Heerlen. Een gezonde kijk op. maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Transcriptie

1 Een gezonde kijk op Heerlen is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente Heerlen op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Heerlen Een gezonde kijk op Heerlen 2010 maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen T info@ggdzl.nl December Opm_omslag boekje rvtv_a5_heerlen.indd :55:10

2 Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

3 Een gezonde kijk op Heerlen Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

4 Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen Telefoon: (046) Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch. Mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Een gezonde kijk op Heerlen Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046)

6

7 inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Heerlen 9 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken De regionale VTV voor Zuid-Limburg Toekomst van de regionale VTV Leeswijzer 15 2 Kenmerken van de bevolking in Heerlen Een blik op Heerlen Sociaaleconomische status in Heerlen 19 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Heerlen inleiding Gezondheid: over leven en dood Fysieke, psychische en sociale gezondheid 23 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden inleiding Leefstijl in Heerlen Fysieke omgeving 37 5 Zorg en veiligheid in Heerlen inleiding De gezondheidszorg in Heerlen Maatschappelijke ondersteuning in Heerlen Veiligheid in Heerlen 42 5

8 Een gezonde kijk op HEERLEN 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Heerlen Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Focus op risicogroepen Hoe nu verder? 48 Literatuur, gegevensbronnen en websites 49 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 51 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 53 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 55 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 57 Bijlage 3 Afkortingenlijst 59 Bijlage 4 Begrippenlijst 61 Bijlage 5 Verantwoording 65 Bijlage 6 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 66 6

9 voorwoord Voorwoord Wie naar Heerlen kijkt, ziet een sterk ondernemende gemeente die zich de laatste jaren op sociaal, cultureel en economisch vlak nadrukkelijk heeft ontwikkeld als centrum gemeente. Een gemeente waar we trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat Heerlenaren minder lang leven dan de gemiddelde Zuid-Limburger en Nederlander? Dat Heerlen veel voortijdige school verlaters kent en dat ernstig overgewicht en diabetes vaak voor komen? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Heerlen voor een flinke uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Heerlen. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Heerlen op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale VTV 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg en een evaluatie van het huidige gemeentelijke gezondheidsbeleid, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid en het daaraan gelieerde Heerlense uitvoeringsprogramma. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Heerlen. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

10

11 Een gezonde kijk op HEERLEN Een gezonde kijk op Heerlen Heerlen heeft een hoog sterftecijfer In Heerlen is de levensverwachting lager dan het Nederlandse gemiddelde (78,7 versus 80,1 jaar). De sterfte is hoger dan het landelijke gemiddelde (79,6 versus 72,1 per inwoners). De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker. De sterfte aan hart- en vaatziekten en longkanker is in Heerlen hoger dan gemiddeld in Nederland. Veel voortijdig schoolverlaten en psychosociale problemen bij Heerlense jongeren Voortijdig schoolverlaten komt in Heerlen relatief veel voor. In 2008/2009 verliet 4,6% van de leerlingen het voortgezet onderwijs of MBO zonder diploma. In Nederland betreft dit 3,2% van de leerlingen. De afgelopen jaren is het percentage voortijdig schoolverlaten geleidelijk gedaald. Heerlen heeft het hoogste percentage achterstandsleerlingen van Zuid-Limburg (bijna 24%) en een groot percentage kinderen woont in een achterstandswijk. Het percentage jongeren met psychosociale problemen is in Heerlen hoger dan in de regio (5,7% versus 4,1%). Veel chronische aandoeningen bij ouderen in Heerlen Vergeleken met de regio hebben veel ouderen in Heerlen twee of meer chronische aandoeningen (64% versus 59%). Vooral hart- en vaatziekten en diabetes komen in Heerlen veel voor. Ernstige eenzaamheid (14%) en een hoog risico op een angststoornis of depressie (12%) komen vooral bij 75-plussers veel voor. Een op de tien 55-plussers heeft de afgelopen drie maanden een ongeval in of rondom het eigen huis gehad en 5,0% is ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld. Veel Heerlenaren gedragen zich ongezond Het percentage volwassenen met overgewicht is iets lager dan het regionale gemiddelde. Echter, de percentages ernstig overgewicht (obesitas) bij volwassenen en ouderen liggen hoger dan de landelijke gemiddelden en het percentage ouderen met diabetes is fors gestegen (van 12 naar 17%). Er wordt te weinig groente en fruit gegeten en bijna de helft van de volwassen Heerlenaren beweegt te weinig. Bij volwassenen en ouderen wordt daarentegen minder gerookt en steeds vaker ontbeten. Heerlen scoort op dit gebied nog altijd minder gunstig dan gemiddeld in Zuid-Limburg en Nederland. 9

