Bezuinigen op ambtenaren? Onderzoek onder het brede publiek en onder ambtenaren

Transcriptie

1 Marnixkade 109 Postbus MG Amsterdam E moti@motivaction.nl T +31 (0) F +31 (0) W Bezuinigen op ambtenaren? Onderzoek onder het brede publiek en onder ambtenaren de Volkskrant - FACTSHEET - Amsterdam, 19 september 2011 drs. Bram van der Lelij drs. Frits Spangenberg drs. Martijn Lampert Bankrelatie: Rabobank rek.nr Dossiernummer Motivaction International B.V. bij KvK Amsterdam: Prijsopgaven en leveringen geschieden conform de Leveringsvoorwaarden gedeponeerd ter Griffie van Arrondissementsrechtbank te Amsterdam.

2 Bezuinigen op ambtenaren Het kabinet wil bezuinigen op ambtenaren. Tegen deze achtergrond heeft Motivaction in opdracht van de Volkskrant een onderzoek uitgevoerd onder ambtenaren en het brede Nederlandse publiek naar het imago van ambtenaren en het draagvlak voor de bezuinigingen op deze beroepsgroep. Ambtenaren hebben we in de vragenlijst van dit onderzoek omschreven als mensen die werkzaam zijn voor de overheid, bijvoorbeeld bij een ministerie, provincie, gemeente of de politie. Zij kunnen diverse taken hebben, zoals het maken van regelgeving en beleid, inspectie, voorlichting en dienstverlening aan burgers. Hierna volgen een samenvatting van het onderzoek, de resultaten voor het Nederlandse publiek, de resultaten voor ambtenaren, en tot slot, een beschrijving van de onderzoeksmethode. Voor nadere toelichting kunt u contact opnemen met: Frits Spangenberg f.spangenberg@motivaction.nl Bram van der Lelij b.vanderlelij@motivaction.nl MOTIVACTION research and strategy Postbus MG AMSTERDAM Marnixkade 109 F 1015 ZL AMSTERDAM T +31 (0) F +31 (0) Samenvatting Publiek wil efficiëntere ambtenaren, ambtenaren geloven juist in betere prioriteitstelling Nederland moet bezuinigen. Daarover zijn kabinet, ambtenaren en het brede publiek het eens, zo blijkt uit dit onderzoek. Dat het kabinet een deel hiervan bij ambtenaren wil verzilveren, waaronder 2 miljard op rijksambtenaren, krijgt brede steun van de bevolking. Bijna de helft van het publiek vindt dit bedrag goed of zelfs nog te laag: 21% ziet liever dat het Rijk nog meer snijdt in eigen vlees. Ambtenaren zelf zijn uiteraard een stuk minder positief over het bezuinigen op hun beroepsgroep. Een derde van hen is er voor, 21% vindt de korting van 2 miljard op rijksambtenaren geschikt of te weinig en maar 5% zou nog meer op rijksambtenaren willen bezuinigen. 2

