Valkenburg a/d Geul. Een gezonde kijk op. maakt deel uit van Regionale. Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Transcriptie

1 Een gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente Valkenburg aan de Geul op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Valkenburg a/d Geul Een gezonde kijk op Valkenburg a/d Geul maakt deel uit van Regionale 2010 Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen T info@ggdzl.nl December Opm_omslag boekje rvtv_a5_valkenburg a/d Geul.indd :00:53

2 Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

3 Een gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

4 Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen Telefoon: (046) Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch. Mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Een gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046)

6

7 inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul 9 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken De regionale VTV voor Zuid-Limburg Toekomst van de regionale VTV Leeswijzer 13 2 Kenmerken van de bevolking in Valkenburg aan de Geul Een blik op Valkenburg aan de Geul Sociaaleconomische status in Valkenburg aan de Geul 17 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Valkenburg aan de Geul inleiding Gezondheid: over leven en dood Fysieke, psychische en sociale gezondheid 21 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden inleiding Leefstijl in Valkenburg aan de Geul Fysieke omgeving 36 5 Zorg en veiligheid in Valkenburg aan de Geul inleiding De gezondheidszorg in Valkenburg aan de Geul Maatschappelijke ondersteuning in Valkenburg aan de Geul Veiligheid in Valkenburg aan de Geul 40 5

8 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Valkenburg aan de Geul Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Focus op risicogroepen Hoe nu verder? 45 Literatuur, gegevensbronnen en websites 47 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 51 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 53 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 55 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 57 Bijlage 3 Afkortingenlijst 59 Bijlage 4 Begrippenlijst 61 Bijlage 5 Verantwoording 65 Bijlage 6 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 66 6

9 voorwoord Voorwoord Wie naar Valkenburg aan de Geul kijkt, ziet een prachtige, unieke en heuvelachtige gemeente, met veel toerisme, publieke attracties en bezienswaardigheden. Een gemeente waar we trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat veel Valkenburgers overgewicht hebben, te weinig groenten en fruit eten en dat het overmatig alcoholgebruik hoog is? En wist u dat in Valkenburg aan de Geul veel 55-plussers kansarm en niet vitaal zijn en een gezondheidsrisico lopen? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Valkenburg aan de Geul voor een uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Valkenburg aan de Geul, op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale VTV 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg en een evaluatie van het huidige gemeentelijke gezondheidsbeleid, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid en het daaraan gelieerde uitvoeringsprogramma van Valkenburg aan de Geul. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Valkenburg aan de Geul. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

10

11 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL Een gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul Gemiddelde levensverwachting en sterfte in Valkenburg aan de Geul In Valkenburg aan de Geul wijkt de levensverwachting nauwelijks af van het Nederlandse gemiddelde (79,8 versus 80,1 jaar). De sterfte verschilt niet significant van het landelijke gemiddelde (73,8 versus 72,1 per inwoners). De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker. Veel gezondheidsproblemen bij 55-plussers Van de 55-plussers in Valkenburg aan de Geul is 8,0% ernstig tot zeer ernstig eenzaam en heeft 7,3% van de 55-plussers een hoog risico op angststoornissen of een depressie. In Valkenburg aan de Geul heeft één op de elf 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. Een kwart van de ouderen in Valkenburg aan de Geul is kansarm en niet vitaal. Een klein deel van de Valkenburgse jongeren heeft psychosociale problemen Van de jongeren heeft 2,2% psychosociale problemen, wordt 4,5% wekelijks gepest en 4,1% wordt gepest op school. Het aantal voortijdige schoolverlaters in Valkenburg aan de Geul is gedaald. Leefstijl vaak ongezond in Valkenburg aan de Geul Bij veel volwassenen (39%) en ouderen (59%) in Valkenburg aan de Geul is sprake van overgewicht en bij volwassenen stijgt het percentage ernstig overgewicht (obesitas) (11%), evenals de aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes. Vergeleken met jeugdigen elders in het land hebben Valkenburgse leeftijdsgenoten vaker overgewicht. In alle leeftijdscategorieën wordt te weinig groente en fruit gegeten en een zesde van de jongeren ontbijt niet dagelijks. Er zijn echter ook gunstige trends. Bijna driekwart van de Valkenburgse jongeren is lid van een sportvereniging en in alle leeftijdscategorieën wordt minder gerookt. Veel overmatig alcoholgebruik in Valkenburg aan de Geul In Valkenburg aan de Geul vindt binnen de groep ouderen beduidend meer overmatig alcoholgebruik plaats dan gemiddeld in Zuid-Limburg. Bij de 55- tot 74-jarigen wordt door 15% overmatig alcohol gedronken en bij de 75 -plussers is dit 5,6%. 9

