CBO-richtlijn Lymfoedeem
|
|
- Erika de Wilde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 15 Nora JJ, Nora AH, Sinha AK, Spangler RD, Lubs HA. The Ullrich- Noonan syndrome (Turner phenotype). Am J Dis Child 1974;127: Mendez HM, Opitz JM. Noonan syndrome: a review. Am J Med Genet 1985;21: Char F, Rodriguez-Fernandez HL, Scott CI. The Noonan syndrome: a clinical study of forty-five cases. Birth Defects Orig Artic Ser 1972;8: Ranke MB, Heidemann P, Knupfer C, Enders H, Schmaltz AA, Bierich JR. Noonan syndrome: growth and clinical manifestations in 144 cases. Eur J Pediatr 1988;148: Witt DR, Hoyme HE, Zonana J, Manchester DK, Fryns JP, Stevenson JG, et al. Lymphedema in Noonan syndrome: clues to pathogenesis and prenatal diagnosis and review of the literature. Am J Med Genet 1987;27: Noordam C, Burgt I van der, Sweep CG, Delemarre-van de Waal HA, Sengers RC, Otten BJ. Growth hormone (GH) secretion in children with Noonan syndrome: frequently abnormal without consequences for growth or response to GH treatment. Clin Endocrinol (Oxf) 2001;54: Cianfarani S, Spadoni GL, Finocchi G, Ravet P, Costa F, Papa M, et al. Trattamento con ormone della crescita (GH) in tre casi di sindrome di Noonan. Minerva Pediatr 1987;39: Noordam C, Burgt I van der, Sengers RC, Delemarre-van de Waal HA, Otten BJ. Growth hormone treatment in children with Noonan s syndrome: four year results of a partly controlled trial. Acta Paediatr 2001;90: MacFarlane CE, Brown DC, Johnston LB, Patton MA, Dunger DB, Savage MO, et al. Growth hormone therapy and growth in children with Noonan s syndrome: results of 3 years follow-up. J Clin Endocrinol Metab 2001;86: Noordam C, Draaisma JM, Nieuwenhof J van den, Burgt I van der, Otten BJ, Daniels O. Effects of growth hormone treatment on left ventricular dimensions in children with Noonan s syndrome. Horm Res 2001;56: Shah N, Rodriguez M, Louis DS, Lindley K, Milla PJ. Feeding difficulties and foregut dysmotility in Noonan s syndrome. Arch Dis Child 1999;81: Massarano AA, Wood A, Tait RC, Stevens R, Super M. Noonan syndrome: coagulation and clinical aspects. Acta Paediatr 1996; 85: Burgt I van der, Thoonen G, Roosenboom N, Assman-Hulsmans C, Gabreels F, Otten B, et al. Patterns of cognitive functioning in school-aged children with Noonan syndrome associated with variability in phenotypic expression. J Pediatr 1999;135: Finegan JA, Hughes HE. Very superior intelligence in a child with Noonan syndrome. Am J Med Genet 1988;31: Rourke BP, editor. Syndrome of nonverbal learning disabilities: neurodevelopmental manifestations. New York: Guilford Press; Aanvaard op 16 januari 2003 Voor de praktijk CBO-richtlijn Lymfoedeem r.j.damstra en c.j.e.kaandorp* Lymfoedeem, een aandoening die wordt veroorzaakt door het niet goed functioneren van het lymfsysteem in een of meer gebieden van het lichaam, betekent voor de patiënt verlies van kwaliteit van leven door zwelling, stuwinggevoel, moeheid en tinteling. Om uniformiteit in (vroeg)diagnostiek, behandeling, effectmeting en follow-up te verkrijgen, werd een richtlijn ontwikkeld door vertegenwoordigers van de betrokken medisch-wetenschappelijke verenigingen en andere instellingen (zowel paramedische als verpleegkundige verenigingen en patiëntenorganisaties), met ondersteuning door het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. 1 Hierbij werden de gebruikelijke procedures voor richtlijnontwikkeling gevolgd. 2 In dit artikel vatten wij de richtlijn samen. Voor alle nuances en overwegingen die tot een bepaald advies hebben geleid, verwijzen wij naar de richtlijn. 1 *Namens de werkgroep waarvan de leden aan het eind van dit artikel staan vermeld. Ziekenhuis Nij Smellinghe, afd. Dermatologie en Flebologie, Drachten. R.J.Damstra, dermatoloog. Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, Postbus , 3502 LB Utrecht. Mw.dr.C.J.E.Kaandorp, arts. Correspondentieadres: mw.dr.c.j.e.kaandorp (cbo@cbo.nl). Samenvatting: zie volgende bladzijde. (patho)fysiologie en epidemiologie Lymfoedeem is een verstoring van het dynamisch evenwicht van de hoeveelheid vocht in het interstitium waarbij de afvloed tekortschiet. Er is een klinisch continuüm, waarvan de laatste, irreversibele fase de bekendste is, die van zogenaamd non-pitting -oedeem (er is geen nablijvend kuiltje in de huid te drukken). Geringe, reversibele zwelling (met pitting -oedeem) kan een eerste teken zijn van een decompenserend lymfafvloedsysteem. 3 In de latere fase van lymfoedeem ontstaat er cumulatie van eiwit in het interstitium, waardoor fibrosering optreedt. Non-pittingoedeem wijst op lymfoedeem, maar pittingoedeem sluit lymfoedeem niet uit. Bij de etiologische indeling spreekt men van primair en secundair lymfoedeem. De term flebolymfoedeem wordt gebruikt wanneer door flebologische afwijkingen een langdurige overbelasting van het lymfafvloedsysteem ontstaat, dat op den duur insufficiënt wordt. Zogenaamd lipoedeem (eigenlijk lipohypertrofie ) wordt in de praktijk wel met lymfoedeem verward, maar moet hiervan onderscheiden worden. 4 De prevalentie van lymfoedeem na borstkankerbehandeling is 13-43%, afhankelijk van de aard van de the- 648 Ned Tijdschr Geneeskd april;147(14)
2 samenvatting Lymfoedeem is een symptoom van weefselvochtophoping dat ontstaat als gevolg van een ontoereikend lymfafvloedsysteem. De verminderde afvloed kan berusten op een aangeboren of een verworven aandoening, zoals na een behandeling wegens borstkanker. Vroege diagnostiek van een gezwollen extremiteit en adequate behandeling zijn belangrijk, omdat anders irreversibele weefselveranderingen kunnen optreden. Anamnese en lichamelijk onderzoek vormen de hoeksteen in het diagnostisch traject. Met lymfoscintigrafie wordt aanvullende informatie verkregen over de functie van het lymfsysteem. Voorlichting, begeleiding, advies over preventieve maatregelen en zelfzorg zijn belangrijk voor alle patiënten met (risico op) lymfoedeem. Een behandeling voor lymfoedeem moet op de patiënt worden afgestemd en kan bestaan uit diverse therapeutische mogelijkheden, waaronder manuele lymfdrainage. Een behandeling wordt afgesloten met een therapeutische elastische kous. Lymfchirurgie dient alleen op strikte indicatie en geprotocolleerd te worden verricht in een multidisciplinaire setting, met een lange follow-up. Lymfoedeem is een aandoening die bij veel medische disciplines voorkomt. Op grond van gedegen kennis van diagnostiek en behandeling wordt een behandelplan opgesteld, met gerichte doorverwijzing naar paramedici. Omdat de aandoening chronisch is, is langdurige follow-up nodig. Gezien de complexiteit van lymfoedeem wordt geadviseerd lokale lymfoedeemprotocollen te ontwikkelen. rapie en de gekozen methode om lymfoedeem vast te stellen. 2 In een recente studie onder 303 patiënten met borstkanker die alleen een schildwachtklierprocedure hadden ondergaan, ontstond lymfoedeem bij 3% van de patiënten. 5 De prevalentie van lymfoedeem na urologische en gynaecologische oncologische ingrepen is 20-60%, afhankelijk van bijkomende lymfadenectomie en radiotherapie. 