1 INLEIDING 1 2 KENMERKEN GEOTHERMIE 3

Transcriptie

1

2

3 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING 1 2 KENMERKEN GEOTHERMIE 3 3 INVENTARISATIE PROVINCIES Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord-Brabant Noord-Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid-Holland Samenvatting belangrijkste bevindingen 19 4 ERVARINGEN MET GEOTHERMIE UIT DE PRAKTIJK 22 5 AGENDA VOOR VOLGENDE IPO BIJEENKOMST 27 Blz. BIJLAGEN 1. Overzicht vergunningen geothermie per 1 oktober Interview Platform geothermie (Viktor van Heekeren) 3. Interview SenterNovem (Lydia Dijkshoorn) 4. Interview IF-technology (Guus Willemsen) 5. Interview TNO (Leslie Kramers/Muriel van der Kuip) 6. Interview NDDC (Robert te Gussinklo Ohmann) 7. Interview Dick Swart Consultancy BV (Dick Swart) Definitief rapport - i - 16 december 2009

4 1 INLEIDING Vliegende start IPO werkgroep geothermie In het kader van de energietransitie worden de mogelijkheden van alternatieve (duurzame) energiebronnen in Nederland verkend. Naast bijvoorbeeld windenergie en zonne-energie, zijn er ook mogelijkheden om vanuit de aarde warmte of energie op te wekken. De ondiepe systemen van Warmte Koude Opslag verheugen zich in toenemende belangstelling. Daarnaast bieden diepere systemen via de zogenaamde geothermie aanvullend mogelijkheden. Geothermie wordt al toegepast in Nederland en geleidelijk ontstaat er steeds meer ervaring met geothermiesystemen. De provincies hebben zich een taak opgelegd bij het stimuleren van duurzame energiebronnen. Daarnaast is de provincie bevoegd gezag voor ondergrondse activiteiten samen met het Rijk. Dit betekent dat de provincie zowel de mogelijkheden biedt voor geothermie als de randvoorwaarden kan stellen. Voortkomend uit het IPO dossier klimaat en energie wordt momenteel een landelijke IPO werkgroep geothermie opgericht, met als doel de mogelijkheden van geothermie in beeld te brengen en daar waar mogelijk te stimuleren. De IPO werkgroep geothermie, waarvan de provincie Drenthe trekker is, zal in november 2009 bijeen komen en wil een vliegende start maken. In de praktijk vertaalt zich dit naar een voorbereidende notitie over de huidige stand van zaken op het gebied van geothermie in Nederland, met de nadruk op de situatie in de twaalf provincies. Notitie stand van zaken geothermie In opdracht van de IPO werkgroep geothermie heeft Royal Haskoning een notitie met betrekking tot de stand van zaken omtrent geothermie in Nederland opgesteld. De notitie heeft het karakter van een inventarisatiestudie, waarmee een gemeenschappelijk beeld voor de verschillende provincies is verkregen. Aanvullend is ook afstemming gezocht met andere betrokken partijen, zoals EZ, TNO en het platform geothermie. De inventarisaties richt zich op de volgende aspecten: Provincies: Aantal projecten in uitvoering of voorbereiding, met de karakteristieken van deze projecten. Provinciale inventarisatie van de ondergrondse mogelijkheden, waaronder geothermie. Provinciaal beleid. Andere betrokken partijen: Stichting Platform Geothermie. SenterNovem. IF-technolgy. TNO. NDDC (Nothern Dutch Drilling Company). Dick Swart Consultancy BV. Definitief rapport december 2009

5 Doel van deze notitie Deze notitie dient als startbaan voor de vliegende start van de IPO werkgroep geothermie. Binnen de IPO werkgroep bieden de resultaten van deze notitie de mogelijkheid vast te stellen waar de belangrijkste knelpunten zitten, hoe de provincies van elkaar en elkaars aanpak kunnen leren en welke gemeenschappelijke aanpak mogelijk tot grotere effectiviteit zal leiden. Tevens biedt de notitie handvaten om na te denken over de rol van de provincies in relatie tot de rol van het rijk en de gemeenten. Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt kort ingegaan op de relevante kenmerken van geothermie. In hoofdstuk 3 zijn de inventarisatieresultaten per provincie uitgewerkt in factsheets. De ervaringen van enkele geselecteerde partijen uit de praktijk komen aan bod in hoofdstuk 4. Tenslotte wordt in hoofdstuk 5, op basis van de bevindingen uit deze studie, een agenda voor de komende IPO bijeenkomst gepresenteerd. Definitief rapport december 2009

6 2 KENMERKEN GEOTHERMIE Het toepassen van geothermie in Nederland is betrekkelijk nieuw. Vanaf de jaren 80 is er reeds interesse voor geothermie, maar pas vanaf 2006 zijn er daadwerkelijk projecten van de grond gekomen. Het meest bekende voorbeeld is het succesverhaal van Tuinbouwbedrijf A en G van den Bosch BV in Bleiswijk, maar ook in Heerlen (mijnwaterproject) en Den Haag zijn geothermie projecten operationeel. De geschiktheid van de ondergrond voor het toepassen van geothermie is afhankelijk van structuren in de diepe ondergrond. De term geschiktheid heeft hier betrekking op de economische rendabiliteit van een systeem. Geothermische energie kan dus niet zondermeer overal in Nederland worden gewonnen. De belangrijkste ondergrondse randvoorwaarden zijn temperatuur en doorlatendheid (permeabiliteit) van de waterlaag (aquifer). Vanuit de olie- en gasindustrie is de geologische opbouw van Nederland op hoofdlijnen bekend, waardoor ook de regio s met de meeste potentie voor geothermie in beeld zijn. Echter, de werkelijke geschiktheid van een waterlaag voor de toepassing van geothermie kan pas worden vastgesteld na gedetailleerd geologisch onderzoek. Huidige status plannen en projecten Via de vergunningaanvragen voor geothermie projecten kan een goed beeld worden verkregen van de huidige status van geothermie projecten (winningsvergunningen) en plannen (opsporingsvergunningen). Via de website van het Nederlands Olie- en Gasportaal ( kan inzicht worden verkregen van alle vergunningen die zijn aangevraagd en verleend. De status van deze vergunningen per 1 oktober 2009 is opgenomen in bijlage 1. In deze figuur zijn de winningsvergunning van Tuinbouwbedrijf A en G van den Bosch BV in Bleiswijk en de aanvraag voor een winningsvergunning en Heerlen terug te zien. In het volgende hoofdstuk wordt de inventarisatie, zoals beschreven in de inleiding, per provincie uitgewerkt, waarna in het daaropvolgende hoofdstuk de overige betrokken partijen belicht worden. Definitief rapport december 2009