12 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL Regionaal bedragen deze percentages respectievelijk 11 en 3,8%. Ook onder volwassenen en 15- en 16-jarigen is het overmatig alcohol gebruik hoger dan het Zuid-Limburgse gemiddelde (respectievelijk 9,3% versus 10% en 6,8% versus 7,6%). Veel woningen in Valkenburg aan de Geul hebben een binnenmilieuprobleem In de gemeente Valkenburg aan de Geul hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. Vooral de ventilatie in woningen is onder de maat. In 30% van de woningen is sprake van schimmel- en vochtplekken. Van de inwoners in Valkenburg aan de Geul ervaart 18% ernstige geluidshinder en heeft 11% ernstige slaapverstoring door geluid. Eén op de twaalf 55-plussers ontvangt mantelzorg In Valkenburg aan de Geul ontvangt 7,7% van de 55-plussers mantelzorg. Eén op de vijf volwassen mantelzorgers is belast. Daarnaast is onder 55-plussers een behoefte aan een loket voor gezondheidsinformatie (11%), sport- en beweegactiviteiten (7,2%) en hulp bij administratieve of financiële activiteiten (6,5%). De 75-plussers hebben vooral behoefte aan vervoer naar voorzieningen (14%). Veel inbraken in Valkenburg aan de Geul Het aantal inbraken in Valkenburg aan de Geul ligt, ten opzichte van het landelijk gemiddelde, hoog. In 2009 werden 28 Valkenburgse jongeren naar HALT verwezen. Ruim een derde van deze jongeren heeft een diefstal gepleegd, alleen of in groepsverband. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg en Valkenburg aan de Geul is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een ander gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen. 10

13 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode (2012 tot en met 2015) voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven om beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente Valkenburg aan de Geul. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 11

14 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezond kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul en vanaf 2011 zal het Regionaal Kompas (website) beschikbaar zijn. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levensverwachting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de -uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Valkenburg aan de Geul is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van Valken- 12

15 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing burg aan de Geul. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de Valkenburgse bevolking aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de inwoners van Valkenburg aan de Geul. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn 13

16 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL op de gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken rondom zorg en veiligheid in Valkenburg aan de Geul. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen. In deze rapportage voor de gemeente Valkenburg aan de Geul wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. De totaalcijfers voor de gemeente Valkenburg aan de Geul worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 14

17 Kenmerken VAN de BEVOLKing in VALKENBURG AAN de GEUL 2 Kenmerken van de bevolking in Valkenburg aan de Geul 2.1 Een blik op Valkenburg aan de Geul De gemeente Valkenburg aan de Geul heeft inwoners (peildatum 1 januari 2009). Van alle Zuid-Limburgers woont 2,8% in Valkenburg aan de Geul. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van 465 inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 in Zuid-Limburg (CBS StatLine). In de bevolkingsopbouw van Valkenburg aan de Geul (zie figuur 2.1) is te zien dat momenteel de groep 40- tot 65-jarigen groter is dan de groep jongeren, jongvolwassenen en ouderen. In figuur 2.2 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Valkenburg aan de Geul afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. Hier leeftijd mannen vrouwen aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Valkenburg aan de Geul op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) 15