2 diagnostiek Voor de diagnose lymfoedeem vormen de anamnese en de bevindingen bij lichamelijk onderzoek de basis. Als aanvullende diagnostiek kan lymfoscintigrafie een functionele afbeelding geven van het lymfsysteem. Met semikwantitatieve analyse van het scintigram wordt een indruk verkregen van de lymftransportcapaciteit van de onderzochte extremiteit. Lymfoscintigrafie is vooral geïndiceerd indien na voorgaand onderzoek onduidelijkheid bestaat over de aard van het oedeem of de klachten. Voor de interpretatie van scintigrafisch onderzoek beveelt de werkgroep een gestandaardiseerd onderzoeksprotocol aan. vroege diagnostiek Op basis van kleine, retrospectieve onderzoeken zijn er aanwijzingen dat vroegtijdige behandeling van lymfoedeem, wanneer de volumetoename gering is, het uiteindelijke resultaat van een behandeling gunstig beïnvloedt. 6 Daarnaast is de ervaring in de werkgroep dat er in een vroege fase minder irreversibele fibrosering bestaat. Vroege diagnostiek van lymfoedeem in de eerste lijn betekent extra alertheid van de huisarts bij patiënten na een erysipelas of met een flebologische aandoening. Een voorstel voor actieve screening in de tweede lijn bij patiënten die zijn behandeld wegens borstkanker of die een uitgebreide urologische of gynaecologische oncologische behandeling hebben ondergaan, is weergegeven in figuur 1. Voor de armen is een afkapwaarde van 10% volumeverandering ten opzichte van de contralaterale niet-aangedane zijde of de preoperatieve uitgangswaarde een goede maat voor de diagnostiek van lymfoedeem, hoewel lymfoedeem ook bij kleinere verschillen kan bestaan. 7 trend- en effectmeting Objectieve meting van de volumeverandering van de aangedane extremiteit en vergelijking met de gezonde zijde zijn noodzakelijk om een goede indruk te krijgen van de volumeverandering en daarmee van het ontstaan van lymfoedeem. 8 Met volumetrie wordt het volume van een lichaamsdeel direct gemeten of indirect door een formule berekend. Om het werkelijke volume van een extremiteit te bepalen is de waterverplaatsingsmethode de gouden standaard. 9 Ook het volume van handen en voeten kan hiermee worden bepaald. De methode is echter arbeidsintensief en in de praktijk niet makkelijk toepasbaar. patiënt voor controle bij de specialist trendmeting van het volume aan de gezonde zijde en aan de risicozijde volume meer dan 10% gewijzigd t.o.v. vorige meting volume minder dan 10% gewijzigd t.o.v. vorige meting inbrengen in lymfoedeembehandelprotocol, bijvoorbeeld: frequentere controle aanvullend advies en voorlichting hulpmiddelen zelfmanagementcursus uitgebreider programma normaal controleschema indien anamnese of klachten wijzen op lymfoedeem: inbrengen in behandelprotocol figuur 1. Aanbevolen actieve screening op lymfoedeem bij patiënten die zijn behandeld voor borstkanker. Ned Tijdschr Geneeskd april;147(14) 649
3 Andere meetmethoden, die in de praktijk makkelijker zijn uit te voeren, zijn omtrek-, oppervlakte- en gecalculeerde volumemeting. Omtrekmetingen zijn praktisch toepasbaar, mits uitgevoerd volgens een goed beschreven meetprotocol. De voorkeur gaat uit naar omtrekmetingen op 4 punten (Herpertz-methode), waarmee percentuele volumeveranderingen kunnen worden berekend uit metingen aan de aangedane en de niet-aangedane zijde. 10 De uitvoering van deze methode wordt in de richtlijn beschreven. 1 Een andere geschikte methode is die van Kuhnke (zogenaamde 4-cm-methode). Opto-elektronische meting lijkt een betrouwbare en eenvoudige methode om het beenvolume vast te leggen. Voor armen is de methode niet gevalideerd en zwelling van handen en voeten kan er niet mee worden vastgesteld. 13 Men kan volumeverandering vaststellen voor de vroege diagnostiek van lymfoedeem door herhaalde metingen in de follow-up bij risicopatiënten. Ook geeft volumemeting een objectieve maat van het effect van een behandelprogramma. begeleiding en behandeling Informatie en voorlichting. Lymfoedeem grijpt sterk in op het psychosociale functioneren van een patiënt. Daarom vormen preventie en voorlichting essentiële aspecten bij de begeleiding van patiënten met (risico op) lymfoedeem. Aspecten als herkenning van vroege symptomen van lymfoedeem, 14 advies over hulpmiddelen, huidverzorging, lichaamsgewicht en de balans tussen belasting en belastbaarheid zijn hierbij belangrijk. 15 Behalve voor professionele begeleiding is er een belangrijke rol weggelegd voor patiëntenverenigingen. Door de Nederlandse Patiënten en Consumenten Federatie (NPCF) is een project opgezet waarbij patiënten, zorgaanbieders en zorgverzekeraars een aandachtspuntenlijst voor de patiënt en een communicatierichtlijn voor de arts hebben opgesteld. 1 Tenslotte vormt het internet in toenemende mate een bron van informatie voor de patiënten en hulpverleners (Nederlands Lymfoedeem Netwerk: Niet-operatieve behandeling. De niet-operatieve therapiemogelijkheden zijn voornamelijk gericht op het terugdringen van het oedeem, het herstellen van de functie van een extremiteit en het wegnemen van de klachten. Er bestaan diverse behandelmethoden. Voor geen hiervan is de effectiviteit wetenschappelijk bewezen. In de praktijk is compressietherapie met bandages, al dan niet in combinatie met daaraan voorafgaande manuele lymfdrainage, de belangrijkste therapievorm. Manuele lymfdrainage bestaat uit specifieke, langzame bewegingen en handgrepen die de lymfafvloed stimuleren. Bij flebolymfoedeem bestaat geen primaire indicatie voor manuele lymfdrainage, omdat de lymfafvloed al maximaal is. Compressietherapie is dan het belangrijkst. Fysiotherapie, ademhalingsoefeningen en oefentherapie zijn geïndiceerd om de functie van het houdings- en bewegingsapparaat en de lymfafvloed te verbeteren. Elke lymfoedeembehandeling wordt afgesloten met een therapeutische elastische kous. Deze wordt voorgeschreven en aangemeten door een ter zake kundige en regelmatig gecontroleerd. In principe moet men levenslang een therapeutische elastische kous gebruiken. 16 De voorkeur gaat uit naar vlakbreikousen met een hoge elasticiteitscoëfficiënt en weinig lengterek. Bij lymfoedeem aan de benen gaat de voorkeur uit naar een kous van klasse III (een druk van mmhg) en soms van klasse IV ( 45 mmhg) en bij armlymfoedeem naar een kous met een druk van tenminste 15 mmhg. 17 Medicamenteuze behandeling. Bij primair lymfoedeem hebben farmaca geen waarde. Bij de behandeling van secundair lymfoedeem na een mastectomie is het gebruik van coumarine niet effectief gebleken. 18 Van rutoside of diosmine-hesperidine (niet geregistreerd in Nederland) is bij secundair lymfoedeem geen klinisch relevant effect vastgesteld. 19 Operatieve behandeling. Mondiaal gezien wordt lymfchirurgie (lymfoveneuze shunts, lipolymfosuctie) op patiënt voor een lymfoedeemspreekuur patiënt met lymfoedeem patiënt na analyse van een zwelling door de arts patiënt uit het vroegdiagnostiekprogramma patiënt uit de controle, voor aanvullend advies of voor aanpassing van het advies verpleegkundige (anamnese en onderzoek; nietmedische aangelegenheden) protocolhouder (anamnese en onderzoek; medische aangelegenheden) follow-up door protocolhouder (op indicatie opnieuw inbrengen in het spreekuur) inbrengen van de patiënt in lymfwerkgroep opstellen van behandelplan met goede indicatiestelling en werkafspraken figuur 2. Aanbevolen routing voor patiënten met (vermoedelijk) lymfoedeem. 650 Ned Tijdschr Geneeskd april;147(14)