7 3 INVENTARISATIE PROVINCIES In dit hoofdstuk is aan de hand van factsheets per provincie (alfabetisch) een overzicht gegeven van de huidige stand van zaken omtrent geothermie. De factsheets zijn gebaseerd op interviews met de aanspreekpunten voor geothermie binnen elke provincie (zie tabel 1). Tabel 1. Overzicht contactpersonen geothermie provincies Provincie Achternaam Voornaam Telefoon Drenthe Bregman Enno Flevoland Napel, ten Geert Jan Friesland Hahn Albert Gelderland Wouters Hans Groningen Heide, van der Meis Limburg Eggen Joost Noord-Brabant Velden, van der Jaap Noord-Holland Boegheim Petra Overijssel Willegenburg, van Arne Utrecht Roell Stef Zeeland Michielsen Peter Zuid-Holland Bosma Arend Tevens is bij elke factsheet een extra aspect toegevoegd met betrekking tot geothermie profilering op de websites van elke provincie (zie onderstaand kader). Websearch geothermie websites provincies In deze notitie wordt een overzicht gegeven van informatie met betrekking tot geothermie op de websites van de provincies (alfabetisch). Eerst is gezocht op de term geothermie (het aantal hits is weergegeven); zoekresultaten hebben bijna altijd betrekking op beleidsdocumenten waarin deze term voorkomt. Daarna is gekeken of er op de website ook ergens een stukje tekst over geothermie is opgenomen. Hierbij is ook meegenomen of het stukje makkelijk, moeilijk of niet te vinden was. Als laatste zijn interessante gegevens die toevallig de revue passeerde ook opgenomen. Geconcludeerd kan worden dat op de websites van Drenthe, Noord-Holland, Zuid-Holland en Overijssel geothermie expliciet wordt genoemd en toegelicht. De meeste provinciale websites benadrukken geothermie echter niet; het onderwerp is vaak onderdeel van (haalbaarheids)studie en daarom veelal terug te vinden in publiekelijke beleidsdocumenten. Na de toelichting per provincie (paragraaf 3.1 t/m 3.12) wordt in paragraaf 3.13 een korte samenvatting van de belangrijkste bevindingen gegeven. Definitief rapport december 2009

8 3.1 Drenthe Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie Rol provincie Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk De provincie Drenthe richt zijn pijlen sterk op geothermie. Voor de drie noordelijke provincies Drenthe, Friesland en Groningen is eerst een grofmazige inventarisatie gedaan naar de potentie van geothermie. Vervolgens heeft de provincie Drenthe de meest interessante locaties die hieruit naar voren kwamen in detail verder uitgewerkt. Er is dus vrij goed in beeld waar in de provincie geothermie de meeste potentie heeft. Drenthe heeft verschillende voorkeurslocaties voor de toepassing van geothermie geïdentificeerd, op basis van de match tussen de warmtevraag aan maaiveld en het warmteaanbod in de diepe ondergrond (i.a.w. de geschiktheid van de ondergrond voor de winning van geothermie). Gebieden die hierbij naar voren komen zijn Roden/Leek, Assen en zuidoost Drenthe (Emmen). De provincie Drenthe neemt bewust een pro-actieve rol in bij het ontwikkelen van geothermie projecten. Ze wil voorop lopen in de ontwikkeling van geothermie en is aanjager voor geothermie projecten. Met de beschikbare kennis, expertise en contacten binnen de provincie fungeert de provincie in de praktijk als aanspreekpunt voor geothermie. Drenthe trekt tevens de IPO werkgroep geothermie. De toepassing van geothermie is een belangrijke pijler in het klimaatbeleid van Drenthe. Een potentieelstudie heeft uitgewezen dat circa 10% van de CO 2 - reductiedoelstelling voor 2020 kan worden behaald met geothermie. Voor het gebied in en rond Assen is een haalbaarheidsstudie uitgevoerd voor de toepassing van geothermie in de woningbouw en utiliteit. Deze studie is afgerond en vooralsnog lijkt de warmtevraag in het gebied niet voldoende groot te zijn. In de regio Roden Leek wordt gekeken naar de toepassing van geothermie in de woningbouw. In zuidoost Drenthe zijn concrete projecten aangewezen om geothermie toe te passen in de glastuinbouw bij Emmen. Tevens wordt een warmtecoördinator aangesteld om de mogelijkheden voor koppeling aan een stadsverwarming en het Noorderdierenpark in Emmen. Een ander project in de regio zuidoost Drenthe richt zich op geothermie voor de kaasfabriek DOC in Hoogeveen. Daarnaast wordt een beleidsplan ondergrond opgesteld, waarin kansrijke gebieden zijn aangegeven en nieuwe mogelijkheden worden geïdentificeerd. Tevens heeft geothermie zijn doorwerking in het omgevingsbeleid; er wordt momenteel gewerkt aan een plan-mer voor de structuurvisie ondergrond. Als belangrijkste knelpunt wijst de provincie Drenthe de financiële drempel voor geothermie projecten aan. De investeringskosten en risico s zijn in veel gevallen een probleem. Complementair aan de LNV regeling voor financiële risico s m.b.t. geothermie heeft de provincie Drenthe 1 miljoen gereserveerd voor het afdekken van risico s die niet door LNV worden gedekt. Een ander mogelijk knelpunt wat de aandacht verdient is het hoge zoutgehalte in de aquifers in (Noord-)Nederland. Dit kan voor technische complicaties zorgen, waardoor het zaak is hier vanaf het begin van de planfase rekening mee te houden. Definitief rapport december 2009