18 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL 11 percentage leeftijd (jaren) Valkenburg aan de Geul Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.2: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Valkenburg aan de Geul, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) valt op dat het percentage 15- tot 30-jarigen onder het Zuid-Limburgse gemiddelde (en het landelijke gemiddelde) ligt. Ook ligt het percentage ouderen in Valkenburg aan de Geul hoger dan regionaal met een kleine uitschieter bij de 60- tot 65-jarigen. Het aantal inwoners van Valkenburg aan de Geul zal de komende jaren verder dalen (zie figuur 2.3). Over het algemeen zal het aantal ouderen toenemen en het aantal jongeren afnemen ten opzichte van nu. De gemeente wijkt hierin niet af van de regionale prognose. Laag percentage niet-westerse allochtonen in Valkenburg De demografische druk in Valkenburg aan de Geul is 69%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. Dit percentage ligt hoger dan het Nederlandse (64%) en het regionale percentage (63%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 was ongeveer 13% van de bevolking in Valkenburg aan de Geul van allochtone afkomst. Ongeveer 11% is van westerse allochtone afkomst. Dit percentage 16

19 Kenmerken VAN de BEVOLKing in VALKENBURG AAN de GEUL aantal inwoners Figuur 2.3: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Valkenburg aan de Geul (Bron: Etil) is hoger dan het landelijke gemiddelde (9%), maar blijft beneden het Zuid-Limburgse percentage (16%). Van de inwoners van Valkenburg aan de Geul is 2% van niet-westerse allochtone afkomst. Dit is minder dan het regionale (3%) en landelijke gemiddelde (11%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Valkenburg aan de Geul bevinden zich huishoudens waarvan 33% eenpersoonshuishoudens. Het percentage meerpersoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Valkenburg aan de Geul 32% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonhuishoudens zonder kinderen bedraagt 34% (Zuid-Limburg 35%) (CBS StatLine). 2.2 Sociaaleconomische status in Valkenburg aan de Geul De sociaaleconomische status (ses) geeft de positie van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid aan. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, oplei- 17

20 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog spoorlijn snelweg 0 2 km Figuur 2.4: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 (Bron: Deuning, 2006) ding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen in de bevolkingsopbouw aangeven (Deuning & Roedig, 2006). In de gemeente Valkenburg aan de Geul is de gemiddelde sociaaleconomische status in bijna alle postcodegebieden gemiddeld (zie figuur 2.4). In slechts een klein gedeelte in het noordoosten van de gemeente woont het merendeel mensen met een middenhoge en hoge ses-score. Dit betreft de kern Walem, een relatief klein postcodegebied. Besteedbaar inkomen Valkenburg aan de Geul gelijk aan landelijk gemiddelde In 13 van de 19 gemeenten in Zuid-Limburg ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%. Ook de gemeente Valkenburg aan de Geul ligt met een percentage van 43% boven dit gemiddelde. In meer dan de helft van de Zuid-Limburgse gemeenten ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een hoog inkomen lager dan landelijk (20%); in Valkenburg aan de Geul is dit 19%. In tegenstelling tot een groot deel van de Zuid- Limburgse gemeenten is het besteedbaar inkomen in Valkenburg aan de Geul niet 18

21 Kenmerken VAN de BEVOLKing in VALKENBURG AAN de GEUL lager dan het Nederlands gemiddelde. Met een bedrag van euro per inwoner is het besteedbaar inkomen vergelijkbaar met het nationaal gemiddelde (CBS Stat- Line). Van de kinderen in Valkenburg aan de Geul woont 3,4% in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). Percentage achterstandsleerlingen ver beneden landelijk gemiddelde In Valkenburg aan de Geul hebben twee op de vijf volwassenen een havo-, vwo of mboopleiding afgerond (40%). Een kwart is hoog opgeleid (hbo- of wo-opleiding), bijna 9% is laag opgeleid en 27% heeft een mavo- of lbo-opleiding afgerond. Het huidige aantal studenten in het hoger onderwijs ligt in bijna alle gemeenten in de regio lager dan het landelijke percentage van 4%. Dit geldt ook voor Valkenburg aan de Geul (3%) (CBS StatLine). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in Valkenburg aan de Geul is 5,1%. Het landelijke gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Aantal werkloosheidsuitkeringen is bovengemiddeld Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoort Valkenburg aan de Geul met 2,1% hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% (Mulder, 2009b). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt 2,3% een bijstandsuitkering. In Valkenburg aan de Geul ligt dit percentage op 1,6% (Mulder, 2009c). Daarnaast zijn percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang, alhoewel deze sterk beïnvloed kunnen zijn door de economische recessie en naar verwachting aan verandering onderhevig zijn. In Valkenburg aan de Geul was de jeugdwerkloosheid in ,0% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). 19