12 Een gezonde kijk op HEERLEN Leefstijl Heerlense jongeren blijft aandachtspunt In vergelijking met leeftijdsgenoten in de regio bewegen jongeren in Heerlen minder, zijn beduidend minder vaak lid van een sportvereniging, eten minder groenten en fruit en ontbijten minder vaak dagelijks. Onder de Heerlense 15- en 16-jarigen is het overmatig alcoholgebruik de laatste jaren gedaald. Het percentage dat onveilig vrijt is hoger dan in de regio. Ook is binnen deze leeftijdsgroep, in tegenstelling tot de landelijke trend, het roken en harddrugsgebruik toegenomen en is het softdruggebruik hoger dan elders in de regio. Heerlenaren met een lage ses hebben vaker ongezonde leefstijl In Heerlen bestaan duidelijke verschillen in sociaaleconomische status. Vooral inwoners van de stadsdelen Heerlerheide en Hoensbroek en een aantal buurten van stadsdeel Heerlen-Stad, zoals MSP en Molenberg, hebben een lage sociaaleconomische status. Net als elders in Zuid-Limburg komt een ongezonde leefstijl in Heerlen vaker voor bij mensen met een lage sociaal economische status. Laagopgeleide volwassenen en ouderen in Heerlen roken meer, eten ongezonder, zijn vaker te dik en bewegen minder. Voor over matig alcoholgebruik bij volwassenen geldt het tegenovergestelde; laagopgeleiden drinken minder alcohol dan mensen met een hoge opleiding. Veel oudere mantelzorgers zijn zwaar belast Van de volwassenen en 55-plussers geeft respectievelijk 12% en 10% mantelzorg. In Heerlen is een derde van de ouderen die mantelzorg geeft belast (36% versus regionaal 19%). Eén op de acht 55-plussers in Heerlen ontvangt mantelzorg. Daarnaast is onder 55-plussers een duidelijke behoefte aan sport- en beweegactiviteiten, vervoer naar voorzieningen, hulp bij administratieve en finan ciële activiteiten en een lokaal loket voor informatie over gezondheid, zorg, welzijn en wonen. Veel Heerlense woningen hebben een binnenmilieuprobleem In de gemeente Heerlen hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. In tweederde van de woningen wordt slecht geventileerd. Ook vochtproblemen komen frequent voor (33%). Vergeleken met de regio ervaren veel inwoners van Heerlen ernstige geluidshinder (31% versus 27%) en worden meer mensen ernstig in hun slaap gestoord (19% versus 15%). De meest voorkomende hinderbronnen zijn bromfietsen en scooters, buren en verkeer langzamer dan 50 kilometer per uur. 10

13 Een gezonde kijk op HEERLEN Veel geweldsdelicten in Heerlen Het aantal geweldsdelicten in Heerlen is, ten opzichte van het landelijk gemiddelde, hoog. Het aantal verwijzingen naar HALT kent in Heerlen grote fluctuaties. Met name vanwege vuurwerk en diefstal worden jongeren naar HALT verwezen. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg en Heerlen is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen, ongeacht hun sociaaleconomische status, volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een aanscherping van het huidige gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen ter verkleining van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen. 11

14

15 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijk heden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode (2012 tot en met 2015) voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven om beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente Heerlen. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 13

16 Een gezonde kijk op HEERLEN 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezond kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Heerlen en vanaf 2011 zal het Regionaal Kompas (website) beschikbaar zijn. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levensverwachting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Heerlen is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van Heerlen. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 14

17 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet om de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de Heerlense bevolking aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de inwoners van Heerlen. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn op de gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken rondom zorg en veiligheid in Heerlen. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen. 15

18 Een gezonde kijk op HEERLEN In deze rapportage voor de gemeente Heerlen wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. De totaalcijfers voor de gemeente Heerlen worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 16

19 Kenmerken VAN de BEVOLKing in HEERLEN 2 Kenmerken van de bevolking in Heerlen 2.1 Een blik op Heerlen De gemeente Heerlen is met inwoners (peildatum 1 januari 2009) een van de grootste gemeenten van Zuid-Limburg: bijna 15% van alle Zuid-Limburgers woont in Heerlen. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 in Zuid-Limburg (CBS StatLine). In de bevolkingsopbouw van Heerlen (zie figuur 2.1) is te zien dat momenteel de groep 40- tot 65-jarigen groter is dan de groep jongeren en jongvolwassenen en ouderen. In figuur 2.2 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Heerlen afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. Hier valt op dat het aantal 45-plussers hoger ligt dan het landelijke gemiddelde. Dit komt ongeveer overeen met de regionale lijn. leeftijd mannen vrouwen aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Heerlen op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) 17