4 geringe schaal toegepast met wisselend resultaat. 20 Lipolymfosuctie heeft een plaats bij gefibroseerd lymfoedeem met functionele stoornissen, waarbij de patiënt nadien levenslang een therapeutische elastische kous moet dragen. 21 De werkgroep adviseert lymfchirurgie alleen te overwegen als adequate, maximale niet-operatieve behandeling na 12 weken objectief en subjectief geen resultaat geeft. Lymfchirurgie dient geprotocolleerd plaats te vinden binnen een multidisciplinaire setting en met langdurige controle. follow-up en organisatie van zorg Vroege diagnostiek en follow-up. Voor een goede uitvoering van een lymfoedeemrichtlijn moeten werkafspraken worden gemaakt voor alle aspecten rond lymfoedeem, zoals voorlichting, trend- en effectmeting van het volume, behandeling en follow-up. Een gerichte controle op het ontstaan van lymfoedeem kan worden gekoppeld aan de regelmatige oncologische controles of aan de gebruikelijke controles rond de aanmeting van een therapeutische elastische kous. De werkgroep is van mening dat de adviezen in de richtlijn grotendeels van toepassing zijn op alle vormen van lymfoedeem. Organisatie van zorg. De diagnose lymfoedeem wordt door een arts gesteld, waarna een gericht behandelplan wordt opgesteld. Lymfoedeem wordt in allerlei medische disciplines gezien. Het verdient aanbeveling lymfoedeemnetwerken op te zetten waarin medici en paramedici nauw samenwerken om een behandelplan op te zetten en uit te voeren. Een en ander kan plaatsvinden met een multidisciplinair lymfoedeemspreekuur, waarbij een protocolhouder (dat is een arts) met deskundigheid op meerdere terreinen de procesbewaking uitvoert. Een stroomdiagram voor lymfologische zorg is weergegeven in figuur 2. Nazorg. Omdat lymfoedeem een chronische aandoening is, zijn langdurige behandeling en controle belangrijk. In een stabiele onderhoudsfase kan de behandeling bestaan uit het dragen van een therapeutische elastische kous die volgens protocol wordt gecontroleerd en vervangen. Tijdens deze nazorg vindt effectmeting plaats, waarbij een volumeverandering kan worden gerapporteerd aan de behandelend arts, zodat deze eventuele aanvullende therapie kan voorschrijven. Tijdens de follow-up wordt behalve over effectmeting informatie gegeven over preventie en huidverzorging, hulpmiddelen en zelfbehandeling. Een programma voor zelfmanagement kan de zelfstandigheid van patiënten vergroten en hun leren een eigen bijdrage te leveren aan het onder controle houden van het lymfoedeem. 22 De leden van de werkgroep waren: R.J.Damstra, dermatoloog (voorzitter), Drachten; H.J.H.in den Bosch, fysiotherapeutbewegingswetenschapper, Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO (CBO) (secretaris); C.J.E.Kaandorp, arts, CBO (plaatsvervangend secretaris); J.Bonnema, chirurg, Leiden; W.V.Dolsma, radiotherapeut-oncoloog, Groningen; I.J.W.M.Gerhardt-Dijkshoorn, huid- en oedeemtherapeut, Den Haag; K.W.Havesman, patiëntenvertegenwoordiger en bestuurslid Stichting Werkgroep Lymfoedeem, Heerenveen; J.Huizinga, verpleegkundige, Groningen; A.E.de Kuijer, patiëntenvertegenwoordiger en bestuurslid Borstkanker Vereniging Nederland, Utrecht; L.Nieuborg, chirurg, Maastricht; M.J.Nooitgedacht-de Haas, nucleair-geneeskundige, Amersfoort; J.S.Rietman, revalidatiearts, Groningen; C.C.D.van der Rijt, internist-oncoloog, Rotterdam; M.Schinkelshoek, fysiotherapeut, Almere; G.Severs-Holman, verpleegkundig consulent oncologie, Drachten; J.B.Storm van Leeuwen, plastisch chirurg, Zwolle; E.A.Sijmons, gynaecoloog, Utrecht; J.C.J.M. Veraart, dermatoloog, Maastricht; H.P.M.Verdonk, fysiotherapeut, Utrecht; M.M.Versluijs, programmamedewerker Kwaliteit en Zorg Innovatie, Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie, Utrecht; A.P.van der Wind, compressiespecialist, Heemstede; G.R.Wolthuis, huisarts, Wijnjewoude; F.O. Wouda, bestuurslid Orthobanda, Delft. P.J.M.Kil, uroloog, was betrokken namens de Nederlandse Vereniging voor Urologie. De CBO-richtlijn Lymfoedeem is te bestellen bij Van Zuiden Communications, Postbus 2122, 2400 CC Alphen aan den Rijn. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. abstract Dutch Institute for Healthcare Improvement Guideline Lymphedema Lymphedema is a symptom of tissue fluid accumulation which arises as a consequence of impaired lymphatic drainage. This reduced drainage can be either congenital or acquired, for example after breast cancer treatment. Early diagnosis of a swollen limb and adequate treatment are important in order to prevent irreversible tissue changes. The medical history and characteristic clinical presentation form the cornerstone of the diagnostic process. Lymphoscintigraphy can be used to obtain additional information about the functioning of the lymphatic system. Information and recommendations on precautions, preventive measurements and self-management instructions are important to all patients with (risk of) lymphedema. Treatment for lymphedema has to be adjusted to the patient and may consist of several therapeutic options, including manual lymphatic drainage. After volume reduction has been accomplished, a well-fitted compressive garment is essential in the maintenance phase. Surgical procedures for lymphedema are strictly indicated and should be performed by protocol in a multidisciplinary setting with long-term follow-up. Lymphedema is seen in many medical disciplines. A treatment plan is drawn up on the basis of a thorough knowledge of the diagnostics and treatment, with targeted referral to paramedical personnel. As it is a chronic condition, lymphedema requires life-long treatment and follow-up. In view of the complex nature of lymphedema it is recommended that local lymphedema protocols be developed. literatuur 1 Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. Richtlijn lymfoedeem. Alphen aan den Rijn: Van Zuiden Communications; Everdingen JJE van. Van consensus naar CBO-richtlijn. Ned Tijdschr Geneeskd 1999;143: Damstra RJ, redacteur. Lymfoedeem in de praktijk. Drachten: Stichting Lymfologie Centrum Noord Nederland; Strossenreuther RHK. Lipödem und Cellulites, sowie andere Erkrankungen des Fettgewebes. Keulen: Viavital; Sener SF, Winchester DJ, Martz CH, Feldman JL, Cavanaugh JA, Winchester DP, et al. Lymphedema after sentinel lymphadenectomy for breast carcinoma. Cancer 2001;92: Ned Tijdschr Geneeskd april;147(14) 651
