bijvoet denkt dat je best onderscheid kan maken, bijvoorbeeld door het verschil in status te vermelden in de Provinciale Omgevingsverordening. Marco Zonderland (jurist Provincie Limburg) geeft aan dat dit onderscheid tussen de Venloschol en de Roerdalslenk nu ook al wordt gemaakt in de Omgevingsverordening. De Provincie zou dit bijvoorbeeld in kunnen brengen in landelijke overleggen in het kader van Programma Bodem en Ondergrond. - De stakeholders geven aan dat ze het kaartmateriaal in de notitie van RHDHV te grofmazig vinden. Peter Bakker geeft aan dat het is afgeleid van het online beschikbare GIS-materiaal. Ook nieuwe opsporingsvergunningen in de Provincie zijn beschikbaar op nlog.nl. - Anita Bijvoet geeft aan dat de Provincie regels moet stellen over de eigen belangen (de Mijnbouwregels doen dat niet). Marco Zonderland antwoordt dat de Provincie dit doet door zich te richten op het grondwater voor drinkwaterwinning. Hij wijst daarbij op een juridische paragraaf in de notitie van de Provincie. In die paragraaf is beschreven wat de mogelijkheden van de Provincie zijn om regels toe te voegen en deze geven aan dat dit alleen mogelijk is binnen de Provinciale Omgevingsverordening. Afsluiting: Tjeerd Okkes Provincie Limburg De Provincie gaat nu het beleidskader opstellen, op basis van de notitie Royal HaskoningDHV, de stakeholderbijeenkomsten en de notitie van de Provincie over voorwaarden van geothermieboringen in de Venloschol. Er zal tevens een wijziging van de Omgevingsverordening Limburg 2014 worden voorbereid, hier staat ook inspraak voor open. In de procedure gaat dit eerst langs Gedeputeerde Staten, daarna naar Provinciale Staten en gericht wordt op definitieve vaststelling in het voorjaar van Dit is de laatste bijeenkomst geweest. Tjeerd Okkes vindt het belangrijk geweest om het traject te doorlopen met de stakeholders, hij heeft dit als constructief ervaren. Van belang is nog wel hoe we elkaar na deze bijeenkomsten op de hoogte houden van de voortgang, bijvoorbeeld middels een platform. Tjeerd vindt dat de Provincie hier niet per se de aangewezen partij voor is. Martin van der Hout (DAGO) geeft aan dat partijen zich kunnen aansluiten bij het Platform Geothermie. Jelle Vegt geeft aan dat er regiovisies voor energie worden opgesteld, waar dit in zou kunnen passen. Roger Hoofs geeft aan dat hij blij is hoe de Provincie het vraagstuk heeft opgepakt en dat hij zich kan vinden in de hoofdlijnen van het voorstel. Hij wil nog meegeven dat WML evengoed kritisch zal kijken naar de ontwerp-wijziging van de Omgevingsverordening en dat een inspraakreactie naar verwachting zal worden ingediend door WML. Tjeerd Okkes vraagt om toch vooral aan de voorkant zoveel mogelijk inbreng te delen. 21 juni 2016 T&PBE2177N003D03 6/7

51 BIJLAGE 1 Deelnemerslijst 3e stakeholderbijeenkomst Beleidskader geothermie 21 juni 2016 Organisatie Ministerie Infrastructuur & Milieu Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB) DAGO Californië (geothermie projecten) WML Natuur- en Milieufederatie Limburg Gemeente Peel en Maas Gemeente Horst aan de Maas RUD Provincie Noord-Brabant Provincie Limburg Royal HaskoningDHV Naam Anita Bijvoet Annemie Hermans Martin van der Hout Lodewijk Burghout Roger Hoofs Jelle Vegt Frank Wijnen Harry de Zeeuw Roel Janssen Martin Biet Eric Castenmiller Peter Bakker Edwin Zijlstra Tjeerd Okkes Ingrid Dupuits Marco Zonderland Pierre Senster Marco Vergeer Adriaan Koopman 21 juni 2016 T&PBE2177N003D03 7/7