22

23 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VALKENBURG AAN de GEUL 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Valkenburg aan de Geul 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren, zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken, centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: lichamelijk, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Gemiddelde levensverwachting en sterfte in Valkenburg aan de Geul Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Ten opzichte van het Nederlands gemiddelde (80,1 jaar) behoort Zuid-Limburg met gemiddeld 79,3 jaar tot de regio s met de laagste levensverwachting. De gemiddelde levensverwachting (in de periode ) voor Valkenburg aan de Geul is 79,8 jaar en wijkt nauwelijks af van het landelijk gemiddelde. In Valkenburg aan de Geul is de sterfte 73,8 per inwoners; dit verschilt niet significant ten opzichte van Nederland (72,1). Hart- en vaatziekten en kanker zijn in Nederland de belangrijkste doodsoorzaken met respectievelijk 21,8 en 21,5 sterf gevallen per inwoners. Ook in Valkenburg aan de Geul zijn dit de belangrijkste doodsoorzaken. De sterfte aan hart- en vaatziekten is 23,3 en de sterfte aan kanker 20,9 per inwoners. In Valkenburg aan de Geul sterven significant meer inwoners aan een longontsteking (4,3 per ) en minder aan COPD (2,1 per ) dan gemiddeld in Nederland (respectievelijk 2,8 en 3,3 per ) (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Minder chronische klachten bij volwassenen in Valkenburg aan de Geul Uit zelfrapportage blijkt dat ongeveer de helft van de volwassenen in Valkenburg aan de Geul minimaal één chronische aandoening heeft, hetgeen vergelijkbaar is met het Zuid-Limburgs gemiddelde (zie figuur 3.1). In Valkenburg aan de Geul is het percentage 21

24 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL jongeren (13-14 jaar) jongeren (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) percentage Valkenburg aan de Geul Zuid-Limburg Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening in Valkenburg aan de Geul, vergeleken met Zuid-Limburg (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) volwassenen met twee of meer chronische aandoeningen 25%. Dit is lager dan gemiddeld in Zuid-Limburg (31%). Van de 55-plussers in Valkenburg aan de Geul heeft 80% minimaal één en 55% minimaal twee chronische aandoeningen. In Zuid-Limburg is dit respectievelijk 80 en 59%. Chronische aandoeningen komen bij 42% van de jongeren in Valkenburg aan de Geul voor. Dit percentage is gelijk aan het Zuid-Limburgs gemiddelde (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen beperkingen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in. Bij jongeren komen voornamelijk astma en COPD vaak voor (zie bijlage 2a). Een klein deel van de Valkenburgse jongeren heeft psychosociale problemen Psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met behulp van de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben een slechtere psychosociale gezondheid. In Valkenburg aan de Geul is het percentage jongeren met een verhoogde score iets lager dan in 22

25 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VALKENBURG AAN de GEUL 4-6-jarigen 9-11-jarigen 13- en 14- jarigen 15- en 16- jarigen Valkenburg aan de Geul percentage Zuid-Limburg Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen in Valkenburg aan de Geul, vergeleken met Zuid-Limburg (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) Zuid-Limburg, namelijk 2,2% ten opzichte van 4,1% (zie bijlage 2a). Evenals in Nederland is in Valkenburg aan de Geul te zien dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen iets hoger is dan bij de oudere jongeren (zie figuur 3.2). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de ouders de rapportage doen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). Pesten met name bij jongens een probleem Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Valkenburg aan de Geul dat wekelijks pest (4,5%) of wordt gepest op school (4,1%) is vergelijkbaar met Zuid-Limburg (respectievelijk 4,8 en 4,6%) (zie bijlage 2a). In Valkenburg aan de Geul wordt het hoogste percentage jongeren dat wekelijks wordt gepest op school gevonden bij de 15- en 16-jarige jongens (6,0%). De jongeren die zelf wekelijks pesten op school zijn met name de 13- en 14-jarige jongens (7,5%). De trend laat een wisselend beeld zien. Het percentage 13- en 14-jarigen dat wekelijks wordt gepest is licht gedaald. Het percentage 15- en 16-jarigen dat wekelijks op school wordt gepest is daarentegen licht gestegen ten opzichte van 2005 (zie tabel 3.1). 23