5 6 Ramos SM, O Donnell LS, Knight G. Edema volume, not timing, is the key to success in lymphedema treatment. Am J Surg 1999;178: Stanton AWB, Levick JR, Mortimer PS. Current puzzles presented by postmastectomy oedema (breast cancer related lymphoedema). Vasc Med 1996;1: Stanton AWB, Badger C, Sitzia J. Non-invasive assessment of the lymphedematous limb. Lymphology 2000;33: Stranden E. A comparison between surface measurements and water displacement volumetry for the quantification of leg edema. J Oslo City Hosp 1981;31: Herpertz U. Messung und Dokumentation von Ödemen. Z Lymphol 1994;18: Kuhnke E. Volumbestimmung aus Umlangmessungen. Folia Angiologica 1976;24: Megens AM, Harris SR, Kim-Sing C, McKenzie DC. Measurement of upper extremity volume in women after axillary dissection for breast cancer. Arch Phys Med Rehabil 2001;82: Stanton AWB, Northfield JW, Holroyd B, Mortimer PS, Levick JR. Validation of an optoelectronic limb volumeter (Perometer). Lymphology 1997;30: The 18 steps to prevention of lymphedema in the lower extremities. New York: National Lymphedema Network; Pain SJ, Purushotham AD. Lymphoedema following surgery for breast cancer. Br J Surg 2000;87: Swedborg I. Effects of treatment with an elastic sleeve and intermittent pneumatic compression in post-mastectomy patients with lymphoedema of the arm. Scand J Rehabil Med 1984;16: College voor zorgverzekeringen (CVZ). Hulpmiddelenkompas: handreiking bij het indiceren, typeren, selecteren, leveren en evalueren van hulpmiddelen. Therapeutisch elastische kousen. 1e dr. (pilot). Amstelveen: CVZ; Loprinzi CL, Kugler JW, Sloan JA, Rooke TW, Quella SK, Novotny P, et al. Lack of effect of coumarin in women with lymphedema after treatment for breast cancer. N Engl J Med 1999;340: Mortimer PS, Badger C, Clarke I, Pallett J. A double blind randomized, parallel-group, placebo-controlled trial of O-(beta-hydroxyethyl)-rutosides in chronic arm oedema resulting from breast cancer treatment. Phlebology 1995;10: Cruchten LH van, Nieuborg L. Diagnostiek en behandeling van lymfoedeem. Ned Tijdschr Geneeskd 1995;139: Brorson H, Svensson H. Liposuction combined with controlled compression therapy reduces arm lymphedema more effectively than controlled compression therapy alone. Plast Reconstr Surg 1998; 102: Lymfoedeem Werkgroep Drachten. Zelfmanagement cursus voor patiënten met lymfoedeem in de provincie Friesland. Zorgvernieuwingsproject Drachten: Nij Smellinghe; Aanvaard op 2 oktober 2002 Medische vignetten Van gen naar ziekte; HFE-mutaties bij primaire hemochromatose d.w.swinkels en e.m.g.jacobs de ziekte De meest voorkomende erfelijke vorm van primaire hemochromatose wordt gekenmerkt door een te grote ijzerabsorptie uit de darm, terwijl het lichaam niet in staat is om de overmaat aan ijzer uit te scheiden. Dit leidt tot overmatige ijzerstapeling in weefsels en organen. Deze raken beschadigd en kunnen een deel van hun functies verliezen. De medicus moet alert zijn op het ziektebeeld hemochromatose bij chronische vermoeidheid, artralgieën en artrose, infertiliteit en impotentie, diabetes mellitus, hepatomegalie en afwijkende leverenzymen. Levercirrose, hartritmestoornissen en decompensatio cordis zijn late symptomen en vormen belangrijke oorzaken van de met hemochromatose samenhangende sterfte. 12 De behandeling bestaat uit aderlatingen, waarmee, mits tijdig ingesteld, progressie van weefselschade door ijzerstapeling voorkomen kan worden. Reeds bestaande cirrose is echter irreversibel en er is weinig effect waargenomen op gewrichtsproblemen. Universitair Medisch Centrum St Radboud, Postbus 9101, 6500 HB Nijmegen. Afd. Klinische Chemie: mw.dr.d.w.swinkels, klinisch chemicus en arts klinische chemie. Afd. Algemene Inwendige Geneeskunde: mw.e.m.g.jacobs, assistentgeneeskundige. Correspondentieadres: mw.dr.d.w.swinkels (d.swinkels@akc.umcn.nl). Zie ook het artikel op bl Behalve de bovengenoemde hemochromatose(hfe)- gengerelateerde vorm van primaire hemochromatose zijn er diverse andere, zeldzamere, vormen beschreven. 3 Ze verschillen onderling in lokalisatie van het genetisch defect, aard van de cellen met ijzerneerslag en klinische presentatie (tabel). het gen Het HFE-gen ligt op de korte arm van chromosoom 6, bestaat uit 7 exonen en beslaat ongeveer 12 kb aan genomisch DNA. 34 Het 4-kb-transcript van het gen wordt gevonden in bijna alle weefsels en codeert voor een eiwit van 343 aminozuren. De meerderheid (64-100%) van de primaire hemochromatosepatiënten van Noord- Europese afkomst is homozygoot voor dezelfde mutatie in het HFE-gen: een verandering van de DNA-base G(uanine) in A(denine) op positie 845 in het 4e exon. Een tweede en minder belangrijke mutatie in het HFEgen is een gevolg van de vervanging van C(ytosine) door G(uanine) op positie 187 in exon 2. Deze laatste mutatie komt alleen voor op een chromosoom dat geen 845- DNA-mutatie vertoont. De aanwezigheid van een mutatie op positie 187 in het ene chromosoom in combinatie met de mutatie op positie 845 in het andere 652 Ned Tijdschr Geneeskd april;147(14)
De behandeling van lymfoedeem, ervaringen uit het lymfoedeemcentrum Drachten
De behandeling van lymfoedeem, ervaringen uit het lymfoedeemcentrum Drachten Robert Damstra, dermatoloog Expertise Centrum Lymfologie Ziekenhuis Nij Smellinghe, Drachten Programma Inleiding lymfologie
Nadere informatieRichtlijn Lymfoedeem synthese
Richtlijn Lymfoedeem synthese Aanleiding Lymfoedeem, een aandoening die wordt veroorzaakt door het niet goed functioneren van het lymfsysteem, is een relatief onbekend fenomeen in de geneeskunde. Lymfoedeem
Nadere informatieBio Impedantie Spectroscopie. Medisch Centrum Zuid (Oedeem) fysiotherapie 2013
Bio Impedantie Spectroscopie Medisch Centrum Zuid (Oedeem) fysiotherapie 2013 Lymf oedeem Verminder het risico dankzij vroege ontdekking en behandeling. Lymfoedeem Lymfoedeem ontstaat wanneer de lymflast
Nadere informatieStageopdracht Deskundigheidsbevordering
Stageopdracht Deskundigheidsbevordering Naam: Tamara de Vries Studentnr: 09023259 Haagse Hogeschool Huidtherapie 1. Voorbereiding Een interventie die ik regelmatig uitvoer op mijn huidtherapeutischestage
Nadere informatieLymfoedeem. Inleiding. Dr. R.J. Damstra, drs. A.B. Halk, drs. M.C. Urgert. De richtlijn dateert uit 2014.
172 18 Lymfoedeem Dr. R.J. Damstra, drs. A.B. Halk, drs. M.C. Urgert De richtlijn dateert uit 2014. Inleiding Lymfoedeem, een aandoening die wordt veroorzaakt door het niet goed functioneren van het lymfsysteem,
Nadere informatieSymposium mammacarcinoom
Symposium mammacarcinoom Lymfechirurgie 24 september 2015 Dr. X. Keuter Plastisch Chirurg Disclosure: geen geen geen geen geen Afdeling Plastische, Reconstructieve en Hand Chirurgie 2 Lymfoedeem Pathofysiologie
Nadere informatieHuidtherapie en oedeemfysiotherapie samen sterk in het oedeemwerk
Huidtherapie en oedeemfysiotherapie samen sterk in het oedeemwerk Inge Goosen Huid- en oedeemtherapeut N.V.H. Ingrid Arts Oedeemfysiotherapeut N.V.F.L. Inhoud 1. Huidtherapie en Oedeemfysiotherapie samen
Nadere informatieHemochromatose (ijzerstapeling) in de familie
Hemochromatose (ijzerstapeling) in de familie Deze brochure is bedoeld als aanvulling op de gesprekken op bij de genetisch consulent en kan hier dus niet voor in de plaats komen. Algemene informatie wordt
Nadere informatieOnderwerp Behandelmogelijkheden voor lymfoedeem na borstkanker
Onderwerp Behandelmogelijkheden voor lymfoedeem na borstkanker voorstellen Inge Jansen Oedeemfysiotherapeute Opleiding Master oncologiefysiotherapie Praktijk voor Fysiotherapie in Terborg 18-11- 14 Inhoud
Nadere informatieEindverslag Praktijk voor Huid- en Oedeemtherapie Leenen. Eindverslag Keuzestage. Verpleeghuis Pieter van Foreest. De Naaldhorst
Eindverslag Praktijk voor Huid- en Oedeemtherapie Leenen & Eindverslag Keuzestage Verpleeghuis Pieter van Foreest De Naaldhorst Naam: Tamara de Vries Studentnummer: 09023259 Haagse Hogeschool Huidtherapie
Nadere informatieLymfoedeem van het been
Afdeling: Onderwerp: Chirurgie Wat is lymfoedeem en hoe ontstaat het? Naast bloedvaten kent het lichaam ook lymfevaten. Door de lymfevaten wordt eiwitrijk weefselvocht (lymfe) teruggevoerd naar het bloedvaatstelsel.