20 Een gezonde kijk op HEERLEN 11 percentage leeftijd (jaren) Heerlen Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.2: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Heerlen, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) Het aantal inwoners van Heerlen zal de komende jaren verder dalen (zie figuur 2.3). Over het algemeen zal het aantal ouderen toenemen en het aantal jongeren afnemen ten opzichte van nu. De gemeente wijkt hierin niet af van de regionale prognose. Hoog percentage niet-westerse allochtonen ten opzichte van Zuid-Limburg De demografische druk in Heerlen is 61%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. Dit is lager dan het Nederlandse (64%) en het regionale percentage (63%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 was ongeveer 28% van de bevolking in Heerlen van allochtone afkomst. Ongeveer 20% is van westerse allochtone afkomst. Dit percentage is hoger dan het landelijke gemiddelde (9%). Dit betreft vooral inwoners met een Duitse afkomst. Van de inwoners van Heerlen is 8% van niet-westerse allochtone afkomst; dit is een van de hoogste percentages in de regio (gemiddeld 3%), maar ligt nog steeds onder het landelijke gemiddelde (11%) (CBS StatLine). 18

21 Kenmerken VAN de BEVOLKing in HEERLEN aantal inwoners Figuur 2.3: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Heerlen (Bron: Etil) Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Heerlen bevinden zich huishoudens waarvan 42% eenpersoonshuishoudens; dit is een van de hoogste percentages in de regio. Het percentage meerpersoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Heerlen 29% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonhuishoudens zonder kinderen bedraagt ook 29% (Zuid-Limburg 35%) (CBS StatLine). 2.2 Sociaaleconomische status in Heerlen De sociaaleconomische status (ses) geeft de positie van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid aan. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, opleiding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen aangeven in de bevolkingsopbouw (Deuning & Roedig, 2006). In de gemeente Heerlen bestaan duidelijk verschillen in ses (zie figuur 2.4). Een groot gebied in, met name, het noorden van de gemeente heeft een midden-lage tot zeer lage sociaaleconomische status (Stadsdelen Heerlerheide en Hoensbroek en een 19

22 Een gezonde kijk op HEERLEN Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog spoorlijn snelweg 0 2 km Figuur 2.4: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 (Bron: Deuning, 2006) aantal buurten van stadsdeel Heerlen-Stad, zoals MSP en Molenberg). In één postcodegebied wonen mensen met gemiddeld een hoge ses; het betreft hier Welten- Benzenrade. De overige delen van Heerlen hebben een gemiddelde ses. Aanzienlijk percentage kinderen in Heerlen woont in een achterstandswijk In 13 van de 19 gemeenten in Zuid-Limburg ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%; in Heerlen is dit 44%. Andersom geldt ook dat in 12 gemeenten het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een hoog inkomen lager ligt dan landelijk (20%); in Heerlen is dit 12%. In de meeste Zuid-Limburgse gemeenten ligt het besteedbaar inkomen onder het Nederlandse gemiddelde van euro per inwoner; in Heerlen is dit euro per inwoner (CBS StatLine). Een groot percentage kinderen in Heerlen woont in een achterstandswijk. Hiermee staat Heerlen op nummer twee in een landelijke ranking van het aantal kinderen dat in een gebied met een lage sociaaleconomische status woont. Ongeveer 11% van de kinderen in Heerlen woont in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). 20

23 Kenmerken VAN de BEVOLKing in HEERLEN Hoogste percentage achterstandsleerlingen van Zuid-Limburg Een derde van de volwassenen in Heerlen heeft een havo-, vwo of mbo-opleiding afgerond (34%). Ongeveer 25% is hoog opgeleid (hbo- of wo-opleiding), 9,5% is laagopgeleid en 31% heeft een mavo- of lbo-opleiding afgerond. Het huidige aantal studenten in het hoger onderwijs ligt in bijna alle gemeenten in de regio lager dan het landelijke percentage (4%). Dit geldt ook voor Heerlen (3%) (CBS Statline). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in Heerlen is bijna 24%. Dit is het hoogste percentage binnen de regio. Het landelijke gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Hoge werkloosheid in Heerlen Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoort Heerlen met 2,8% hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% (Mulder, 2009b). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Ongeveer 2,3% van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt een bijstandsuitkering. In Heerlen ligt dit percentage op 4,9% (Mulder, 2009c). Daarnaast zijn percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang, alhoewel deze sterk beïnvloed kunnen zijn door de economische recessie en naar verwachting aan verandering onderhevig zijn. In Heerlen was dit in ,6% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). 21

