Inhoud. Voorwoord Inleiding 9 Wat is straf? 9 Een korte geschiedenis van het strafffen 12. Waarom nadenken over straf? 28

Transcriptie

1 Inhoud Voorwoord 7 1. Inleiding 9 Wat is straf? 9 Een korte geschiedenis van het strafffen 12 Naar de strafffende staat 12 Van de strafffende staat naar de strafffende rechtsstaat 17 De strafffende rechtsstaat in ontwikkeling 21 Waarom nadenken over straf? 28 Sancties in Nederland 28 Is straf vanzelfsprekend? 33 Programma 37 Geraadpleegde literatuur Retributieve theorieën over straf 43 Inleiding 43 Kort begrip van retributieve straftheorieën 46 Wie is de persoon die wordt gestraft? 47 Hoe zwaar mag worden gestraft? 51 Waarom mag de staat strafffen? 56 Kanttekeningen bij retributieve straftheorieën 60 Geraadpleegde literatuur 66

2 3. Afschrikking: consequentialistische stromingen over straf (1) 69 Inleiding 69 Kort begrip van consequentialistische straftheorieën 72 Wie is de persoon die wordt gestraft? 74 Hoe zwaar mag worden gestraft? 79 Waarom mag de staat strafffen? 85 Kanttekeningen bij afschrikking 87 Geraadpleegde literatuur Resocialisatie: consequentialistische theorieën over straf (2) 93 Inleiding 93 Wie is de persoon die wordt gestraft? 94 Hoe zwaar mag worden gestraft? 101 Waarom mag de staat strafffen? 106 Kanttekeningen bij resocialisatie 110 Geraadpleegde literatuur Slot: verenigingstheorieën over straf 119 Inleiding 119 Kort begrip van verenigingstheorieën 120 Wie is de persoon die mag worden gestraft? 123 Hoe zwaar mag worden gestraft? 128 Waarom mag de staat strafffen? 135 Afsluiting: theorieën over straf 139 Geraadpleegde literatuur 140

3 Voorwoord De uitgever vroeg mij in het voorjaar van 2014 een boekje te schrijven over het recht tot strafffen. Het resultaat dat nu voor u ligt, is een verhandeling waarin ik heb getracht de belangrijkste opvattingen over de rechtvaardiging van het strafffen door de overheid op een overzichtelijke manier samen te vatten. Het is uitdrukkelijk niet mijn bedoeling om mijn eigen opvattingen over de rechtvaardiging van door de overheid opgelegde strafffen te presenteren. De bedoeling van dit boekje is om de lezer een idee te geven hoe door de eeuwen heen over het recht tot strafffen is gedacht en welke voor- en nadelen er aan die verschillende posities kleven. Ik heb geprobeerd niet al te veel in details te verzanden en heb mij dus beperkt tot de grote lijnen. Voor de in het onderwerp ingevoerde lezer, zal dit boekje dus vermoedelijk niets nieuws bevatten. Voor wie geïnteresseerd is geraakt in het onderwerp is achter elk hoofdstuk een lijst met geraadpleegde literatuur opgenomen, waarin de in dat hoofdstuk besproken onderwerpen verder worden uitgewerkt. Ik hoop dat dit boekje de lezer helpt bij het zelf bepalen van een positie over het recht tot strafffen, wellicht één van de meest vanzelfsprekende, maar ook één van de meest problematische aspecten van overheidsmacht. Verschillende personen hebben tijdens het schrijven van dit boekje meegelezen en commentaar geleverd op eerdere versies. Ik dank hen daarvoor hartelijk. Eventuele fouten zijn uiteraard geheel voor mijn rekening. Leiden, 29 juli