Nadere informatieLipoedeem is een ophoping van vet en vocht. In deze folder leest u hier meer over.
Lipoedeem Informatie en behandeling Lipoedeem is een ophoping van vet en vocht. In deze folder leest u hier meer over. Wat is lipoedeem? Lipoedeem betekent letterlijk vetzwelling. Het is een chronische
Nadere informatieLymfoedeem Radboud universitair medisch centrum
Lymfoedeem Uw arts heeft lymfoedeem bij u geconstateerd. In deze folder zal worden uitgelegd wat lymfoedeem is, hoe het kan worden behandeld en wat u zelf kunt doen om er voor te zorgen dat u zo min mogelijk
Nadere informatieVerantwoording. Beroepsopdracht
Verantwoording Beroepsopdracht Ontwerp een (interactieve) website met informatie over de fysiotherapeutische mogelijkheden bij oncologische aandoeningen gericht op borstkanker, melanomen en prostaatkanker.
Nadere informatieKwaliteitsnormen. Blaascarcinoom
Kwaliteitsnormen Blaascarcinoom Versie 6 September 2018 Achtergrond herziening 2017 De NVU heeft eind 2010 de eerste kwaliteitsnormen blaascarcinoom openbaar gemaakt en deze in 2012 en 2014 herzien. Sinds
Nadere informatieRichtlijn. Lymfoedeem
Richtlijn Lymfoedeem RICHTLIJN LYMFOEDEEM Colofon Richtlijn Lymfoedeem ISBN 90-76906-52-1 2002, Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO Postbus 20064, 3502 LB Utrecht Internet: www.cbo.nl Voor
Nadere informatieConservatieve behandeling van lymfoedeem. Informatiebrochure patiënten
Conservatieve behandeling van lymfoedeem Informatiebrochure patiënten 3 1. Welkom in de Oedeemkliniek...4 1.1 Multidisciplinair team...4 1.2 Symptomen...5 1.3 Diagnose...5 2. Conservatieve behandeling
Nadere informatieOedeemtherapie. Manuele lymfedrainage methode Vodder. Afdeling Fysiotherapie
00 Oedeemtherapie Manuele lymfedrainage methode Vodder Afdeling Fysiotherapie 1 Het lymfestelsel Het lymfestelsel bestaat uit lymfevaten, lymfeklieren en lymfeklierweefsel dat zich in verschillende organen
Nadere informatieHemochromatose: wat is het..hoe kom je aan wat doe je eraan.hoe voelt het?
Hemochromatose: wat is het..hoe kom je aan wat doe je eraan.hoe voelt het? Wie ben ik? Wat is hemochromatose? Hoe kom je eraan? Wat doe je eraan? Wat zijn de complicaties van? Hoe voel U zich? Open spreek
Nadere informatieSurvivor ship care Zorg na de diagnose en behandeling van kanker Ellen Passchier, RN MSc.
Survivor ship care Zorg na de diagnose en behandeling van kanker Ellen Passchier, RN MSc. INhoud Toename overleving meer patienten leven langer met kanker Effecten en behoeften na kankerbehandeling? Survivorship
Nadere informatieLipoedeem Radboud universitair medisch centrum
Lipoedeem Wat is lipoedeem? Bij lipoedeem of vetzwelling is sprake van een ongelijkmatige vetverdeling over het lichaam. Het betreft een chronische aandoening die in principe alleen bij vrouwen voorkomt
Nadere informatieOefentherapie bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit. Mariëtte de Rooij
Oefentherapie bij patiënten met knieartrose en comorbiditeit Mariëtte de Rooij Inhoud Artrose en comorbiditeit Aangepaste oefentherapie bij comorbiditeit Resultaten pilot studie Voorbeeld Conclusie Randomized
Nadere informatieLymfoedeem: Lymfoedeem: behandeling nu en in de toekomst 29-01-16. Mireille Lauret-Roemers. Oedeem- en Oncologiefysiotherapeute
Lymfoedeem: behandeling nu en in de toekomst Mireille Lauret-Roemers Oedeem- en Oncologiefysiotherapeute www.oofu.nl info@oofu.nl Lymfoedeem: behandeling nu en in de toekomst 1 Inhoud 1. Wat is oedeem?
Nadere informatieLymfoedeem Dermatologie
Lymfoedeem Dermatologie Wat is lymfoedeem? In de huid zijn zeer kleine lymfevaatjes aanwezig. Dit zijn kleine vaatjes die tussen de weefsels vocht en eiwitten afvoeren naar de lymfeklieren.wanneer deze
Nadere informatieNLNet Hét netwerk voor iedereen met lymfoedeem
NLNet Hét netwerk voor iedereen met lymfoedeem www.lymfoedeem.nl www.lipoedeem.net Wat is lymfoedeem Lymfoedeem is een ophoping van vocht in het lichaam die ontstaat door een probleem met het lymfestelsel.
Nadere informatieWat is lymfoedeem? 2 Wat zijn de verschijnselen? 2 Hoe ontstaat lymfoedeem? 2 Hoe wordt de diagnose gesteld? 3 Individueel behandelprogramma 4 5
Wat is lymfoedeem? is een abnormale ophoping van lymfevocht in een lichaamsdeel. Het ontstaat als de lymfevaten niet in staat zijn dit vocht af te voeren door een beschadiging of afwezigheid van lymfevaten,
Nadere informatieHereditaire hemochromatose
Hereditaire hemochromatose in de spreekkamer Lotgenotencontactdag HVN Marloes Cuijpers Internist-hematoloog Indeling IJzeropname: normale situatie en bij hemochromatose Hemochromatose: primair en secundair
Nadere informatieDe reumatoloog. Ziekenhuis Gelderse Vallei
De reumatoloog Ziekenhuis Gelderse Vallei Inhoud Inleiding 3 Reumatische ziekten 3 Artritis 3 Bindweefselziekten of systeemziekten 3 Artrose 3 Weke delen-reuma 3 Pijnsyndromen 4 De reumatoloog 4 Onderzoek
Nadere informatieSnelle mutatiescreening bij borstkanker. Dr. Margreet Ausems Afdeling Medische Genetica UMC Utrecht
Snelle mutatiescreening bij borstkanker Dr. Margreet Ausems Afdeling Medische Genetica UMC Utrecht Erfelijke borstkanker Tenminste 5% van de patiënten met mammacarcinoom Dominante overerving Oorzaak:
Nadere informatieLymfoedeem Dr. R.J. Damstra, drs. A.B. Halk, drs. M.C. Urgert
Lymfoedeem Dr. R.J. Damstra, drs. A.B. Halk, drs. M.C. Urgert De richtlijn dateert uit 2002 en is herzien in 2014. Inleiding Lymfoedeem, een aandoening die wordt veroorzaakt door het niet goed functioneren
Nadere informatieConservatieve behandeling van lymfoedeem. Informatiebrochure patiënten
Conservatieve behandeling van lymfoedeem Informatiebrochure patiënten 3 1. Welkom in de Oedeemkliniek...4 1.1 Multidisciplinair team...4 1.2 Symptomen...5 1.3 Diagnose...5 2. Conservatieve behandeling
Nadere informatieModule 1 Varices van oppervlakkig en perforerend systeem. Theorie 09.30-17.15 Locatie Vergadercentrum Hoog Brabant (Hoog Catherijne) Utrecht
Module 1 Varices van oppervlakkig en perforerend systeem ma 5 september 2011 week 36 / 2011 Historica Phlebologica Anatomie bovenste ledematen (incl. topografie) Anatomie buik- en bekken gebied (incl.