3 Over de wijze waarop het beste kan worden bezuinigd, hebben het brede publiek en de ambtenaren een andere opvatting. Het publiek vindt in ruime meerderheid (67%) dat de kaasschaaf erover heen moet: ambtenaren moeten hetzelfde blijven doen maar met minder mensen (45%) of tegen een lager salaris (22%). Ambtenaren zelf zien een dergelijke efficiencyslag veel minder zitten (41% zou die steunen) en verkiezen een takendiscussie: de helft van hen wil dat de overheid gewoon stopt met bepaalde taken, voorzieningen of diensten. Mismatch tussen imago en zelfbeeld ambtenaren Deze andere kijk op de manier waarop het beste bezuinigd kan worden op het overheidsapparaat lijkt terug te voeren op het imago van ambtenaren. Ambtenaren worden door het brede publiek bepaald niet als daadkrachtig en doortastend gezien: de helft vindt ambtenaren in grote mate traag en slechts ongeveer een op de tien vindt hen in grote mate hard en efficiënt werken. Daar kan misschien best wat op bezuinigd worden, zo lijken burgers te redeneren. Wel vindt men ambtenaren overwegend nuttig en dienstbaar. Ambtenaren hebben zelf een ander beeld van hun beroepsgroep. Zo denken ambtenaren vaak dat hun salaris lager ligt dan in het bedrijfsleven, terwijl burgers daar niet van overtuigd zijn. Ook oordelen ambtenaren op allerlei kenmerken een stuk positiever over hun eigen beroepsgroep: zo vindt niet de helft, zoals bij het publiek, maar slechts een kwart dat ze in grote mate traag zijn, vindt niet één maar twee op de tien dat men zeer efficiënt werkt en niet één maar vier op de tien dat men zeer hard werkt. Ambtenaren overschatten de waardering die ze krijgen Niet alleen is het zelfbeeld van ambtenaren een stuk positiever dan hun publieke imago, ambtenaren onderschatten ook de waardering die zij van dat publiek krijgen. Tweederde van de ambtenaren denkt dat Nederlanders respect hebben voor het werk dat men doet, terwijl maar een derde van het publiek dit ook beaamt. Ondanks de vrij negatieve beeldvorming over ambtenaren bij het brede publiek en de grote steun voor bezuinigingen op deze beroepsgroep - liefst per kaasschaaf - zouden maar weinig Nederlanders het voortaan geheel zonder ambtenaren willen stellen. Vooral als het gaat om veiligheid en sociale zekerheid ziet de bevolking het belang van ambtenaren. Echt bezorgd is men echter niet over de bezuinigingen op het overheidsapparaat. Slechts een kwart maakt zich hierover zorgen. Ambtenaren optimistisch over behoud van hun baan En ambtenaren zelf? Ruim de helft van hen maakt zich wel zorgen over de aangekondigde bezuinigingen op de overheid, maar driekwart denkt dat zij de dans zullen ontspringen en hun baan over een jaar nog hebben en maar 16% ligt daar wel eens wakker van. Ambtenaren zijn daarmee even zorgeloos en optimistisch over het behoud van hun baan als werkenden in het bedrijfsleven. Misschien klinkt hierin de ervaring van ambtenaren door met pogingen van eerdere kabinetten om te snijden in het ambtenarenapparaat: de praktijk bleek altijd weerbarstiger dan de voornemens. 3

4 Onderzoeksresultaten Nederlandse bevolking Ambtenaren niet doortastend gevonden, wel nuttig Ruim een derde van de Nederlanders (37%) heeft respect voor ambtenaren, slechts 17% heeft geen respect. Ambtenaren staan bij het brede publiek niet bekend om doortastend en daadkrachtig optreden. De kwalificatie traag vindt ongeveer de helft van de bevolking (51%) in grote mate van toepassing. Bovendien vindt nog geen kwart (22%) ambtenaren in grote mate resultaatgericht, slechts 13% vindt dat zij in grote mate harde werkers zijn en 9% dat zij in grote mate efficiënt werken (zie tabel). Ruim een derde vindt verder de kwalificatie vriendelijk in hoge mate van toepassing op ambtenaren. Ondanks het imago van geringe doortastendheid vinden wel vrij veel Nederlanders dat ambtenaren nuttig en dienstbaar zijn: bijna een derde vindt dit in grote mate van toepassing. In grote mate van toepassing op ambtenaren (%) Traag 51% Vriendelijk 34% Nuttig 31% Ouderwets 31% Dienstbaar 29% Deskundig 27% Uit op eigen gewin 27% Lui 26% Amateuristisch 25% Maatschappelijk betrokken 23% Resultaatgericht 22% Betrouwbaar 22% Wereldvreemd 22% Rechtvaardig 20% Harde werkers 13% Efficiënt werken 9% 11% van de Nederlandse bevolking heeft veel vertrouwen in ambtenaren, 23% heeft weinig vertrouwen. De rest is niet zo uitgesproken. Dit vertrouwen ligt momenteel overigens een stuk hoger dan in 2006 toen slechts 5% veel en 39% weinig vertrouwen had in ambtenaren (bron: Motivaction-onderzoek Het Programma van het Volk voor actualiteitenrubriek Netwerk in 2006.) Nederlanders hebben, ter vergelijking met andere beroepsgroepen in de publieke sector, veel meer vertrouwen in bijvoorbeeld onderwijzers /leraren (53% heeft veel vertrouwen) en wetenschappers (eveneens 53%) dan in ambtenaren. 4