9 Website Aantal gevonden zoekresultaten: -. Geothermie op de website: makkelijk te vinden. Algemene info: Geothermie is het gebruik maken van aardwarmte voor de verwarming van bijvoorbeeld kassen. In de tuinbouwgebieden in Zuidoost Drenthe liggen voor geothermie veel kansen. Op dit moment wordt daar een haalbaarheidsonderzoek naar verricht, ook wordt er gekeken naar de mogelijkheden voor een energienet. Samen met Groningen en Leeuwarden wordt er ook in Assen gekeken naar de mogelijkheden voor geothermie. De bedoeling is dat er in 2010/2011 een eerste geothermieboring plaats gaat vinden in Drenthe. Interessante gegevens: Flevoland Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie Rol provincie Binnen de provincie Flevoland is een onderzoek uitgevoerd naar de potentie van geothermie. Het onderzoek heeft de titel Diepe geothermie, warm aanbevolen, en is uitgevoerd door TNO en Ecofys. Dit is een provinciedekkend onderzoek en tevens een toets aan ruimtelijke ontwikkelingen: waar zijn mogelijkheden (aanwezigheid geschikte lagen) en bij welke gebiedsontwikkelingen (woningbouw en/of glastuinbouw) kan het rendabel zijn? Geothermie is wenselijk (zie hierboven), vooral in de glastuinbouw. Geothermie is één van de mogelijke opties voor duurzame energie. Bij alle projecten wordt naar alle mogelijkheden gekeken en dan de voor een locatie met specifieke omstandigheden de beste gekozen. Geothermie (concessieverlening) is geen bevoegdheid van de provincie. Vandaar dat Flevoland er (nog) geen beleid op voert. Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk In de huidige situatie heeft de provincie een stimulerende rol, door middel van kennisoverdracht. Geothermie kan/zal een plaats krijgen in de bodemvisie. Het is niet te verwachten dat de provincie concessiehouder wordt, om zo sturing te hebben op het gebruik c.q. verdeling van de aardwarmte. Een vergelijk met de masterplannen voor WKO is mogelijk. Geothermie zit in het spoor van Klimaatneutraal ondernemen (zoals gezegd, van toepassing voor de glastuinbouw). Geothermie is één van de duurzame energie opties, maar voor Flevoland niet de belangrijkste. Allereerst het provinciedekkende onderzoek en de toets aan ruimtelijke ontwikkelingen: waar zijn mogelijkheden (aanwezigheid geschikte lagen) en bij welke gebiedsontwikkelingen (woningbouw en/of glastuinbouw) kan het rendabel zijn? Mede door dit onderzoek is interesse ontstaan voor het onderwerp. Voor glastuinbouw in de Noordoostpolder zijn mogelijkheden. Maar uit nader onderzoek blijkt dat een initiatiefnemer, die al een opsporingsvergunning en MEI-subsidie heeft, op een verkeerde locatie zit om gebruik te kunnen maken van geothermie. Hetzelfde model is bruikbaar voor tuinders die zich vestigen/gevestigd hebben in een nieuw glastuinbouwgebied in de omgeving van de locatie van de koploper ; daar is wel een geschikte laag voor onttrekking van warmte aanwezig. Definitief rapport december 2009

10 Website Aantal gevonden zoekresultaten: -. Geothermie op de website: moeilijk te vinden (niet aanwezig). Algemene info: -. Interessante gegevens. 3.3 Friesland Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie Rol provincie Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk Er is voor de drie noordelijke provincies een potentieelstudie uitgevoerd met betrekking tot geothermie. In Friesland zijn geschikte gebieden aanwezig. De wenselijkheid van geothermie in Friesland is nog niet geheeld duidelijk; het is momenteel onderdeel van discussie, waardoor het (nog) geen duidelijke plek heeft in de Bodemvisie. Discussiepunt is of de overheden een rol moeten krijgen of dat de ontwikkeling van geothermie door de markt wordt opgepakt. Hierin kan de vergelijking met olie- en gaswinning gemaakt worden. Een ander belangrijk discussiepunt is dat het duurzame karakter van geothermie vanzelfsprekend positief wordt benaderd. Het gebruik van de diepe ondergrond in de bredere context is echter een onzekerheid. Tevens geeft de provincie aan dat de meeste geothermie op de verkeerde plek aanwezig is; vraag en aanbod zijn niet goed op elkaar afgestemd. De provincie zou graag de waarde van de bodem en het gebruik daarvan in beeld hebben (hiervoor is een TNO studie in uitvoering). Momenteel is er nog geen beleid voor geothermie, dus initiatieven worden ad-hoc bekeken. De rol van provincie bij de huidige activiteiten is stimulerend en faciliterend van aard. Zo is de provincie, in samenwerking met de gemeente Franeker, actief betrokken om het duurzaamheidsaspect van de glastuinbouw te stimuleren. Het is nog niet duidelijk of deze rol overeind blijft in een volgende fase, wanneer het boren van toepassing is. Geothermie is nog geen vastgelegde pijler in het klimaatbeleid. De duurzaamheidsgedachte van geothermie spreekt aan, maar binnen de provincie Friesland heerst de vraag wat je als provincie met geothermie wilt doen. Op een aantal locaties is serieuze interesse voor de toepassing van geothermie: Terschelling Warmte/elektriciteit woningen/utiliteit - onderzoek Berlikum Waddenkas - onderzoek Sexbierum Waddenkas - onderzoek Uitbreiding Leeuwarden woningen/utiliteit onderzoek Knelpunten zijn dus dat het gewenste gebruik van de ondergrond nog niet vastligt en men vraagt zich ook af waarom boren zo duur is. Tevens is in de praktijk weinig afstemming tussen vraag en aanbod. Website Aantal gevonden zoekresultaten: -. Geothermie op de website: makkelijk te vinden. Algemene info: -. Interessante gegevens: Waddenkas, o.a. in Sexbierum is een opsporingsvergunning afgegeven voor 4 jaar. Definitief rapport december 2009

11 3.4 Gelderland Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie Rol provincie Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk In de provincie Gelderland is nog geen onderzoek gedaan naar de geschiktheid van de ondergrond voor de toepassing van geothermie. Wel is een aantal haalbaarheidsstudies uitgevoerd voor geothermie in Arnhem, Bergerden en Bommelerwaard, waaruit bleek dat de toepassing van geothermie niet haalbaar is. Naast de normale geothermie wordt in Gelderland ook gekeken naar ondiepe geothermie en hoge temperatuur opslag. Voor de laatstgenoemde techniek is een proefproject in ontwikkeling. Binnen de provincie zijn er verschillende locaties waar geothermie wenselijk is. Rond Zutphen, Burgers Zoo, de steden driehoek Twello, Arnhem en Nijmegen liggen kansen (hier kan ook concurrentie met restwarmte zijn). Bij Ede is een stadsuitbreiding in ontwikkeling. Daarnaast zijn er diverse glastuinbouwgebieden in Bergerden (gemeente Lingewaard), Bommelerwaard en Tuil. Vooralsnog draagt de provincie bij aan de financiering van haalbaarheidsstudies. Wanneer projecten meer concreet worden, ligt er ook een rol voor de provincie met betrekking tot het uitgeven van subsidies. Deze rol is gebaseerd op het principe risicobewust participeren uit de klimaatnota. Geothermie vormt geen pijler in het klimaatbeleid van Gelderland, en is daarom niet opgenomen in de klimaatnota van 2007 (wind, zon en WKO zijn hierin de pijlers). Interesse voor geothermie komt voort uit de toepassing van WKO. Er zijn dan ook geen doelstellingen met betrekking tot de toepassing van geothermie. Geothermie speelt vooral een rol in de ontwikkeling van Bergerden. Dit is een herstructureringsgebied in de gemeente Lingewaard, waarbij de focus op glastuinbouw ligt. Onder de term uitgekiend Bergerden is een collectief systeem voor de energievoorziening bedacht, waarbij het eigen energiebedrijf Greenhouse Energy de focus legt op geothermie. Het belangrijkste knelpunt voor de toepassing van geothermie wordt gevormd door een vicieuze cirkel. Historisch gezien zijn er zeer weinig gegevens beschikbaar over de ondergrond van Gelderland, omdat er geen gasvelden en olievelden in de provincie gelegen zijn. Door deze relatieve onbekendheid van de bodem zijn de risico s voor een proefboring te hoog om aanspraak te maken op eventuele verzekeringen om de kosten te dekken. Uit de uitgevoerde haalbaarheidsonderzoeken komt dan ook naar voren dat er grote risico s zijn bij het uitvoeren van proefboringen. Door deze risico s worden geen boringen uitgevoerd en blijft de opbouw en geothermische potentie van de ondergrond onduidelijk en is de vicieuze cirkel rond. Een ander knelpunt is dat bij de toepassing van geothermie in de glastuinbouw ook de vraag naar CO 2 sterk stijgt. De beschikbaarheid van CO 2 in de regio van Bergerden kan een probleem vormen. Website Aantal gevonden zoekresultaten: -. Geothermie op de website: moeilijk te vinden (niet aanwezig). Algemene info:-. Interessante gegevens: Via een document: In nov ,-- beschikbaar gesteld voor de verkenning van energie- en klimaatprojecten ondergrond. Deze verkenning is reeds gestart. Definitief rapport december 2009