Nadere informatieHet Noonan-syndroom vanuit kindergeneeskundig perspectief
39 Harris P, Buth J. Endovascular treatment of abdominal aortic aneurysm: a failed experiment. Br J Surg 2002;89:498-9. 40 Brennan J, Harris PL, Gilling-Smith GL, Bakran A. Vascular surgical society of
Nadere informatieZorgpad MEN1 syndroom. Informatie voor patiënten
Zorgpad MEN1 syndroom Informatie voor patiënten Dit Zorgpad MEN1 syndroom, informatie voor patiënten, is tot stand gekomen met medewerking van: Belangengroep M.E.N. drs. C.R.C. Pieterman, M. Aarts bestuur
Nadere informatieZelfmanagement. Zelfmanagement bij Oedeem
Vergoeding mogelijk vanuit uw zorgverzekeraar Zelfmanagement bij Oedeem Zelfmanagement Als u chronisch ziek wordt, moet u opnieuw de balans vinden. Uw leven verandert. Door middel van zelfmanagement leert
Nadere informatieMeer sparend bestraling van de axilla? Less is more (than enough) Nicola Russell
Meer sparend bestraling van de axilla? Less is more (than enough) Nicola Russell Techniek tot nu toe Conventionele simulatie Virtuele simulatie Techniek voor okselbestraling Klier levels I III Plexus brachialis
Nadere informatieInleiding. Reumatische ziekten
De reumatoloog Inleiding Ieder jaar bezoekt een groot aantal mensen de huisarts met klachten van het bewegingsapparaat (gewrichten, spieren, pezen en botten). Vaak is de huisarts in staat de diagnose
Nadere informatieZorginnovatie voor pijnlijke diabetische polyneuropathie. Margot Geerts Verpleegkundig Specialist
Zorginnovatie voor pijnlijke diabetische polyneuropathie Margot Geerts Verpleegkundig Specialist Diabetische polyneuropathie 1. Distale symmetrische polyneuropathie Uitval van een combinatie van sensore,
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieTEMPERATUURMETINGEN BIJ DIABETISCHE VOET A.M. WIJLENS
TEMPERATUURMETINGEN BIJ DIABETISCHE VOET A.M. WIJLENS DISCLOSURE Geen belangenverstrengeling INTRODUCTIE LICHAAMSTEMPERATUUR Constante lichaamstemperatuur wenselijk voor verloop fysiologische processen
Nadere informatiePatiënt-gerapporteerde uitkomstindicatoren vanuit patiënt perspectief
Patiënt-gerapporteerde uitkomstindicatoren vanuit patiënt perspectief Mr. Heleen Post,Team manager Kwaliteit, NPCF Dr. Ildikó Vajda, Beleidsmedewerker zeldzame aandoeningen, VSOP Dr. Philip van der Wees,
Nadere informatieFysiotherapie en Benigne Pijn: Welke vraag?
Fysiotherapie en Benigne Pijn: Welke vraag? Prof. dr. Rob A.B. Oostendorp Nederlands Paramedisch Instituut Amersfoort UMC St Radboud, Nijmegen Werkgroep Onderzoek Kwaliteit AANDACHTSPUNTEN doel conventionele
Nadere informatieVoorspellers van Leerbaarheid en Herstel bij Cognitieve Revalidatie van Patiënten met Niet-aangeboren Hersenletsel
Voorspellers van Leerbaarheid en Herstel bij Cognitieve Revalidatie van Patiënten met Niet-aangeboren Hersenletsel Een onderzoek naar de invloed van cognitieve stijl, ziekte-inzicht, motivatie, IQ, opleiding,
Nadere informatieTRANSMURAAL PROTOCOL DIEPE VENEUZE TROMBOSE
TRANSMURAAL PROTOCOL Inleiding De incidentie van diepe veneuze trombose () is ongeveer 2 per 1.000 patiënten per jaar. Voor longembolie gelden vergelijkbare getallen. De huisarts wordt dan ook niet vaak
Nadere informatieOsteonecrosis of the jaw (ONJ)
INLEIDING Welkom 1 2 Osteonecrosis of the jaw (ONJ) Hoe kunnen we dit voorkomen en als het toch optreedt, hoe kunnen we het managen? 3 Complication of bisphosphonate and denosumab use 1 Dit ga je echter
Nadere informatieEffecten van een op MBSR gebaseerde training van. hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en
Effecten van een op MBSR gebaseerde training van hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en compassionele tevredenheid. Een pilot Effects of a MBSR based training program of hospice caregivers
Nadere informatie3.3 Delirium. herkend wordt. Onduidelijk is in hoeveel procent het delirium niet, of niet volgens de gangbare richtlijnen, behandeld wordt.
3.3 Delirium Delirium is waarschijnlijk de meest voorkomende neuropsychiatrische stoornis in het algemeen en academisch ziekenhuis, met een prevalentie van 15 tot 50 procent bij opgenomen oudere patiënten.
Nadere informatieInnovaties in de chronische ziekenzorg 3e voorbeeld van zorginnovatie. Dr. J.J.W. (Hanneke) Molema, Prof. Dr. H.J.M.
Innovaties in de chronische ziekenzorg 3e voorbeeld van zorginnovatie Dr. J.J.W. (Hanneke) Molema, Prof. Dr. H.J.M. (Bert) Vrijhoef Take home messages: Voor toekomstbestendige chronische zorg zijn innovaties
Nadere informatieMednet/IKNL peiling Substitutie oncologische zorg. Onderzoek onder huisartsen en medisch specialisten werkzaam in de oncologie; juli 2014
Mednet/IKNL peiling Substitutie oncologische zorg Onderzoek onder huisartsen en medisch specialisten werkzaam in de oncologie; juli 2014 Title of the Presentation 10/17/2014 2 Uit NHG-Standpunt Oncologische
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur
Nadere informatieOverbehandeling in radiotherapie. Prof. Dr. Caroline Weltens
Overbehandeling in radiotherapie Prof. Dr. Caroline Weltens 29-09-2018 veilig de lokale therapie verminderen zonder de uitkomst te compromiteren Juiste balans tussen benefit en neveneffecten Bij combinatie
Nadere informatieCentrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS)
Centrum voor Revalidatie Complex Regionaal Pijn Syndroom (CRPS) Het verloop, de symptomen en de behandeling Centrum voor Revalidatie Inleiding Uw arts heeft bij u de diagnose Complex Regionaal Pijn Syndroom
Nadere informatieMarlies Peters. Workshop Vermoeidheid
Marlies Peters Workshop Vermoeidheid De ene vermoeidheid is de andere niet Deze vermoeidheid is er plotseling, niet gerelateerd aan geleverde inspanning De vermoeidheid wordt als (zeer) extreem ervaren
Nadere informatieHemochromatose. de diagnose. versie 3
Hemochromatose de diagnose versie 3 IJzerstofwisseling de diagnose 2 Diagnose de diagnose 3 Epidemiologie Prevalentie: 1 op de 200 personen homozygoot = 80.000 personen in Nederland. 1 op de 10 personen
Nadere informatiestatus meting in Ketenzorgproject COPD regio Dordrecht
http://www.torito.nl/agenda/http://www.torito.nl/agenda/health status meting in Ketenzorgproject COPD regio Dordrecht Artikel Caravisie / augustus N. de Graaf, verpleegkundig specialist longziekten; R.