26 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL Tabel 3.1: Percentage en trend van jongeren in Valkenburg aan de Geul die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) Valkenburg aan de Geul Valkenburg aan de Geul Valkenburg aan de Geul 2009 (%) Trend Valkenburg 2001 (%) 2005 (%) Totaal Man Vrouw aan de Geul Wekelijks gepest op school jaar 5,1 6,0 3,8 4,5 3,0 Geen duidelijke trend jaar 3,0 2,2 3,8 6,0 1,5 Geen duidelijke trend Wekelijks gepest buiten school jaar 0,0 6,7 3,6 4,5 3,0 Geen duidelijke trend jaar 0,0 0,7 0,0 0,0 0,0 Stabiel Zelf wekelijks pesten jaar 7,0 3,4 5,2 7,5 3,0 Geen duidelijke trend jaar 5,9 5,9 3,0 3,0 3,0 Gedaald Daling voortijdig schoolverlaten in Valkenburg aan de Geul Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. In het schooljaar 2008/2009 zijn in Valkenburg aan de Geul 33 jongeren voortijdig gestopt met een schoolopleiding. Dit betrof 2,8% van de jongeren tussen de 12 en 22 jaar die daarmee zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo- of mbo 2-niveau) zijn uitgestroomd. Dit percentage is sinds 2006 gedaald naar 2,8%. Voortijdig schoolverlaten komt in Valkenburg aan de Geul minder voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Nederland en Zuid-Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). In 2008 heeft in Valkenburg aan de Geul 1,4% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen. Ten opzichte van 2007 is dit een kleine toename. In de provincie Limburg heeft in ,8% van de kinderen jeugdzorg ontvangen; in Nederland 2,1% (Steketee et al., 2010). 24

27 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VALKENBURG AAN de GEUL Het percentage meldingen van mishandelde kinderen (0- tot en met 17-jarigen) in Valkenburg aan de Geul was 0,2%. Ten opzichte van voorgaande jaren is er sprake van een daling van het aantal meldingen, hetgeen niet noodzakelijkerwijs betekent dat er ook daadwerkelijk minder kindermishandeling was. In Limburg betreft het 0,3% van de kinderen waarvan mishandeling wordt gemeld (Steketee et al., 2010). Van alle meisjes in Valkenburg aan de Geul van 15 tot en met 19 jaar maakte 0,5% in 2008 een tienerzwangerschap door; in Zuid-Limburg was dit 0,6%. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat om tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages (Steketee et al., 2010). Eén op de twintig volwassenen is slachtoffer van huiselijk geweld geweest Het percentage 55-plussers in Valkenburg aan de Geul dat ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld (3,0%) wijkt niet veel af van het Zuid-Limburgs gemiddelde van 3,9% (zie bijlage 2c). Van de volwassenen in Valkenburg aan de Geul is 5,4% (versus 8,0% in Zuid-Limburg) ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld (zie bijlage 2b). Bij de politie Limburg-Zuid kwamen in meldingen van huiselijk geweld binnen. Er werden 16 aangiften gedaan en 21 keer werd een justitieel traject ingezet. Daarnaast werd één huisverbod opgelegd (GGD Zuid Limburg, 2010). Eenzaamheid vooral bij 75-plussers Vanaf 17 jaar wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Valkenburg aan de Geul is 3,8% (zeer) ernstig eenzaam; een percentage dat aanzienlijk lager ligt dan gemiddeld in Zuid-Limburg (6,7%) (zie figuur 3.3). Van de 55-plussers in Valkenburg aan de Geul is 7,7% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Dit is ongeveer gelijk aan het Zuid- Limburgse gemiddelde (9,1%) (zie bijlage 2c). Het percentage eenzame ouderen neemt toe met het stijgen van de leeftijd. In Zuid-Limburg is 12% van de 75-plussers ernstig eenzaam. In Valkenburg aan de Geul is dit 10% (zie figuur 3.3). Veel 75-plussers hebben hoog risico op angststoornis of depressie Onder andere het hebben van een chronische ziekte, functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren voor een angststoornis of depressie. Omdat juist deze risicofactoren toenemen met het stijgen van de leeftijd lopen 25