12 3.5 Groningen Geothermie is binnen de provincie Groningen betrekkelijk nieuw terrein, waardoor het invullen van de factsheet nog niet mogelijk is. Momenteel wordt de Bodemvisie opgesteld binnen de provincie, waarin wordt verwezen naar geothermie. Sinds december 2009 is Meis van der Heide aangesteld als aanspreekpunt voor geothermie. 3.6 Limburg Mogelijkheden geothermie Nader in te vullen Wenselijkheid geothermie Nader in te vullen Rol provincie Nader in te vullen Klimaatbeleid Nader in te vullen Geothermie in de praktijk Nader in te vullen Website Aantal gevonden zoekresultaten: 15. Geothermie op de website: moeilijk te vinden. Algemene info: -. Interessante gegevens: -. Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie In Limburg zijn twee verkennende studies uitgevoerd. Voor Noord Limburg, in de regio Venlo, is op initiatief van een tuinbouwer een beeld geschetst van de potentie van geothermie in deze regio. De tweede verkennende studie is uitgevoerd door TNO en heeft zich vooral gericht op de regio Midden-Limburg. Op basis van bekende (geologische) gegevens blijkt dat de mogelijkheden voor geothermie in Zuid-Limburg zeer beperkt zijn, waardoor verder onderzoek in deze regio momenteel niet de prioriteit heeft. De wenselijkheid van de toepassing van geothermie in Limburg vindt zijn weerspiegeling in het Energieprogramma van de provincie. Binnen dit programma is geothermie een van de speerpunten om aan de provinciale energiedoelstellingen te voldoen. Naast geothermie ligt de nadruk tevens op zonne-energie. Rol provincie Met betrekking tot locaties, is geothermie primair wenselijk in de tuinbouwsector. Vooral in de regio Venlo is een grote concentratie tuinbouwers gesitueerd. De rol van de provincie met betrekking tot de ontwikkeling van geothermie is drieledig: 1. Faciliteren en regisseren; de provincie schetst de potentie voor geothermie en brengt de mogelijkheden in kaart. Deze kennis wordt actief gedeeld met andere partijen die betrokken zijn bij de ontwikkeling van geothermie. 2. Financieel; de provincie steunt de ontwikkeling van geothermie, waarbij de nadruk ligt op investeren en niet zo zeer op subsidiëren. Dit betekent dat de provincie actief wil participeren in de ontwikkeling van geothermie. In de praktijk kan deze rol zich bijvoorbeeld vertalen naar een garantiefonds voor proefboringen. 3. Politieke lobby; door de relatieve onbekendheid van Limburgse ondergrond is het risicoprofiel van eventuele proefboringen te hoog om een beroep te doen op de garantieregeling van LNV. Door middel van een politieke lobby probeert de provincie het belang van de grootschalige tuinbouwsector in Limburg te waarborgen. Uitgangspunt hierbij is dat het benutten van eventueel Definitief rapport december 2009

13 Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk geothermie potentieel van essentieel belang is voor de marktpositie van de tuinbouwers in Limburg. Het klimaatbeleid van Limburg richt zich op adaptatie aan het veranderende klimaat. Geothermie is daarom geen expliciete pijler binnen het klimaatbeleid. Echter, geothermie is (naast zonne-energie) een belangrijke pijler binnen het energieprogramma van de provincie en is op die manier een wezenlijk onderdeel van het provinciale beleid. Voor diverse locaties zijn haalbaarheidsonderzoeken uitgevoerd, bijvoorbeeld in de regio Venlo. In deze regio neemt een aantal tuinbouwbedrijven zelf initiatief om geothermie verder te ontwikkelen, door middel van een seismische campagne, aanvullende onderzoeken. Hierbij wordt gezocht naar samenwerking tussen de bedrijven en de provincie. Het meest belangrijke knelpunt met betrekking tot de ontwikkeling van geothermie is de financiële dekking van proefboringen. Het risicoprofiel van deze proefboringen in Limburg is relatief hoog, waardoor geen beroep kan worden gedaan op de LNV regeling. In feite kunnen de financiële risico s dus niet afgedekt worden. Aardwarmte wordt al gebruikt in Heerlen, bij het mijnbouwwater project. Het gaat hier echter om een andere toepassing van geothermie dan de winning van aardwarmte uit diepe waterlagen, waardoor dit project niet als puur geothermie project kan worden gezien. Het was immers niet nodig om diepe boringen uit te voeren voor dit project. Website Aantal gevonden zoekresultaten: 15 (zoek machine gebruikt Google) Geothermie op de website: moeilijk te vinden. Algemene info: -. Interessante gegevens: Staat wel uitgebreid genoemd in beleidsdocumenten, zoals het energieprogramma Definitief rapport december 2009