24

25 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in HEERLEN 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Heerlen 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren, zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken, centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: lichamelijk, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Lage levensverwachting en hogere sterfte in Heerlen Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Ten opzichte van het Nederlands gemiddelde (80,1 jaar) behoort Zuid-Limburg met gemiddeld 79,3 jaar tot de regio s met de laagste levensverwachting. De gemiddelde levensverwachting (in de periode ) voor Heerlen is 78,7 jaar en is significant lager dan het landelijk gemiddelde. In Heerlen is het sterftecijfer 79,6 per inwoner (in de periode ); dit is significant hoger dan gemiddeld in Nederland (72,1). Hart- en vaatziekten en kanker zijn in Nederland de belangrijkste doodsoorzaken met respectievelijk 21,8 en 21,5 sterfgevallen per inwoners. Ook in Heerlen zijn dit de belangrijkste doodsoorzaken (respectievelijk 26,6 en 22,6 per inwoners). De sterfte aan hart- en vaatziekten is significant hoger dan gemiddeld in Nederland. In Heerlen sterven significant meer inwoners aan longkanker (6,6 per ) en infectieuze en parasitaire ziekten (1,4 per ) dan gemiddeld in Nederland (respectievelijk 5,2 en 1,0 per ) (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Veel chronische aandoeningen bij jongeren en 55-plussers in Heerlen In Heerlen komen chronische aandoeningen voor bij 46% van de jongeren. Dit is significant hoger dan in de regio (42%). Van de volwassenen in Heerlen heeft ruim de helft minimaal één chronische aandoening (51%), hetgeen vergelijkbaar is met het 23

26 Een gezonde kijk op HEERLEN jongeren (13-14 jaar) jongeren (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) 0 Heerlen percentage Zuid-Limburg Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening in Heerlen (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Zuid-Limburgse gemiddelde (50%). Bijna eenderde (30%) heeft twee of meer chronische aandoeningen. Ook dit is vergelijkbaar met Zuid-Limburg (zie figuur 3.1). Van de 55-plussers heeft 83% minimaal één chronische aandoening. Van de ouderen heeft 64% minimaal twee chronische aandoeningen; dit is opmerkelijk meer dan in de regio (59%) (zie bijlage 2c). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen beperkingen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in. Bij de ouderen in Heerlen komen diabetes (18%) en hart- en vaatziekten (18%) beduidend vaker voor dan gemiddeld in de regio (respectievelijk 14 en 15%). Bij jongeren in Heerlen komen voornamelijk astma en COPD vaak voor (zie bijlage 2a en 2c). Psychosociale problemen bij Heerlense jongeren zijn een aandachtspunt De psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met behulp van de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben een slechtere psychosociale gezondheid. In Heerlen 24

27 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in HEERLEN 4-6-jarigen 9-11-jarigen 13- en 14-jarigen 15- en 16-jarigen 0 Heerlen 2 4 Zuid-Limburg percentage Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen in Heerlen,vergeleken met Zuid-Limburg en Nederland (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) ligt het percentage jongeren met een verhoogde score beduidend hoger dan in de regio, namelijk 5,7% versus 4,1% (zie bijlage 2a). In de jongste leeftijdsgroepen zijn er meer jongens met een verhoogde score. Evenals in Nederland is in Heerlen de trend waarneembaar dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen iets hoger is dan bij de oudere jongeren (zie figuur 3.2). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de ouders de rapportage doen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). Veel jongeren wekelijks gepest op school Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Heerlen dat wekelijks wordt gepest op school (zelfrapportage) is aanzienlijk hoger dan in Zuid-Limburg (5,7% versus 4,6%) (zie bijlage 2a). Zelf wekelijks pesten op school wordt door 5,6% van de jongeren gedaan. Toch is er sprake van een licht dalende trend van het wekelijks gepest worden op school bij de 13- en 14-jarigen en bij het zelf wekelijks pesten (zie tabel 3.1). 25