5 Salaris ambtenaren moet gelijk zijn aan het bedrijfsleven Nederlanders vinden in grote meerderheid (76%) dat ambtenaren evenveel zouden moeten verdienen als vergelijkbaar personeel in het bedrijfsleven. Grosso modo bestaat ook niet het idee dat ambtenaren in de praktijk substantieel meer of minder verdienen in vergelijking met het bedrijfsleven. Circa een derde (36%) van de Nederlanders denkt dat ambtenaren meer verdienen en eveneens een derde (33%) denkt dat zij minder verdienen. Helft Nederlanders staat achter bezuinigingen op ambtenaren Door de economische crisis van de afgelopen jaren heeft de overheid veel schulden gemaakt. Een meerderheid van de Nederlanders (57%) vindt dat het kabinet moet bezuinigen. Slechts 17% vindt dat men beter de staatsschuld kan laten oplopen en maar 8% wil de belasting verhogen. Over de omvang van de bezuinigingen die het kabinet voornemens is 18 miljard zijn de meningen sterk verdeeld: 27% is daar voor en 27% is daar tegen. De rest heeft geen duidelijke mening. Ook het bezuinigen op ambtenaren kan rekenen op een groot draagvlak: 51% is daarvoor en 13% tegen. De rest weet het niet. Over het totale bedrag dat het kabinet voornemens is te bezuinigen op rijksambtenaren 2 miljard zijn de meningen ook weer verdeeld: 26% vindt dit bedrag precies goed, 21% vindt het te weinig en 15% vindt het te veel. Ambtenaren moeten meer doen met minder Hoewel een meerderheid in principe voor bezuinigingen op ambtenaren is, vindt maar 22% dat dit moet gebeuren door taken, diensten of voorzieningen te schrappen. Een ruime meerderheid van 67% wil dat ambtenaren hetzelfde blijven doen maar dan efficiënter: 45% wil dat het werk met minder ambtenaren wordt gedaan en 22% dat de salarissen worden verlaagd van de bestaande ambtenaren. Circa een kwart van de Nederlanders (26%) maakt zich zorgen over de aangekondigde bezuiniging op ambtenaren. Ruim een derde (36%) maakt zich hierover geen zorgen. Ambtenaren vooral van nut voor veiligheid, sociale zekerheid, zorg en onderwijs De belangrijkste terreinen waarop ambtenaren zich volgens burgers zouden moeten richten, zijn de veiligheid (56%), de sociale zekerheid (56%), de zorg (54%) en het onderwijs (51%). De overheidsfinanciën worden kennelijk ook als zo n urgent probleem ervaren dat 46% dit prioriteit wil geven. Terreinen waaraan ambtenaren minder aandacht kunnen geven, zijn met name de omgangsvormen (23%) en de integratie van immigranten (23%). Zie onderstaande tabel. 5