14 3.7 Noord-Brabant Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie Rol provincie In opdracht van de provincie Noord-Brabant heeft TNO een inventarisatiestudie voor geothermie uitgevoerd. Hierin is gekeken wat de verwachte warmteopbrengst is van de meest geschikte zandsteenlaag in de provincie. Hiermee is de geschiktheid van de ondergrond in kaart gebracht. Vanuit WKO studies is redelijk goed bekend in welke gebieden de vraag naar energie hoog genoeg is voor een geothermie systeem. Bestuurlijk is de wenselijkheid van geothermie in Noord-Brabant nog niet vastgelegd. Wel is duidelijk dat wenselijkheid van geothermie betrekking heeft op de locaties met grote energievraag (utiliteit of nieuwbouw en glastuinbouw). De rol van Noord-Brabant is stimulerend en faciliterend. Belangrijk uitgangspunt hierin is dat de realisatie van geothermie veel lokale kennis vereist, en dus niet centraal wordt opgepakt. De provincie levert een bijdrage aan algemene kennis over de potentie van geothermie in de provincie, waarna partijen zelf eventuele projecten realiseren. Door middel van subsidies worden haalbaarheidsstudies gestimuleerd en de provincie praat actief met gemeentes om de kansen en mogelijkheden van geothermie aan te kaarten. Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk Met betrekking tot de ruimtelijke ordening in de (diepe) ondergrond worden vergunningaanvragen nu ad hoc behandeld en afgestemd met andere activiteiten en ontwikkelingen. De provincie Noord-Brabant voert (nog) geen echt klimaatbeleid. Energie wordt gezien als economische kans, waardoor klimaat een afgeleide van deze denkwijze is. Momenteel wordt nieuw beleid opgesteld, met betrekking tot de energiehuishouding voor de lange termijn. Hiervoor is een startnotitie opgesteld waarin de hoofdlijnen van het beleid worden geschetst. Geothermie wordt binnen dit beleidskader wel expliciet genoemd, maar is niet verbonden aan concrete doelstellingen. Er zijn nog geen geothermie projecten gerealiseerd in Noord-Brabant. Wel zijn drie advies aanvragen binnengekomen voor vergunningen om geothermie toe te passen. Als belangrijkste knelpunten noemt de provincie Noord-Brabant het gebrek aan kennis en de afstemming van warmtevraag en aanbod in de praktijk. Tevens is de toepassing van de mijnbouwwet in de praktijk niet toegespitst op geothermie, waardoor het wettelijke kader vreemd in elkaar steekt. Website Aantal gevonden zoekresultaten: 5. Geothermie op de website: moeilijk te vinden. Algemene info: -. Interessante gegevens: Onderzoek naar potentie in Brabant; subsidie voor haalbaarheidsonderzoeken. In rapportage van Telos over potentie in Brabant wordt gezegd dat na 40 jaar bron uitgeput is en daarna honderden jaren moet regenereren. Dit is de oorzaak waarom geothermie niet als volledig duurzaam wordt gezien. Definitief rapport december 2009

15 3.8 Noord-Holland Mogelijkheden geothermie In 2008 is een inventarisatiestudie gedaan door Grontmij. In de haalbaarheidsverkenning is gekeken naar de mogelijkheid om (toekomstige) locale warmtebehoefte te koppelen aan de fysieke locale beschikbaarheid van aardwarmte. Deze verkenning heeft geleidt tot een selectie van locaties, die op grond van een goede aansluiting tussen vraag en aanbod van warmte als kansrijk kunnen worden aangemerkt. Daarnaast is een globale financiële haalbaarheidsanalyse van een geothermische installatie voor de geselecteerde locaties uit de eerste fase van het onderzoek gedaan. De twee onderdelen vormen samen een goed beeld van de locaties die voor verder onderzoek in aanmerking komen. Wenselijkheid geothermie Rol provincie Een van de 5 missies in het bodembeleid van de provincie is dat het gebruik van de bodem als energieleverancier door de toepassing van warmtekoudesystemen of geothermie wordt gestimuleerd. Met betrekking tot geothermie zal de provincie zich concentreren op het verschaffen van praktische informatie over de toepassing van geothermie voor potentiële initiatiefnemers. Er zijn 6 locaties aangewezen die geschikt zijn voor geothermie. Bij de selectie is rekening gehouden met geschiktheid van de ondergrond, de warmtebehoefte ter plaatse en is getracht een redelijke verdeling te maken tussen woningbouwlocaties, glastuinbouwlocaties en bedrijventerreinen. De locatie Texel is ook in de inventarisatie meegenomen vanwege de verregaande ambities van het eiland t.a.v. duurzame energie. Agriport A7, Grootslag en Petten in het bijzonder bieden allen zeer goede kansen ten aanzien van de winning van geothermische energie. In al deze locaties vormt de Slochteren Formatie de belangrijkste aquifer. De provincie moedigt de toepassing van geothermie aan omdat het een vorm van duurzame energie is. De rol van de provincie is stimulerend en ondersteunend. Zo heeft de provincie de toepassing van geothermie door twee glastuinbouwbedrijven in de Wieringermeer (Agriport A7) gestimuleerd. De provincie Noord-Holland heeft in 2008 voor 50 % bijgedragen aan een haalbaarheidsonderzoek en mede door een positief advies van de provincie aan het ministerie van Economische Zaken is een opsporingsvergunning en een subsidie verstrekt aan de twee bedrijven. Klimaatbeleid De bodemvisie is vastgesteld in juni Er is geen specifiek beleid aangaande geothermie en dat zal er vermoedelijk voorlopig ook niet komen. De provincie zal wel een ondersteunende rol blijven vervullen en potentiële initiatiefnemers praktische informatie blijven verschaffen. Een van de twee pijlers van het klimaatbeleid van de provincie is CO 2 -reductie. De toepassing van geothermie kan een bijdrage leveren aan CO 2 -reductie, dus sluit de toepassing aan bij dit doel. Echter geothermie vormt geen aparte pijler binnen het klimaatbeleid. De toepassing van geothermie is erg innovatief en kostbaar. In Nederland is de techniek pas één keer toegepast. Het duurzame energiebeleid concentreert zich op en investeert vooral in vormen van duurzame energie met de hoogste potentie. Door het stadium waarin de techniek van geothermie zich bevindt, richt het beleid zich hier vooralsnog niet op. Definitief rapport december 2009