Nadere informatieMyrthe Bandell, gynaecoloog, seksuoloog NVVS/FECSM
Myrthe Bandell, gynaecoloog, seksuoloog NVVS/FECSM SYMPTOMEN ENDOMETRIOSE ERNSTIGE DYSMENORRHOE (28%) DIEPE DYSPAREUNIE (55%) CHRONISCHE (CYCLISCH) BUIKPIJN (57%) DYSCHEZIA: PIJN BIJ DEFAECATIE DYSURIE:
Nadere informatie21. Multipele Endocriene Neoplasie Type 1 (MEN1)
21. Multipele Endocriene Neoplasie Type 1 (MEN1) Expert opinion Diagnostische criteria Vaststelling van een mutatie in het MEN1-gen Combinatie van hyperplasie of adenomen van de bijschildklieren, neuroendocriene
Nadere informatieKinderrevalidatie: het bereiken van een optimale autonomie en participatie voor kinderen met beperkingen
Kinderrevalidatie: het bereiken van een optimale autonomie en participatie voor kinderen met beperkingen Anke Meester-Delver, kinderrevalidatiearts, afd. revalidatie, AMC Definitie kinderrevalidatie Kinderrevalidatie
Nadere informatieDr. Ester Siemerink, internist-oncoloog, medisch manager oncologie ANGST
Dr. Ester Siemerink, internist-oncoloog, medisch manager oncologie ANGST Het kan helpen om de feiten te kennen; (na)controles en meer Disclosure Belangen Spreker Geen (potentiële) belangenverstengeling
Nadere informatiePrimaire preventie Behandeling P(rimaire p)reventie Secundaire preventie
1 Screening en gezondheidsbeleid Voorkomen is altijd beter dan genezen? Leuven, 24 april 2015 Prof. Dr. Joost Weyler Epidemiologie en Sociale Geneeskunde Screening en preventie Schema 2 Screening en preventie
Nadere informatie12 e Post O.N.S. Meeting. Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis
12 e Post O.N.S. Meeting Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis Screening for distress The Sixth Vital Sign Doelen De toehoorder: 1. heeft achtergrondkennis over distress en
Nadere informatieBotgezondheid & Zorg in Nederland
Botgezondheid & Zorg in Nederland Peter van den Berg Verpleegkundig Specialist Fracturen & Osteoporose 19-12-2016 1 Conflict of Interest Voor dit onderwerp geen persoonlijke conflict of interest. Sprekersvergoedingen
Nadere informatieTherapeutisch elastische kousen bij oedeem, trombose en spataderen. De FysioTek fysiotherapeut weet raad
Therapeutisch elastische kousen bij oedeem, trombose en spataderen. De FysioTek fysiotherapeut weet raad Therapeutisch elastische kousen Behandelen en voorkomen van veneus of lymfatisch oedeem Veel mensen
Nadere informatieGeen diagnose. Genetische vroegdiagnostiek vanuit een multidisciplinaire poli. Dr. M-J.H van den Boogaard, klinisch geneticus
Geen diagnose Genetische vroegdiagnostiek vanuit een multidisciplinaire poli Dr. M-J.H van den Boogaard, klinisch geneticus UMC Utrecht Genetica @UMCUGenetica Thijs 11 jaar 2007: karyotypering 47, XXY
Nadere informatieOuderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit
1 Ouderlijke Controle en Angst bij Kinderen, de Invloed van Psychologische Flexibiliteit Nicola G. de Vries Open Universiteit Nicola G. de Vries Studentnummer 838995001 S71332 Onderzoekspracticum scriptieplan
Nadere informatiePolikliniek familiaire tumoren. voor patiënten met familiaire belasting voor borst- en / of eierstokkanker
Polikliniek familiaire tumoren voor patiënten met familiaire belasting voor borst- en / of eierstokkanker Inleiding U bent doorverwezen naar de polikliniek familiaire tumoren van het UMC Utrecht, Cancer
Nadere informatiePreventie en behandeling van lymfoedeem na kanker behandeling
Preventie en behandeling van lymfoedeem na kanker behandeling Prof. dr. Nele Devoogdt Kinesitherapeut en coördinator Lymfoveneus Centrum UZ Leuven, België Dpt Revalidatiewetenschappen KU Leuven, Belgium
Nadere informatieSAMEN VERDER NA KANKER TRANSMURALE ONCOLOGISCHE NAZORG
SAMEN VERDER NA KANKER TRANSMURALE ONCOLOGISCHE NAZORG Wat is het beste voor de patiënt? Carla M.L. van Herpen, internist-oncoloog 14-10-2014 Nazorg en controle na kanker EXPERTISE Wat wil de patiënt?
Nadere informatieDe NHG-Standaard Traumatische knieproblemen (eerste herziening): samenvatting
Richtlijnen De NHG-Standaard Traumatische knieproblemen (eerste herziening): samenvatting L. Willem Draijer, Janneke N. Belo, Hans F. Berg, Roeland M.M. Geijer en A.N. Lex Goudswaard Gerelateerd artikel:
Nadere informatieFysiotherapie. Lymfe- en oedeembehandeling
Fysiotherapie Lymfe- en oedeembehandeling 1 Wat is oedeem? Oedeem is een vochtophoping in een deel van het lichaam. Dit uit zich door toename van de omvang, een vermoeid en zwaar gevoel, tintelingen, pijn,
Nadere informatieBSL_OMGAAN MET LYMFOEDEEM:148x210_ISBN :44 Pagina 15
BSL_OMGAAN MET LYMFOEDEEM:148x210_ISBN 9789031352302 17-06-2009 09:44 Pagina 15 Inhoud Lijst van auteurs en redacteuren 5 Ten geleide 7 Voorwoord van de redactie 11 Dankwoord 13 1 Lymfoedeem: wat is er
Nadere informatieKanker en diabetes 19-11-2012. Introductie. Co-morbiditeit. Kanker en comorbiditeit. Kanker en diabetes
Kanker en diabetes Introductie Kanker en comorbiditeit Landelijk Overleg Oncologie Verpleegkundigen 8 november 2012 M. Zanders, arts-onderzoeker IKZ Kanker en diabetes Casuïstiek Dillemma s in de praktijk
Nadere informatieChapter Protocollen voor de behandeling van supraventriculaire tachycardieën bij de foetus
Chapter 8 Protocollen voor de behandeling van supraventriculaire tachycardieën bij de foetus Martijn A. Oudijk Barbara Ambachtsheer Philip Stoutenbeek Erik J. Meijboom 140 141 Chapter 8 Abstract Protocols
Nadere informatieBewegen en/ of oedeemvorming na een liesklieroperatie.
Bewegen en/ of oedeemvorming na een liesklieroperatie. 1. Bewegen na een liesklieroperatie Bewegen na een liesklieroperatie Door uw been zo vaak mogelijk hoog of rechtuit te leggen en dit af te wisselen
Nadere informatieDenken is Doen? De cognitieve representatie van ziekte als determinant van. zelfmanagementgedrag bij Nederlandse, Turkse en Marokkaanse patiënten
Denken is Doen? De cognitieve representatie van ziekte als determinant van zelfmanagementgedrag bij Nederlandse, Turkse en Marokkaanse patiënten met diabetes mellitus type 2 in de huisartsenpraktijk Thinking
Nadere informatieEen eiig maar twee behandelingen. Martin Schipperus, Liane van Egmond Afdeling hematologie HagaZiekenhuis
Een eiig maar twee behandelingen Martin Schipperus, Liane van Egmond Afdeling hematologie HagaZiekenhuis Aderlaten of isovolemische hemodilutie: Een ratrace? Heriditaire Hemochromatosis Hereditaire hemochromatose
Nadere informatieChronisch Hartfalen. Wat is chronisch hartfalen?