6 Op deze terreinen zou het werk van ambtenaren zich vooral moeten richten (%) Veiligheid 56% Sociale zekerheid 56% Zorg 54% Onderwijs 51% Overheidsfinancien 46% Rechtssysteem 43% Verkeer en vervoer 34% Economie 30% Leefbaarheid in mijn buurt 28% Natuur en milieu 27% Wonen 27% Wijze waarop mensen met alkaar omgaan 23% Integratie van immigranten 23% Onmisbaarheid ambtenaren grootst voor veiligheid en sociale zekerheid Bij wijze van gedachte-experiment hebben we respondenten de vraag voorgelegd wat er zou gebeuren als er geen ambtenaren zouden zijn. Een meerderheid van de Nederlanders ziet in dat het dan een stuk slechter zou gaan met Nederland, met name op het gebied van veiligheid (62%), sociale zekerheid (58%), onderwijs (53%), rechtssysteem (53%) en verkeer en vervoer (51%). Zie onderstaande tabel. Voor de wijze waarop mensen met elkaar omgaan - sinds 2005 (een) topprioriteit voor burgers in de continu lopende Maatschappelijke Barometer van Motivaction - heeft het minder negatieve gevolgen. Maar een derde denkt dat de omgangsvormen erop achteruit gaan zonder ambtenaren. Op één terrein zien nogal wat Nederlanders ook positieve gevolgen van een land zonder ambtenaren: de overheidsfinanciën. Ruim een kwart denkt dat die beter worden. Hoe de belastingen in die situatie geïnd zouden moeten worden, is niet gevraagd. Percentage dat denkt dat het beter of slechter wordt als er geen ambtenaren meer zouden zijn (%) Wordt slechter Wordt beter Veiligheid 62% 7% Sociale zekerheid 58% 8% Onderwijs 53% 13% Rechtssysteem 53% 10% Verkeer en vervoer 51% 11% Zorg 48% 15% Wonen 45% 12% Economie 44% 16% Overheidsfinancien 44% 27% Leefbaarheid in mijn buurt 44% 9% Natuur en milieu 43% 11% Integratie van immigranten 43% 12% Wijze waarop mensen met elkaar omgaan 34% 9% 6

7 Onderzoeksresultaten ambtenaren Ambtenaren zijn trots op hun werk Ambtenaren zijn trots op hun werk: 84% van hen geeft dit aan. Onder werkenden in het bedrijfsleven is dit ongeveer even hoog. Ambtenaren staan wel anders in hun werk dan werknemers in het bedrijfsleven. Ambtenaren vinden het veel belangrijker dat zij nuttig kunnen zijn voor de maatschappij (47%, tegen 18% onder andere werkenden) en iets voor anderen kunnen doen (37%, tegen 28%). Om waardering te krijgen van anderen is het hen in mindere mate te doen (25%, tegen 34% ). Zie onderstaande tabel. Wat vindt men het leukste aan het werk dat men doet (%) Ambtenaren Andere werkenden Leuke collega's 47% 48% Nuttig zijn voor de maatschappij 45% 18% Iets voor anderen kunnen doen 37% 28% Mezelf ontwikkelen 36% 33% Veel vrijheid 36% 44% Zekerheid/vastigheid 33% 28% Veel verantwoordelijkheden 30% 24% Vlakbij waar ik woon 28% 27% Waardering anderen 25% 34% Goed salaris 24% 26% Veel kunnen leren 21% 20% Veel vakantiedagen 17% 6% Hard moeten werken 7% 9% Mooi gebouw/mooie locatie 4% 6% Makkelijk werk 3% 9% Snel carriere kunnen maken 1% 3% Ik vind niets leuk aan het werk dat ik doen 1% 1% Mogelijkheid bonussen 0% 3% Mismatch tussen imago ambtenaren en hun zelfbeeld Het imago van ambtenaren bij de bevolking sluit niet aan bij het beeld dat ambtenaren zelf hebben van hun beroepsgroep. In de ogen van de bevolking zijn ze lang niet zo doortastend als ze zelf denken. Nederlanders vinden hen traag (51%) maar zelf vindt maar 28% dat hun beroepsgroep traag is. Ook worden ze gezien als niet zo resultaatgericht (22%), maar zelf vinden ze dat dit wel meevalt (37%). Verder denken weinig Nederlanders dat ambtenaren hard werken (13%), terwijl 38% van de ambtenaren die mening heeft. Ook zijn ze niet efficiënt in de perceptie van het publiek (9%), terwijl 20% hun beroepsgroep wel als efficiënt zou omschrijven. (Zie tabel) Ook het nut van ambtenaren wordt anders beleefd door beide groepen. Van de totale bevolking vindt 31% de ambtenaren nuttig, van de eigen beroepsgroep vindt 64% dat men nuttig is. Ook op andere punten, zoals dienstbaarheid van ambtenaren, uit zijn op eigen gewin, luiheid, amateurisme, betrouwbaarheid, wereldvreemdheid en rechtvaardigheid oordeelt de bevolking negatiever dan de ambtenaren zelf. 7