16 Geothermie in de praktijk Zie de tekst over Agriport A7. Texel heeft ook de ambitie een geothermiecentrale te ontwikkelen. De provincie wordt vertegenwoordigd in de stuurgroep geothermie Texel. Vermoedelijk zal binnenkort een opsporingsvergunning worden aangevraagd bij het ministerie van Economische Zaken. Vanuit SenterNovem komt de EOS-KTO subsidieregeling in aanmerking voor subsidiering van een uitgebreid geologisch/technisch onderzoek t.b.v. elektriciteitsproductie uit (zeer diepe) geothermie. EOS-KTO = Energie Onderzoek Subsidie: Korte Termijn Energieonderzoek. Dit zou zeer gunstig kunnen zijn voor Texel, omdat het noodzakelijke algemene geologisch/technisch onderzoek hier deels mee gefinancierd kunnen worden. Er zijn veel factoren die volgens de provincie Noord-Holland in de weg staan bij de toepassing van geothermie. Het is een nieuwe, nog redelijk onbekende techniek, er zijn hoge kosten mee gemoeid, onzekerheid over resultaten, geschiktheid van de ondergrond/locatie etc. Echter, de ervaring met de twee voorbeelden waar de provincie mee te maken leert dat vooral de hoge kosten van haalbaarheidsstudies, opsporing en aanleg van een centrale een drempel vormen. Website Aantal gevonden zoekresultaten: 5. Geothermie op de website: moeilijk te vinden. Algemene info: -. Interessante gegevens: Duurzaam Texel Vrijdag weer een dag naar Texel voor enige stevige overleggen over Duurzaam Texel en gebruik van geothermie. Het leek er op dat het geld dat wij als provincie daarin willen steken, zou worden uitgegeven zonder acht te slaan op onze condities. Dan wordt het tijd om er eens goed voor te gaan zitten. Gelukkig komen we goed tot elkaar, want uiteindelijk hebben we wel allemaal hetzelfde doel: Texel als goed voorbeeld van duurzaamheid en zelfvoorzienendheid. 3.9 Overijssel Mogelijkheden geothermie TNO heeft in 2009 rapportage opgeleverd met potentieel voor hele provincie. De zandsteenlagen van de Tubbergen Formatie (oost-overijssel) en de Slochteren Formatie (west-overijssel) hebben potentie voor geothermie. De zandsteenlagen in de Tubbergen Formatie hebben een dikte van 5-100m, de diepte varieert van m en de verwachte tempratuur bedraagt o C. Het zandsteen van de Slochteren Formatie heeft de meeste potentie. De dikte varieert van m en ligt op een diepte van m. De verwachte temperatuur bedraagt o C. De haalbaarheid van winning van aardwarmte uit deze formatie wordt ondersteund door de uitgevoerde haalbaarheidsstudie voor de Koekoekspolder. Beleid provincie Overijssel voor diepe ondergrond/bodemenergie: Het stimuleren van het gebruik van aardwarmte en KWO is onderdeel van het programma Energiepact-Overijssel. Definitief rapport december 2009

17 Wenselijkheid geothermie Wenselijk voor plaatsen voor grote (nieuwe) warmtevraag is. tuinbouwgebied Koekoekspolder bij Kampen (in voorbereiding); grote nieuwbouwwijken (> 1500 woningen); bedrijventerreinen; utiliteitsbouw; Toepassen geothermie wordt in eerste instantie bepaald door het aanbod (geologische aanwezigheid) en vanuit de vraagkant door een haalbare businesscase. Voorbeeld projecten zullen toepassing van geothermie stimuleren. Op dit moment nog te veel onzekerheden om gebieden aan te wijzen. Rol provincie Stimuleren. Faciliteren. (pro-)actief participeren in projecten. Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk Projectontwikkeling in Koekoekspolder (vergunninghouder Mijnbouwwet, financiering). Op dit moment is de potentie (conservatief geschat) voor het project Koekoekspolder 25 kiloton van de totaaldoelstelling van 2200 kiloton (1 % dus). De totale potentiële bijdrage van geothermie aan de klimaatdoelstelling van de provincie is (nog) niet onderzocht. Project aardwarmte Koekoekspolder is vrij ver in ontwikkeling: Haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd. Mei subsidies verleend. Opsporingsvergunning verleend. Garanties aangevraagd. Ondernemingsmodel en financiering in uitwerking. Knelpunt: Het afdekken van het risico van misboring bij met name de 1 e boring in het gebied. De concept garantieregeling van het Rijk geeft hiervoor onvoldoende garanties. Website Aantal gevonden zoekresultaten: 7. Geothermie op de website: makkelijk te vinden. Algemene info: Energie uit warmte De provincie Overijssel wil 60 kiloton CO 2 -emissie reduceren door het gebruik van de bodem als warmtebron. Aardwarmte Geothermie is warmte uit de grond. De temperatuur van het gesteente in de bodem van Nederland bedraagt gemiddeld 10 graden, plus 30 graden per meter diepte. Op een diepte van ongeveer meter kan water gevonden worden met een temperatuur van 70 graden. Dit verschilt echter wel van plaats tot plaats in Nederland. Om deze warmte te winnen moeten er twee putten worden geboord (doublet). Het warme water wordt omhoog gepompt uit de productieput. Nadat via een warmtewisselaar de benodigde hoeveelheid energie uit het Definitief rapport december 2009

18 opgepompte water is gewonnen, wordt het afgekoelde water teruggepompt in de injectieput. Wat doet de provincie om energie uit warmte te stimuleren? Het project Aardwarmte Koekoekspolder is een uniek project in Nederland. Tuinders zijn gezamenlijk met de overheid aan de slag gegaan om de toepassing van aardwarmte in het gebied te realiseren. Binnen dit innovatieve en complexe project werken de tuinders, de gemeente Kampen, de Provincie Overijssel en de Land- en tuinbouw Organisatie LTO Noord nauw met elkaar samen. - Interessante gegevens: Utrecht Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie Rol provincie Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk Een eerste globale studie naar de geschiktheid van de ondergrond in Utrecht voor geothermie is gedaan door IF Technology. De insteek van deze studie kwam vanuit 2 glastuinbouwlocaties. Naderhand is aan TNO gevraagd een second opinion te geven, waaruit bleek dat alleen in de Slochteren formatie wellicht mogelijkheden voor geothermie liggen. Momenteel wordt een studie voorbereid die specifiek naar deze formatie kijkt, en waar uiteindelijk een potentiekaart geothermie uit voort komt. In een afsluitende fase zal, indien er potenties zijn, gekeken worden hoe deze potentie in de praktijk benut kan worden. Hierbij komt ook het ruimtelijk vraagstuk aan bod (ruimtelijke ordening in de diepe ondergrond). De wenselijkheid voor geothermie ligt momenteel bij 2 glastuinbouw locaties in de provincie Utrecht. Wellicht komen hier meer locaties bij, afhankelijk van de uitkomsten van de studie naar een potentiekaart geothermie. Bestuurlijk is geothermie ook wenselijk, waarbij wordt gekeken naar de standaard voorkeurslocaties (nieuwbouw, utiliteit, glastuinbouw). De provincie Utrecht neemt een stimulerende en faciliterende rol aan met betrekking tot de ontwikkeling van geothermie. De vooronderzoeken die tot op heden zijn uitgevoerd zijn gefinancierd door de provincie. Daarmee is veel kennis beschikbaar gekomen voor andere partijen, en zorgt de provincie ook voor kennisdeling. Wanneer geothermie concreet in beeld komt (op projectniveau en uitvoeringsniveau) is de provincie voornemens ook een rol te spelen in de dekking van financiële onzekerheden bij investeringen in geothermie. Het klimaatbeleid van de provincie Utrecht is breed geformuleerd. Vanuit het programma klimaat ligt er nadruk op het onderzoeken van de potentie van geothermie. Geothermie is niet verbonden aan klimaat-/reductiedoelstellingen Er zijn nog geen geothermie projecten gerealiseerd en tevens zijn er nog geen aanvragen bij de provincie binnen. Knelpunten bij de uitvoering van geothermie zijn: Geothermie is niet de enige gebruiksfunctie van de ondergrond. Er moeten afwegingen gemaakt worden die gevolg kunnen hebben voor de lange termijn. Het is mogelijk dat geothermie projecten in de provincie Utrecht geen gebruik kunnen maken van de Rijksgarantieregeling, doordat niet kan worden voldaan aan de vereiste zekerheid. Utrecht heeft namelijk een Definitief rapport december 2009