4 Voor Miriam

5 1. Inleiding Wat is straf? Harder strafffen nodig; Leraren moeten niet voor cipier hoeven spelen ; Straf Luis Suarez schokt Liverpool; FA schorst Dracula voor tien duels ; Nabestaanden blij met straf moordenaar crèchehoudster; Arzu nooit meer terug, met welke straf ook ; Straf Trafijigura defijinitief, topman transigeert. Het zijn titels van berichten uit verschillende dagbladen en websites die ik op een ochtend in het najaar van 2014 las. Wat ze gemeen hebben, is dat ze allemaal het woord straf in de titel hebben staan. Het is ook direct duidelijk dat daarmee elke verdere gelijkenis ophoudt. De straf in het eerste bericht wordt door een leraar aan een leerling opgelegd. In het tweede bericht wordt de straf opgelegd door de Engelse voetbalbond, aan een speler in de Engelse competitie. Het derde bericht gaat over de straf die de Nederlandse rechter oplegt aan een man die een vrouw heeft vermoord. In het laatste bericht wordt een bedrijf (Trafijigura) gestraft, terwijl een topman van dat bedrijf niet wordt gestraft omdat hij zich bereid heeft verklaard geld aan de staat te betalen. Dat in al deze gevallen van straf wordt gesproken, zegt natuurlijk veel over het woord straf ; het is een begrip dat op vele manieren wordt gebruikt en veelvuldig voorkomt. Strafffen is een menselijke activiteit. Wij kunnen een ander strafffen, elkaar strafffen of onszelf strafffen. De redenen waarom we strafffen lopen sterk uiteen, en dat geldt ook voor onze reacties op strafffen. Soms vinden we de opgelegde straf volstrekt normaal, in andere gevallen vinden we hem onbegrijpelijk omdat we hem te zwaar of te licht vinden. 9

6 Over strafffen kunnen heel veel vragen worden gesteld. We kunnen vragen over de aard en de betekenis ervan, de functie, het doel, de grondslag, maar ook de geschiedenis, de praktijk en de toekomst van straf, formuleren en onderzoeken. Dat kan niet allemaal in een boekje met een beperkte omvang als dit. Ik beperk mij daarom tot de vraag waarom er mag worden gestraft. Anders gezegd, ik zoek naar de rechtvaardiging, of beter gezegd rechtvaardigingen (want er zijn er meerdere), voor straf. Die inperking is op zichzelf echter nog niet voldoende. De ene straf is de andere niet. De verschillen tussen strafffen zorgen voor verschillende rechtvaardigingen. Het lijkt voor de hand te liggen dat de straf die de vader aan zijn zoon geeft een andere rechtvaardiging behoeft dan de staat die straf oplegt. Het is die laatste straf, de door de staat aan een menselijk persoon opgelegde straf, waar ik in dit boekje de nadruk op zal leggen. Ik zal het dus niet meer hebben over de straf die een voetbalbond aan een voetballer oplegt, of over de vader die zijn zoon straft, of de leraar die zijn leerlingen straft, of de straf die wij onszelf opleggen. Dat ik spreek van een aan een menselijk persoon opgelegde straf betekent ook dat ik niet verder inga op de mogelijkheid om bedrijven als Trafijigura te strafffen. Ook op het bestrafffen van anderen dan mensen (dieren) ga ik niet in. Ik beperk het begrip straf dus tot een door de staat aan een burger opgelegde straf. De staat kan (be)strafffen, de menselijke persoon wordt gestraft. De menselijke persoon die wordt gestraft, zal ik voortaan de dader noemen. Ik spreek hier met opzet van een door de staat opgelegde straf. Vaak denken mensen bij het opleggen van straf namelijk alleen aan de rechter die, als onderdeel van de staat, een straf oplegt. Op zichzelf is dat niet verkeerd, maar daarbij wordt over het hoofd gezien dat ook andere onderdelen 10

7 (organen) van de staat strafffen kunnen opleggen. Ik sta daar verderop in dit hoofdstuk nog wat langer bij stil. In de zaak van Arzu werd straf opgelegd aan de moordenaar. Moordenaar is alledaags taalgebruik voor iemand die een moord heeft gepleegd. Moord is strafbaar gesteld in het Wetboek van Strafrecht, waarin moord wordt omschreven als: Hij die een ander opzettelijk en met voorbedachten rade van het leven berooft. Wanneer de menselijke persoon dit gedrag heeft vertoond, mag hij in de regel worden bestraft. Hieruit kunnen we afleiden dat straf een reactie is op iets wat is gebeurd, in dit geval een overtreding van een bepaling uit het Wetboek van Strafrecht. We noemen dit ook wel een overtreding van een rechtsnorm, meer in het bijzonder een strafrechtelijke rechtsnorm. Zonder overtreding daarvan kan niet worden gestraft. Stel dat de man die voor de moord op Arzu was berecht was vrijgesproken omdat niet met voldoende zekerheid kon worden vastgesteld dat hij deze moord had gepleegd. Indien nabestaanden de man vervolgens om het leven zouden brengen, overtuigd als zij ervan waren dat de man de moord wel had gepleegd, dan zouden zij wellicht zeggen dat zij de man hadden gestraft. In dit geval zou ik echter niet van een straf willen spreken. De daad van de nabestaanden noemen we eigenrichting. Er is sprake van eigen rechter spelen, buiten de staat en het statelijke strafrecht om. In de literatuur wordt straf wel omschreven als opzettelijke leedtoevoeging. Met leedtoevoeging kan het toebrengen van (fysieke) pijn worden bedoeld, maar als dat de enige betekenis was, zouden alleen lijfstrafffen en in bepaalde gevallen de doodstraf (namelijk de doodstraf die met veel pijn wordt voltrokken) onder de defijinitie van straf vallen. Als we leedtoevoeging echter omschrijven als het inbreuk maken op rechten en vrijheden, dan is duidelijk 11