28 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Valkenburg aan de Geul Zuid-Limburg Figuur 3.3: Percentage eenzaamheid bij volwassenen en ouderen in Valkenburg aan de Geul, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) 55-plussers meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (Bohlmeijer et al., 2005). Het percentage volwassenen in dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 6,4% in Valkenburg aan de Geul en 6,0% in Zuid-Limburg (zie figuur 3.4). In vergelijking met Zuid-Limburg (7,1%) is het percentage 55-plussers in Valkenburg aan de Geul met risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie even groot (7,3%) (zie bijlage 2c). Dit risico is voor de ouderen vanaf 75 jaar hoger (12%) dan voor de 55- tot 74-jarigen (6,4%) (zie figuur 3.4). Ongevallen bij één op de elf 55-plussers In Valkenburg aan de Geul heeft één op de elf 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen; een percentage dat gelijk is aan het Zuid-Limburgse gemiddelde (zie bijlage 2c). Deze ongevallen kwamen iets vaker voor bij de 55- tot 74-jarigen (10%) dan bij de ouderen vanaf 75 jaar (7,7%) (Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008). Het percentage ouderen dat een ongeval 26

29 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VALKENBURG AAN de GEUL volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Valkenburg aan de Geul Zuid-Limburg Figuur 3.4: Percentage risico op angststoornissen en depressie bij volwassenen en ouderen in Valkenburg aan de Geul in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) in of rondom het eigen huis heeft gehad, is in Valkenburg aan de Geul 3,9% en in Zuid- Limburg 3,5% (zie bijlage 2c). Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote persoonlijke impact met lichamelijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van een valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). Meer dan een kwart van de ouderen is kansarm en niet vitaal Een manier om kwetsbaarheid te meten is om ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meest kwetsbare ouderen zijn de ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Binnen deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in 27

30 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal Valkenburg aan de Geul percentage Zuid-Limburg Figuur 3.5: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in Valkenburg aan de Geul (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker obesitas hebben. Er is een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). In Valkenburg aan de Geul is een kwart van de ouderen kansrijk en vitaal (26% in Zuid- Limburg) en 28% van de ouderen kansarm en niet-vitaal (35% in Zuid-Limburg) (zie figuur 3.5). 28

31 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl-, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de inwoners van Valkenburg aan de Geul kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcohol gebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Valkenburg aan de Geul Overgewicht omvangrijk in Valkenburg aan de Geul Bij veel volwassenen (39%) en ouderen (59%) in Valkenburg aan de Geul is sprake van overgewicht. Voor volwassenen is dit positief maar voor ouderen wijkt dit percentage negatief af ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Ernstig overgewicht laat een tegengesteld beeld zien; bij 11% van de volwassenen en bij 10% van de ouderen is sprake van ernstig overgewicht (obesitas). Voor volwassenen is dit negatief, maar voor ouderen is dit positief ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Het percentage volwassenen met (ernstig) overgewicht laat in Valkenburg aan de Geul nog steeds een stijging zien, terwijl het landelijk beeld is dat ernstig overgewicht de laatste jaren niet verder is toegenomen. Ook de aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes is in Valkenburg aan de Geul toegenomen ten opzichte van 2005 (zie tabel 4.1 en bijlage 2b en 2c). In Valkenburg aan de Geul heeft 12% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt toe tot 15% bij de 13- en 14-jarigen. Vergeleken met jeugdigen elders in het land hebben Valkenburgse leeftijdsgenoten vaker overgewicht maar minder vaak obesitas. Tot de leeftijd van 14 jaar hebben meisjes vaker (ernstig) overgewicht dan jongens (zie tabel 4.1 en bijlage 2a). 29