19 complexe geologie (oud breukensysteem) en er zijn geen gegevens beschikbaar van eerder gas- en/of oliewinningen. Dit kan gezien worden als handicap; de provincie is voornemens zelf een garantiefonds op te stellen. De afstemming van warmtevraag- en aanbod kan ertoe leiden dat de potentie uit de ondergrond niet (volledig) benut kan worden Zeeland Een laatste punt heeft betrekking op de rol van TNO. De provincie geeft aan dat momenteel onduidelijk is wat de exacte rol van TNO is. TNO kan namelijk zowel de beoordeling van de aanvraag doen als de aanvraag op zich. Het is belangrijk dat de rol van TNO helder wordt. Website Aantal gevonden zoekresultaten: 77. Geothermie op de website: moeilijk te vinden. Algemene info: -. Interessante gegevens: SLOK aanvraag: Uit onderzoek moet blijken of en waar in de provincie Utrecht kansen voor Geothermie aanwezig zijn. De provincie doet een financiële bijdrage aan haalbaarheidsonderzoek geothermie Houten. Mogelijkheden geothermie Wenselijkheid geothermie Rol provincie Klimaatbeleid Geothermie in de praktijk Voor zeeland is nog geen geothermie potentie studie uitgevoerd. Er zijn echter wel inzichten in de potentie van geothermie in Zeeland op basis van ervaringen van TNO en WKO potentiekaarten. Binnen de provincie is zeker interesse voor geothermie, maar de geologische opbouw van Zeeland zorgt ervoor dat de mogelijkheden beperkt zijn. Daarom staan de activiteiten omtrent geothermie momenteel op een laag pitje. Bovengronds gezien is geothermie wenselijk bij glastuinbouw, grootstedelijke gebieden en grote industriezones (hoeveel hier ook restwarmte wordt geproduceerd, waardoor hoge-temperatuur opslag wellicht meer voor de hand ligt). De provincie ziet een stimulerende en regisserende rol, onder andere door de medefinanciering van haalbaarheidsstudie. Wel dient het initiatief bij particulieren te liggen en wordt van hen ook een bijdrage verwacht. Zeeland steunt het idee dat de provincie bevoegd gezag wordt voor de toepassing van geothermie systemen. Vooral WKO speelt een belangrijke rol in Zeeland. In het verlengde daarvan wordt ook gekeken naar geothermie. Door de geologische opbouw van Zeeland is duidelijk dat de potentie voor geothermie (met de huidige stand der techniek) relatief laag is. Er zijn dan ook geen (klimaat)doelstellingen met betrekking tot geothermie. Wanneer er zich echter toch een concrete geothermie kans voordoet, wil de provincie Zeeland hier uiteraard instappen. Er zijn momenteel geen geothermie projecten, omdat de geologie van de provincie ongunstig is. Wellicht bieden nieuwe ontwikkelingen in de toekomst nieuwe mogelijkheden. Website Aantal gevonden zoekresultaten: 8 Geothermie op de website: moeilijk te vinden. Algemene info: -. Interessante gegevens: -. Definitief rapport december 2009

20 3.12 Zuid-Holland Mogelijkheden geothermie In 2008 is een inventariserend onderzoek gedaan naar de geschiktheid van ondergrond in heel Zuid-Holland voor de toepassing van geothermie. De studie is uitgevoerd door IF, DWA en Victor van Heekeren (Platform Geothermie). Pas onlangs is het onderzoek afgerond. In juni 2008 is tevens een conferentie gehouden naar aanleiding van het onderzoek. Duidelijk is inmiddels dat in Zuid-Holland erg veel potentie voor geothermie is, doordat de bodem geschikt is (en goed in beeld gebracht door boringen naar olie en gas), gecombineerd met een hoge warmtevraag op veel locaties. In Zuid-Holland zijn tevens belangrijke secundaire voorzieningen aanwezig, die noodzakelijk zijn voor de realisatie van geothermie projecten. Een voorbeeld is de OCAP leiding, die tuinders voorziet van CO 2. Wenselijkheid geothermie Rol provincie Tot nu toe is gekeken naar de potentie van geothermie als warmtebron, waarbij dieptes van meter typerend zijn. Echter, in Zuid-Holland wordt momenteel ook gekeken naar ondiepe geothermie (op circa 1000m, waarbij een warmtepomp nodig is). Tevens wordt gedacht aan geothermische elektriciteit, door middel van een WKK op basis van geothermie. Deze zoekrichtingen worden ook landelijk opgepakt. De wenselijkheid van geothermie in Zuid-Holland hangt nauw samen met de wens om zoveel mogelijk duurzame (rest-)warmte te gebruiken. Door de ondergrondse en bovengrondse eigenschappen van de provincie zijn veel locaties interessant voor de toepassing van geothermie. De rol van de provincie Zuid-Holland is veelzijdig. In de praktijk probeert de provincie op projectniveau te bemiddelen en te versnellen. Dit betekent dat regelmatig wordt gesproken met gemeenten en bedrijven, waarbij in sommige conflicterende belangen spelen. De provincie schept duidelijke kaders voor de richting waar zij naartoe wil. De provincie vindt het belangrijk een lange termijn visie te hebben, in plaats van ad hoc te werk te gaan. De focus hierbij ligt op het benutten van duurzame warmtebronnen of restwarmte. Ambtelijk gezien wil de provincie een warmtevisie opstellen; deze visie moet uiteindelijk niet alleen van de provincie zijn, maar ook van bijvoorbeeld de grote steden en publieke partijen zoals energiemaatschappijen, afvalverwerkers, woningcorporaties, e.a. Daarnaast wordt ook een warmteatlas opgesteld, die een globaal overzicht geeft van de mogelijkheden om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Op basis van dit initiatief is de nationale overheid een soortgelijk traject gestart. Ook op het gebied van energie-innovaties speelt de provincie een stimulerende rol. Er wordt bijvoorbeeld meegedacht over de ontwikkeling van smart-grids warmte: verschillende warmte-opties (b.v. geothermie en restwarmte) op een lokaal net. Definitief rapport december 2009