Chronisch Hartfalen Wat is chronisch hartfalen? Omschrijving Hartfalen Hartfalen is een aandoening van het hart waarbij het hart niet meer in staat is om voldoende bloed uit te pompen en rond te pompen.
Nadere informatieDatum 25 juli 2014 Betreft Herzien advies als bedoeld in artikel 114 Zorgverzekeringswet
SoiioMSi 2 8 JULI 2014 > Retouradres Postbus 320, 1110 AH Diemen Aan de Geschillencommissie van Stichting Klachten en Geschillen Zorgverzekeringen (SKGZ) T.a.v. mevrouw Postbus 291 3700 AG ZEIST 0530 Eekholt
Nadere informatieChronisch Atriumfibrilleren
Chronisch Atriumfibrilleren Wanneer terugverwijzen naar de huisarts? Dr. C.J.H.J. Kirchhof, cardioloog Alrijne Zorggroep, Leiderdorp Disclosure potential conflicts of interest Geen Atriumfibrilleren 165
Nadere informatieUITKOMSTEN WAT IS EEN UITKOMST? 30/04/2013. A is beter dan B? C is goedkoper dan D? Uitkomst = Het effect van een bepaalde interventie op
UITKOMSTEN WAT IS EEN UITKOMST? A is beter dan B? C is goedkoper dan D? Mijn innovatie is beter dan de concurrentie Uitkomst = Het effect van een bepaalde interventie op Bijvoorbeeld: Mortaliteit Kwaliteit
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieAcknowledgement. Acknowledgement
Acknowledgement Acknowledgement This study is part of TREND (Trauma RElated Neuronal Dysfunction), a Dutch Consortium that integrates research on epidemiology, assessment technology, pharmacotherapeutics,
Nadere informatieDe Relatie tussen Angst en Psychologische Inflexibiliteit. The Relationship between Anxiety and Psychological Inflexibility.
RELATIE ANGST EN PSYCHOLOGISCHE INFLEXIBILITEIT 1 De Relatie tussen Angst en Psychologische Inflexibiliteit The Relationship between Anxiety and Psychological Inflexibility Jos Kooy Eerste begeleider Tweede
Nadere informatieAuteur J. Ten Berge, E. Boers, L.T. Dinh Xuan, L. Knijnenburg, K. Looije, C. Roose en E. van Witzenburg
Behandelprotocol voor lymfoedeem Auteur J. Ten Berge, E. Boers, L.T. Dinh Xuan, L. Knijnenburg, K. Looije, C. Roose en E. van Witzenburg Publicatiedatum 1 november 2013 Herziening 1 november 2014 Verantwoordelijk
Nadere informatiePalliatieve zorg en dementie zorg Stellingen
Palliatieve zorg en dementie zorg Stellingen prof.dr. Cees Hertogh en dr.ir. Jenny van der Steen EMGO Instituut voor onderzoek naar gezondheid en zorg afdeling huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde
Nadere informatieRol van de fysiotherapeut, kwaliteitscriteria en hoe meet je resultaten
Rol van de fysiotherapeut, kwaliteitscriteria en hoe meet je resultaten Wouter Hoelen, PT, MT, OT, CTCS President CS-I De Berekuyl, te Hierden Introductie Kwaliteitscriteria Hoe meten we kwaliteitsaspecten
Nadere informatieUitgebreide toelichting van het meetinstrument. Global Perceived Effect (GPE)
Uitgebreide toelichting van het meetinstrument Global Perceived Effect (GPE) 31-03-2014 Review: R.A.H.M. Swinkels Invoer: E. van Engelen 1 Algemene gegevens Het meetinstrument heeft betrekking op de volgende
Nadere informatiePROs in de praktijk 1: Wat doen we ermee?
PROs in de praktijk 1: Wat doen we ermee? Prof. dr Jolanda de Vries Hoogleraar Kwaliteit van leven in de medische setting GZ-psycholoog en Medisch manager afdeling medische psychologie St Elisabeth ziekenhuis
Nadere informatieCognitive self-therapy A contribution to long-term treatment of depression and anxiety
Cognitive self-therapy A contribution to long-term treatment of depression and anxiety Uitgave in de RGOc-reeks, nummer 12 Copyright 2006 Peter C.A.M. den Boer, Groningen Cognitive self-therapy. A contribution
Nadere informatieVasculair Preventie Centrum
Vasculair Preventie Centrum Afdeling interne geneeskunde Uw huisarts of specialist heeft u verwezen naar het Vasculair Preventie Centrum van Máxima Medisch Centrum, locatie Eindhoven. Bij u is een risicofactor
Nadere informatieFries Wisselprotocol CVRM Auteurs: Wim Brunninkhuis, Martinus Fennema en Froukje Ubels, November 2014 Beheerder: Froukje Ubels
Fries Wisselprotocol CVRM Auteurs: Wim Brunninkhuis, Martinus Fennema en Froukje Ubels, November 2014 Beheerder: Froukje Ubels Basis Educatie Leefstijloptimalisatie: o matig alcoholgebruik o bewuste voeding
Nadere informatieFysiotherapie bij CRPS-1 (posttraumatische dystrofie)
Fysiotherapie bij CRPS-1 (posttraumatische dystrofie) Deze folder geeft u informatie over de behandeling van Complex Regionaal PijnSyndroom, type 1 (CRPS-1), ook wel bekend als posttraumatische dystrofie.
Nadere informatieOncologische behandeling en fertiliteit. Vivianne Tjan-Heijnen Symposium AYA zorg & (in)fertiliteit Nascholing Maastricht UMC+ 29 november 2018
Oncologische behandeling en fertiliteit Vivianne Tjan-Heijnen Symposium AYA zorg & (in)fertiliteit Nascholing Maastricht UMC+ 29 november 2018 Disclosures Potentiële belangenverstrengeling Voor bijeenkomst
Nadere informatieBewegen en/of oedeemvorming na een borstoperatie.
5.10.2019 Bewegen en/of oedeemvorming na een borstoperatie. Naam patiënt: Geboorte datum: Informatie die voor u van belang is (omcirkeld): 1. Bewegen na SN en/of lumpectomie/ablatio 2. Bewegen na okselklierdissectie
Nadere informatiePOLIKLINIEKEN. Poliklinieken van SEIN
POLIKLINIEKEN Poliklinieken van SEIN 1. Gespecialiseerde zorg GESPECIALISEERD Welkom op de polikliniek van SEIN Naast de klinieken (in Zwolle en in Heemstede) heeft SEIN twaalf poliklinieken. Deze zijn
Nadere informatieMultimodality treatment bij het oesofagus- en maagcarcinoom
Multimodality treatment bij het oesofagus- en maagcarcinoom Disclosures Ik heb geen belangenverstrengeling in relatie tot deze presentatie Multimodality treatment bij het oesofagus- en maagcarcinoom Bij
Nadere informatieRichtlijn screening op diabetes type 2 goedgekeurd door ALV op 17 september 2015
Richtlijn screening op diabetes type 2 goedgekeurd door ALV op 17 september 2015 VSG2267-1 - Goedgekeurd door ALV op 17-09-2015 Inhoudsopgave Inleiding 3 Algemeen 3 Meting en nauwkeurigheid 3 Interpretatie
Nadere informatieHet syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen. David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek
Het syndroom van Klinefelter: Screening en opvolging van metabole afwijkingen David Unuane Endocrinologie Klinefelter Kliniek Achtergrond Het Klinefelter syndroom(ks): Genetisch kenmerk extra X-chromosoom:
Nadere informatieKanker en Sport. To Exercise or NOT? Prashant Komdeur, sportarts SMC Papendal, locatie Sint Maartenskliniek Nijmegen SMC Papendal, Arnhem
Kanker en Sport To Exercise or NOT? Prashant Komdeur, sportarts SMC Papendal, locatie Sint Maartenskliniek Nijmegen SMC Papendal, Arnhem Kanker en Sport Inleiding Kanker en Sport Effecten van bewegen,
Nadere informatie