32 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL Tabel 4.1: Overgewicht in Valkenburg aan de Geul: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Overgewicht (BMI 25) Zuid-Limburg /2009 (%) Valkenburg aan de Geul /2005 (%) Valkenburg aan de Geul /2009 (%) Trend Valkenburg aan de Geul 5-6 jaar: jongen 10,0 7, ,2 Gedaald 5-6 jaar: meisje 15,0 11, ,6 Gedaald 9-11 jaar: jongen 15,0 16, ,4 Gedaald 9-11 jaar: meisje 18,0 17, ,1 Gestegen jaar: jongen 15,0 14, ,1 Gestegen jaar: meisje 16,0 16, ,8 Gedaald jaar 40,4 42,8 37,4 38,6 Gestegen jaar 57,0 60,4 61,9 60,6 Gedaald 75+ jaar 53,3 56,4-55,0 - Ernstig overgewicht (obesitas) (BMI 30) 5-6 jaar: jongen 3,0 1,6 1,3 2,9 Gestegen 5-6 jaar: meisje 4,0 2,9 7,1 2,2 Gedaald 9-11 jaar: jongen 3,0 2,5 0,0 0,8 Stabiel 9-11 jaar: meisje 3,0 2,8 3,9 2,3 Stabiel jaar: jongen 3,0 2,9 0,0 1,6 Gestegen jaar: meisje 3,0 2,8 2,1 2,4 Stabiel jaar 9,3 12,1 4,6 11,2 Gestegen jaar 15,0 16,5 15,0 10,3 Gedaald 75+ jaar 11,8 13,8-10,6 - Diabetes (suikerziekte) jaar - 1,0-0, jaar - 0,9-1, jaar 1,7 2,6 3,1 1,1 Gedaald jaar 9,8 13,0 7,5 9,6 Gestegen 75+ jaar 14,4 18,7-16,6-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 30

33 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Tabel 4.2: Voedingsgewoonten in Valkenburg aan de Geul: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Valkenburg aan de Geul /2005 (%) Valkenburg aan de Geul /2009 (%) Trend Valkenburg aan de Geul Onvoldoende groenten (< 200 gram per dag) jaar 2-55,0 48,3 51,5 Gestegen jaar 2-56,1 62,2 55,3 Gedaald jaar - 66,5 79,2 65,3 Gedaald jaar - 62,6 65,1 60,8 Gedaald 75+ jaar - 72,4-75,0 - Onvoldoende fruit (< 2 stuks per dag) jaar - 65,0 59,9 53,8 Gedaald jaar - 71,9 60,6 72,0 Gestegen jaar - 78,0 65,6 80,2 Gestegen jaar - 60,2 46,5 59,2 Gestegen 75+ jaar - 50,0-52,7 - Niet dagelijks ontbijten (< dan 5 keer per week) jaar - 19,0 16,1 15,2 Gedaald jaar - 22,1 27,4 18,8 Gedaald jaar - 21,0 19,4 15,3 Gedaald jaar - 9,0 9,5 9,9 Stabiel 75+ jaar - 5,2-3,7-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Niet dagelijks groente eten 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. Veel inwoners van Valkenburg aan de Geul eten onvoldoende groente en fruit Ongeveer tweederde van de volwassenen en ouderen in Valkenburg aan de Geul voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groenten per dag (zie tabel 4.2). Ruim driekwart van de volwassenen en meer dan de helft van de ouderen voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal twee stuks fruit per dag. Ook van de jongeren in Valkenburg aan de Geul eet de meerderheid onvoldoende groenten en fruit. De trend voor fruitconsumptie ontwikkelt zich in Valkenburg aan de Geul voor nagenoeg alle leeftijds- 31