8 Alleen over de kwalificatie ouderwets is men het in gelijke mate eens: 27% van de ambtenaren herkent de eigen beroepsgroep hierin tegen 31% van alle Nederlanders. In grote mate van toepassing op ambtenaren (%) Ambtenaren Totale bevolking Traag Vriendelijk Nuttig Ouderwets Dienstbaar Deskundig Uit op eigen gewin Lui 8 26 Amateuristisch Maatschappelijk betrokken Resultaatgericht Betrouwbaar Wereldvreemd Rechtvaardig Harde werkers Efficient werken 20 9 Hoewel waardering krijgen van anderen, zoals we eerder zagen, van minder belang is voor ambtenaren heeft tweederde van de ambtenaren (67%) wel het idee dat mensen respect hebben voor het werk dat men doet. In werkelijkheid heeft echter maar een derde van de Nederlanders respect voor ambtenaren (de meesten zijn neutraal). Ook het vertrouwen van ambtenaren in hun eigen beroepsgroep sluit niet aan bij het vertrouwen dat het publiek in hen heeft. Bijna een derde van de ambtenaren heeft veel vertrouwen in elkaar, terwijl maar 11% van alle Nederlanders veel vertrouwen heeft in ambtenaren. Ambtenaren schatten ambtenarensalarissen veel lager in dan het brede publiek Net als het publiek vinden ambtenaren in grote meerderheid (82%) dat zij evenveel zouden moeten verdienen als vergelijkbaar personeel in het bedrijfsleven. Terwijl het publiek echter denkt dat ambtenaren ongeveer gelijk betaald worden als werknemers in het bedrijfsleven, denken ambtenaren dat zij juist minder salaris ontvangen. Een ruime meerderheid (70%) van de ambtenaren denkt minder te krijgen dan in de commerciële sector, terwijl maar 33% van alle Nederlanders gelooft dat dit zo is. Ook ambtenaren vinden bezuinigingen nodig, maar steunen veel minder bezuinigingen op hun beroepsgroep Door de economische crisis van de afgelopen jaren heeft de overheid veel schulden gemaakt. Net als het grote publiek (57%) vinden ambtenaren in meerderheid dat bezuinigingen nodig zijn (63%). Alternatieven als de staatschuld laten oplopen en belastingen verhogen, krijgen veel minder steun. 8