8 dat ook andere reacties op overtreding van strafrechtelijke rechtsnormen als straf kunnen worden beschouwd. Een gevangenisstraf beneemt iemand voor een (bepaalde of onbepaalde) tijd de vrijheid om te gaan en staan waar en wanneer hij wil. Een geldboete beperkt de mogelijkheden om met geld om te gaan op de manier waarop iemand dat wil. De inbreuk op rechten en vrijheden geschiedt opzettelijk dat wil zeggen, de bedoeling van de staat is om met straf leed toe te voegen. Dit is een belangrijk punt. We zullen in de volgende hoofdstukken zien dat één van de redenen dat straf moet worden gerechtvaardigd het feit is dat straf opzettelijke leedtoevoeging als reactie op een schending van een strafrechtelijke rechtsnorm is. Ik ga er hier van uit dat straf beperkt blijft tot een bepaald terrein van het recht, namelijk het strafrecht. Het is echter denkbaar dat ook reacties van de staat die geen betrekking hebben op overtreding van een strafrechtelijke rechtsnorm zijn te beschouwen als straf. Denk bijvoorbeeld aan het geld dat moet worden betaald voor te hard rijden of fijietsen zonder licht. Dat geldt in het recht niet als straf, maar als een bestuurlijke boete. Hoe interessant dit ook is (de meeste mensen krijgen immers waarschijnlijk eerder te maken met een bestuurlijke boete dan met een strafrechtelijk onderzoek), beperk ik me hier tot de strafrechtelijke straf. Een korte geschiedenis van het strafffen Naar de strafffende staat De geschiedenis van strafrechtelijke strafffen is niet alleen een geschiedenis van de afzonderlijke strafffen, maar ook van het strafffen zelf. Het is ook de geschiedenis van het 12

9 strafrecht als apart rechtsgebied, naast bijvoorbeeld het burgerlijk recht, en als bijzonder deel van overheidsmacht. Elk van die geschiedenissen legt andere accenten, kent eigen verhalen en kan op een andere manier worden verteld. Tegelijkertijd kunnen die geschiedenissen echter niet zonder meer afzonderlijk worden besproken. Ik kies er hier daarom voor om een geschiedenis van strafrechtelijke straffen te combineren met een geschiedenis van afzonderlijke strafffen en een geschiedenis van het strafrecht als apart rechtsgebied. Het strafrecht zoals wij dat tegenwoordig kennen, met een Wetboek van Strafrecht en andere strafwetten, met een rechter, een openbaar aanklager (het Openbaar Ministerie) en politie, met gevangenissen en taakstrafffen, heeft een complexe ontstaansgeschiedenis. Ik vat die hieronder samen. Het ontstaan van het strafrecht is nauw verbonden met het ontstaan van staten. Voordat staten bestonden, werden conflicten op verschillende manieren beslecht. Eén manier is eigenrichting. Iemand tastte andermans lijf, leven of goed aan (of dat van zijn naasten) en de ander reageerde daarop. We spreken dan van het nemen van wraak. Een andere manier is het beslechten van conflicten binnen een gemeenschap van mensen (een stam). Dat gebeurde doordat de conflicterende partijen min of meer vrijwillig het conflict voorlegden aan de stamgenoten in de stamvergadering, het ding (een term die in Scandinavische landen nog terug te vinden is in de naam van het parlement, zoals Folketing in Denemarken). Binnen het ding werd geprobeerd het conflict op vreedzame wijze te lossen, bijvoorbeeld door een zoen, die bestond uit het betalen van geld aan (familie van) het slachtofffer. Met dit zoengeld kon wraak worden afgekocht, terwijl beide partijen lid bleven van de stam. 13