34 Een gezonde kijk op VALKENBURG AAN de GEUL Tabel 4.3: Bewegen en roken in Valkenburg aan de Geul: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Valkenburg aan de Geul /2005 (%) Valkenburg aan de Geul /2009 (%) Trend Valkenburg aan de Geul Voldoet niet aan beweegnorm (< 5 dagen per week minstens half uur matig actief) jaar 2-22,0-15, jaar 2-32,0-29, jaar - 38,1-38, jaar - 33,0-29,0-75+ jaar - 61,6-64,5 - Geen lid van een sportvereniging jaar - 32,2 23,5 24,2 stabiel jaar - 36,6 28,5 31,1 Gestegen Roken jaar 12,4 10,0 5,4 5,3 Stabiel jaar 24,2 21,0 24,1 17,3 Gedaald jaar 34,1 29,0 28,1 27,2 Stabiel jaar 25,2 23,6 23,4 19,7 Gedaald 75+ jaar 12,4 11,6-11,0-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS < 7 dagen per week minstens 1 uur matig actief 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. categorieën ongunstig; steeds minder mensen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De consumptie van groenten is daarentegen de afgelopen jaren toegenomen. Hoewel nog steeds een zesde van de jongeren niet dagelijks ontbijt (minder dan vijf keer per week), ontbijten steeds meer inwoners van Valkenburg aan de Geul wel dagelijks. Deze trend is ook regionaal waarneembaar (zie tabel 4.2 en bijlage 2a, 2b en 2c). Toename lidmaatschappen sportverenigingen Hoewel nog lang niet alle inwoners van Valkenburg aan de Geul aan de Nederlandse norm gezond bewegen voldoen, zijn de scores voor gemeente gunstig. Met uitzondering van de 75-plussers bewegen de Valkenburgse inwoners meer dan gemiddeld in Zuid-Limburg (zie tabel 4.3). 32

35 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Bijna drie kwart van de Valkenburgse jongeren is lid van een sportvereniging. Dit is aanzienlijk meer dan in de rest van Zuid-Limburg en een toename ten opzichte van 2005 (zie tabel 4.3 en bijlage 2a). Veel overmatig alcoholgebruik bij ouderen Ten opzichte van het regionale gemiddelde wordt in Valkenburg aan de Geul door ouderen beduidend meer overmatig alcohol gedronken. De percentages van het alcohol gebruik en zwaar drinken laten bij volwassenen en ouderen een afname zien ten opzichte van Onder de 15- en 16-jarigen in Valkenburg aan de Geul zijn het overmatig alcoholgebruik, dronken geweest in de laatste 4 weken en het binge-drinken afgenomen ten opzichte van 2005 (zie tabel 4.4). Meer sofdruggebruik door 13- en 14-jarigen In Valkenburg aan de Geul is het softdruggebruik (cannabisgebruik) van jongeren lager dan landelijk en in de rest van Zuid-Limburg (zie bijlage 2a). Waar het softdruggebruik bij 15- en 16-jarigen is afgenomen, is een stijging waarneembaar bij de 13- en 14-jarigen. In Nederland is het drugsgebruik onder jongeren toegenomen. Vanaf 14 jaar is er een sterkte toename van het cannabisgebruik (Lamberts et al., 2010) (zie tabel 4.4). Minder Valkenburgse 15- en 16-jarigen vrijen onveilig Van de 13- en 14-jarigen en 15- en 16-jarigen in Valkenburg aan de Geul vrijt respectievelijk 0,8 en 11% onveilig (gebruikt geen condoom). Dit is ruim onder de regionale gemiddelden. Enkele 13- en 14-jarigen die seksueel actief zijn geven aan een soa te hebben gehad. Ook dit percentage ligt lager dan gemiddeld in Zuid-Limburg (zie tabel 4.4). Trend in leefstijl bij 15- en 16-jarigen niet ongunstig De leefstijl van veel volwassenen en ouderen in Valkenburg aan de Geul ontwikkelt zich de laatste jaren voor een aantal factoren gunstig: er wordt steeds minder gerookt, er wordt vaker ontbeten en meer mensen eten voldoende groenten. Bij volwassenen is er daarentegen een toename van (ernstig) overgewicht en een afname van fruitconsumptie. Het overmatig alcoholgebruik onder Valkenburgers is hoog (zie bijlage 2b en 2c). Onder de jongeren lijkt het voornamelijk beter te gaan met de 15- en 16-jarigen. Bij deze groep zijn het (overmatig) alcoholgebruik, dronken geweest in de afgelopen 4 weken, binge-drinken, softdrugs- en harddrugsgebruik en onveilig vrijen gedaald. Ook wordt minder gerookt, is men vaker lid van een sportclub en is de groenteconsumptie toegenomen. De 13- en 14-jarigen echter laten vaak een tegengesteld patroon zien. Groenteconsumptie neemt af, ernstig overgewicht, overmatig alcoholgebruik, bingedrinken en softdruggebruik nemen toe (zie tabel 4.4). 33