9 Over de omvang van de bezuinigingen die het kabinet voornemens is 18 miljard zijn de meningen van ambtenaren evenzeer verdeeld als bij de alle burgers: 29% van de ambtenaren is daar voor en 32% tegen, de rest heeft geen duidelijke mening. Het draagvlak voor bezuinigen op ambtenaren is uiteraard een stuk kleiner bij ambtenaren zelf: 33% is daar maar voor versus 51% van de totale bevolking. Het aantal ambtenaren dat voor en tegen de bezuinigingen op hun beroepsgroep is, houdt elkaar trouwens in evenwicht: maar 32% is tegen, 39% heeft geen duidelijke mening. Over het totale bedrag dat het kabinet voornemens is te bezuinigen op rijksambtenaren 2 miljard hebben ambtenaren een heel andere opvatting dan het Nederlandse publiek. Van de ambtenaren vindt 37% die 2 miljard te veel en van het publiek maar 15%. Slechts 5% van de ambtenaren vindt het te weinig (tegen 21% in de hele bevolking). Ambtenaren willen taken afstoten, publiek wil de kaasschaaf Slechts 41% van alle ambtenaren wil bezuinigen met de kaasschaaf: door hetzelfde werk met minder mensen te doen (37%) of door de salarissen van de huidige ambtenaren te verlagen (4%). Bij het brede publiek is 67% voor een dergelijke efficiencyslag (45% wil minder ambtenaren, 22% lagere salarissen). Precies de helft van de ambtenaren wil daarentegen stoppen met bepaalde activiteiten, diensten of voorzieningen. Van het brede publiek heeft maar 22% een voorkeur voor deze aanpak. Ambtenaren meer bevreesd voor gevolgen bezuinigingen voor natuur en milieu dan het brede publiek Ambtenaren zijn het met de totale bevolking eens dat de belangrijkste terreinen waarop ambtenaren zich zouden moeten richten de veiligheid, de sociale zekerheid, de zorg en het onderwijs zijn. Ook over prioriteit nummer 5, de overheidsfinanciën, zijn ambtenaren en publiek het eens. Op maar één beleidsterrein hebben ambtenaren en burgers een duidelijk verschil van mening: natuur en milieu. Ambtenaren (40%) vinden dit in vergelijking met de andere beleidsterreinen een belangrijker prioriteit dan burgers (27%). Als ambtenaren bij wijze van gedachte-experiment zich voorstellen dat er geen ambtenaren meer zouden zijn, zijn zij, logischerwijs, over de hele lijn somberder dan de Nederlandse bevolking. Wel voorzien zij dezelfde verslechteringen: voor de veiligheid, sociale zekerheid, het onderwijs en het rechtssysteem. Het grootste verschil is er wederom op het gebied van natuur en milieu: 73% van de ambtenaren denkt dat die de dupe zouden zijn tegenover 43% van het publiek. 9

10 Op dit gebied zou het werk van ambtenaren zich vooral moeten richten (%) Ambtenaren Totale bevolking Veiligheid 70% 56% Sociale zekerheid 65% 56% Zorg 60% 54% Onderwijs 63% 51% Overheidsfinancien 57% 46% Rechtssysteem 52% 43% Verkeer en vervoer 42% 34% Economie 36% 30% Leefbaarheid in mijn buurt 33% 28% Natuur en milieu 40% 27% Wonen 33% 27% Wijze waarop mensen met elkaar omgaan 23% 23% Integratie van immigranten 27% 23% Ambtenaren zijn optimistisch over baanbehoud Ambtenaren maken zich, zoals te verwachten valt, veel meer zorgen over de aangekondigde bezuinigingen op hun beroepsgroep: 59% tegen 26% bij het publiek. Slechts 15% van de ambtenaren maakt zich geen zorgen. Toch meent 73% van de ambtenaren dat zij hun baan over een jaar nog hebben. Opmerkelijk genoeg zijn zij daarmee even optimistisch over baanbehoud als werkenden in andere sectoren. De bezorgdheid over baanbehoud is dan ook laag: 21% van de ambtenaren (net als bij andere werkenden) maakt zich wel eens zorgen of ze hun huidige baan kunnen behouden. Daarnaast ligt 16% daar wel eens wakker van (dit ligt op een vergelijkbaar niveau als bij werkenden in het bedrijfsleven). 10

11 Methode van onderzoek Het onderzoek is gebaseerd op een representatieve steekproef uit de totale Nederlandse bevolking van 18 tot en met 70 jaar (n=789) en een representatieve steekproef uit ambtenaren van 18 tot en met 65 jaar (n=276). De dataverzameling vond plaats tussen 21 en 24 juni Voor de dataverzameling is gebruikgemaakt van het StemPunt.nu-panel van Motivaction ( waar momenteel ongeveer Nederlanders aan deelnemen. Bij de steekproeftrekking en -weging is gebruikgemaakt van propensitytechnieken. Hiermee is een representatieve afspiegeling verkregen voor sociodemografische kenmerken (leeftijd, opleiding, geslacht, regio) en waardenoriëntaties (Mentality-milieus). Daarnaast is een RIM-weging gebruikt om ook representatief te zijn voor stemgedrag tijdens de verkiezingen voor de Tweede Kamer in