21 Klimaatbeleid Op financieel gebied is de rol van de provincie relatief beperkt en richt zich vooral op het financieren van (haalbaarheids)onderzoeken. Voor realisering zijn financieel grotere spelers nodig. Het rijk ondersteunt momenteel warmteprojecten incidenteel (en deels beperkt tot één doelgroep zoals via de MEI regeling van LNV), dit zou structureel moeten worden Een denkbare optie is ook de oprichting van een publiek-privaat fonds, waardoor geothermie projecten makkelijker van de grond kunnen komen. Een dergelijk publiekprivaat fonds (met eventueel een beperkte rol van de provincie) zou een aanvullende rol kunnen spelen naast de garantieregeling voor proefboringen die in voorbereiding is, mogelijk ook voor projecten met een te lage P90 waarde met het oog op de garantieregeling die binnenkort beschikbaar komt. Voor de provincie speelt geothermie een rol bij de benutting van duurzame warmtebronnen. Geothermie is slechts een van de opties, naast restwarmte, WKK en WKO systemen. Andere pijlers in het provinciale klimaatbeleid zijn windenergie, energie-innovaties (o.m. de 'groen gas'route) en zonne-energie. De provincie richt zich hiermee op een beperkt deel van het E&K beleid waaraan ze zelf een effectieve bijdrage kan leveren. Daarnaast is er voor het havengebied van Rotterdam een specifiek programma, het Rotterdam Climate Initiative (RCI), met als speerpunten o.m. CO 2 afvang en -opslag, en de haven als 'biomassa-hub'. Geothermie in de praktijk Een mogelijke ambitie met betrekking tot de benutting van restwarmte en duurzame warmtebronnen is om in 2020 één miljard m 3 aardgas te besparen. Projecten Zuid-Holland loopt voorop op het gebied van ervaringen met geothermie. Er zijn momenteel twee projecten operationeel: een tuinder in Bleiswijk is gestart in 2007 en de planning is dat een tweede boring dit jaar wordt uitgevoerd. Daarnaast bereidt de stad Den Haag geothermie project in een stadwijk voor. Verder hebben 10 tuinders twee tranches van de MEI subsidie ontvangen. Het is de verwachting dat vanuit deze groep nieuwe boringen plaats gaan vinden en het kost ongeveer 2 jaar om operationeel te worden. Sinds eind 2008 zijn binnen de provincie Zuid-Holland ruim 30 vergunningaanvragen ingediend, waarbij de provincie een adviserende rol heeft. Knelpunten: De volgende punten worden in meer of mindere mate als knelpunt gezien: De financiering en verzekering van projecten - Uit boringen kan zeer veel belangrijke informatie worden gewonnen, maar hier hangt een flink prijskaartje aan. Door deze kosten heeft de boring in Bleiswijk niet kunnen bijdragen aan de kennisontwikkeling, en is een belangrijke kans verloren gegaan. Maximale informatieonttrekking van geothermie boringen moet daarom gewaarborgd worden. De provincie heeft niet altijd genoeg kennis in huis om adviesaanvragen voor vergunning te kunnen beoordelen. De beinvloedingsmogelijkheid van de provincie is beperkt. Concurrentie tussen systemen speelt licht, en tussen andere gebruiksfuncties vooral met olie- en gaswinning. Hier worden niet per se conflicten verwacht (bijvoorbeeld met CO 2 opslag), omdat de ondergrond voldoende ruimte biedt om dergelijke conflicten te vermijden. Bij het boren Definitief rapport december 2009

22 naar geothermische bronnen bestaat tevens een risico dat er gas of olie wordt aangeboord. Ruimtelijke ordening aan maaiveld ten opzichte van de ondergrond is op termijn een belangrijk aandachtsgebied. De provincie Zuid-Holland geeft wel aan dat hier vanuit EZ bij de huidige vergunningverlening zo goed mogelijk mee omgegaan wordt. Er zijn plannen voor een proefproject met hoge temperatuur (rest)warmte opslag in de ondergrond (seizoensbuffering van warmte). Dit speelt op een diepte van 200 tot 600 meter, binnen het grondwaterbeleid van de provincie is (tot 500 m diep) een dergelijke thermische belasting in principe niet toegestaan. (vanaf 500 meter diepte is EZ bevoegd gezag). Website Aantal gevonden zoekresultaten: 3. Geothermie op de website: makkelijk te vinden. Algemene info: Nog dieper in de aarde zijn watervoerende lagen die opgewarmd worden doordat de kern van de aarde een hoge temperatuur heeft. Dit water kan van ca. 2 kilometer diepte worden opgepompt om te gebruiken voor het verwarmen van kassen, kantoren of woningen. Het afgekoelde water wordt weer teruggeleid naar de diepe watervoerende laag, echter ver van het punt van inname. Interessante gegevens: Samenvatting belangrijkste bevindingen Hoofdstuk 3.1 tot en met 3.12 geven een indruk van de stand van zaken van geothermie in de twaalf provincies van Nederland. De belangrijkste bevindingen uit deze factsheets worden onderstaand aangegeven en toegelicht. Definitief rapport december 2009

23 In onderstaande tabel is een grafisch overzicht weergegeven van de aan- of afwezigheid (door middel van + en scores) van enkele kernpunten met betrekking tot geothermie in de provincies. Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord-Brabant Noord-Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid-Holland Potentieelstudie uitgevoerd Geologische potentie + + +? aanwezig Bestuurlijk draagvlak + +? +? aanwezig Mogelijkheden aan maaiveld ? /Specifiek (Haalbaarheids)onderzoek Projecten gepland/ ? vergunningen aangevraagd Projecten operationeel Kennis door gaswinning/ +? ? andere (geo-)studies Expliciet onderdeel ? klimaat/energie beleid Algemene info op website + - +* *) Voor het Waddenkas project in Friesland, waarbij geothermie een rol speelt, is een aparte website online: De belangrijkste conclusies die hieruit kunnen worden getrokken zijn: Alle provincies zijn in meer of mindere mate bezig met het onderwerp geothermie; Groningen het minst; Zuid-Holland het meest. Bij Friesland heerst nog onduidelijkheid over wat de politiek met geothermie wil en kan. Een vergelijkbare situatie doet zich voor bij de provincie Groningen. Geologisch gezien zijn in bijna alle provincies (in Zeeland is de potentie relatief laag) in meer of mindere mate mogelijkheden voor de toepassing van geothermie. In de Noordelijke provincies is het hoge zoutgehalte van het diepe grondwater een aandachtspunt. Vooral bij Utrecht, Limburg en Gelderland vormt het gebrek aan kennis door het ontbreken van gaswinning een belangrijk knelpunt. Zeeland heeft geologisch gezien geen optimale situatie, waardoor duidelijk is dat de potentie van geothermie (op basis van de huidige stand der techniek) relatief laag is. Andere knelpunten zijn de financiering en verzekering van (proef)boringen, de (beperkte) kennis binnen de provinciale organisatie, de (beperkte) beinvloedingsmogelijkheid van de provincie en de discussie rond het bevoegd gezag van de provincie ten opzichte van het Rijk. Definitief rapport december 2009