10 Dat wraakneming en conflictoplossing binnen stammen in sommige delen van de wereld nog steeds een actueel thema is, bewijst de Albanees-Amerikaanse film The foregiveness of blood uit De film gaat over een jongen van zeventien (Nik) en een meisje van vijftien (Rudina) van wie respectievelijk de vader en de oom verzanden in een conflict over de eigendom van land. De vader wordt op een gegeven moment zelfs beschuldigd van moord. Een vendetta is het gevolg. Het Albanese gewoonterecht (de Kanun) schrijft voor dat zolang de vendetta duurt geen van de mannelijke familieleden het huis mag verlaten. Dit geldt ook voor de zeventienjarige Nik, die niets liever wil dan zijn school afmaken en een internetcafé beginnen. Terwijl de mannen zich schuil houden, neemt de vijftienjarige Rudina de zaak van haar vader over. Zij voelt zich hierdoor veel beter dan voor het conflict, terwijl Nik boos en gefrustreerd raakt door de gedwongen isolatie. Nik vindt dat hij een einde moet maken aan de vendetta, zelfs al kost dat hem zijn leven. Vanaf de tiende eeuw ontstond in onze contreien een heerschappij die strafffen kon opleggen. De heerser, bijvoorbeeld een koning, hertog of graaf, kreeg de macht om te gebieden en verbieden. Hierdoor werd het recht op eigenrichting flink beperkt, terwijl ook de binnen de stam bestaande conflictoplossing langzaam aan belang inboette, al zijn voorbeelden daarvan ook in onze tijd nog bekend, met name in vanouds redelijk geïsoleerde gemeenschappen als Staphorst of Urk. De macht om te gebieden en verbieden was in eerste instantie beperkt. Het ongeschreven gewoonterecht dat bij de stammen bestond, bleef lange tijd de belangrijkste bron van het strafrecht. Het belang daarvan begon echter geleidelijk af te nemen toen overheden (stadsbesturen, lokale en andere heersers) niet alleen het gewoonterecht gingen opschrijven, maar ook nieuwe regels begonnen in te voeren, 14

11 die het gewoonterecht na verloop van tijd verdrongen. Er werden rechtbanken opgericht die de bevoegdheid kregen strafffen op te leggen. De rechters straften in naam van de heerser en pasten uiteindelijk alleen nog het nieuwe recht toe. Het is een open deur, maar toch is het van belang op te merken dat ten tijde van het ontstaan van het strafrecht de samenleving er anders uitzag dan nu. In deze door en door christelijke (rooms-katholieke) samenleving regeerden koningen in naam van God en later bij de gratie Gods. Alle macht kwam van God, dus ook het recht om gedrag strafbaar te stellen en om straf op te leggen: de heersers straften in eerste instantie in naam van God. Het recht dat de wereldlijke heersers uitvaardigden (in termen van Thomas van Aquino (een belangrijk denker uit de dertiende eeuw): de menselijke wet) moest daarom in overeenstemming zijn met de goddelijke wet. Elk menselijk handelen was uiteindelijk aan de goddelijke wet onderworpen, en in de menselijke wet werden dan ook gedragingen strafbaar gesteld die in strijd waren met de wil van God. Bekend in dit verband zijn bijvoorbeeld wetten tegen hekserij en andere toverpraktijken. Maar ook zelfmoord werd soms strafbaar gesteld (immers, alleen God beslist over leven en dood), net als verschillende delicten tegen de zeden (zoals seks voor het huwelijk) en tegen de natuur (zoals homoseksualiteit). Ook dieren konden tegennatuurlijk handelen. Een haan die een ei legde kon worden berecht en bestraft. Het gedrag van de haan ging namelijk tegen de schepping in. De vanaf de middeleeuwen ontwikkelde strafffen waren vooral op het lijf en het leven gericht. Terechtstellingen vonden in het openbaar plaats. In de literatuur zijn daar vele beschrijvingen van te vinden. 15