28 Een gezonde kijk op HEERLEN Tabel 3.1: Percentage en trend van jongeren in Heerlen die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) Heerlen Heerlen Heerlen 2009 (%) Trend 2001 (%) 2005 (%) Totaal Man Vrouw Heerlen Wekelijks gepest op school jaar 8,5 7,4 6,4 7,2 5,6 Licht gedaald jaar 4,6 4,2 4,7 4,0 5,4 Stabiel Wekelijks gepest buiten school jaar 2,3 3,7 2,1 2,1 1,3 Geen duidelijke trend jaar 2,5 2,2 2,5 1,5 2,8 Stabiel Zelf wekelijks pesten jaar 9,3 8,3 5,5 7,3 3,7 Gedaald jaar 9,5 7,5 5,5 6,5 4,4 Gedaald Veel voortijdig schoolverlaten in Heerlen Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. In het schooljaar 2008/2009 is in Heerlen 4,6% van de jongeren (287 jongeren) tussen de 12 en 22 jaar zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo of mbo 2-niveau) uitgestroomd. Ten opzichte van 2007/2008 (5,1%) is het voortijdig schoolverlaten in Heerlen licht gedaald. Voortijdig schoolverlaten komt in Heerlen meer voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Nederland en ook in Zuid- Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). In 2008 heeft in Heerlen 3,1% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen. In 2007 was dit iets lager. In de provincie Limburg heeft in ,8% van de kinderen jeugdzorg ontvangen; in Nederland 2,1% (Steketee et al., 2010). Het percentage meldingen van mishandelde kinderen in Heerlen in 2008 was 0,5% van de 0- tot en met 17-jarigen. Ten opzichte van voorgaande jaren is er sprake van een stijging van het aantal meldingen (Steketee et al., 2010), hetgeen echter niet nood- 26

29 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in HEERLEN zakelijkerwijs betekent dat er ook daadwerkelijk meer kindermishandeling was. De toegenomen aandacht voor kindermishandeling en huiselijk geweld heeft hier mogelijk ook een rol bij gespeeld (GGD Zuid Limburg, 2009). In Limburg betreft het 0,3% van de kinderen waarvan mishandeling wordt gemeld. Van alle meisjes in Heerlen van 15 tot en met 19 jaar maakte 1,7% in 2008 een tienerzwangerschap door; in Limburg was dit 0,6%. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat in tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages. Eén op de acht volwassenen slachtoffer van huiselijk geweld In Heerlen is 5,0% van de 55-plussers ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld; in Zuid-Limburg is dit 3,9% (Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008). Van de volwassenen in Heerlen is 12% ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld. Dit is aanzienlijk hoger dan in de regio (8,1%) (zie bijlage 2b). In 2009 werden in Heerlen 24 meldingen van huiselijk geweld gedaan bij de Stichting Huiselijk Geweld. Bij de politie Limburg-Zuid kwamen voor Heerlen 556 meldingen van huiselijk geweld binnen. Er werden 249 aangiften gedaan, waarvan er 216 leidden tot een justitieel traject. Daarnaast werden 23 huisverboden opgelegd (GGD Zuid Limburg, 2009). Vooral 75-plussers in Heerlen zijn eenzaam Vanaf 17 jaar wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Heerlen is 8,0% (zeer) ernstig eenzaam, ten opzichte van 6,6% in de regio. Van de 55-plussers in Heerlen is 10% ernstig tot zeer ernstig eenzaam (zie bijlage 2c). Het percentage eenzame ouderen neemt toe met het stijgen van de leeftijd. Van de 55- tot en met 74-jarigen is 8,9% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Bij de 75-plussers is dit percentage 14% (zie figuur 3.3). In Heerlen veel 75-plussers met hoog risico op angststoornis of depressie Naarmate men ouder wordt loopt men meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Onder meer het hebben van een chronische ziekte of functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren. Juist deze risicofactoren nemen toe met het stijgen van de leeftijd (Bohlmeijer et al., 2005). 27

30 Een gezonde kijk op HEERLEN volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Heerlen Zuid-Limburg Figuur 3.3: Percentage eenzaamheid bij volwassenen en ouderen in Heerlen, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Het percentage volwassenen in Heerlen dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 4,7% en in Zuid-Limburg 5,8%. In vergelijking met Zuid-Limburg (7,1%) is het percentage 55-plussers met een risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie in Heerlen hoger, namelijk 8,0% (zie bijlage 2c). Relatief meer 75-plussers (12%) dan 55- tot 75-jarigen (6,6%) hebben een hoog risico op een angststoornis of depressie (zie figuur 3.4). Ongevallen bij één op de tien 55-plussers In Heerlen heeft één op de tien 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. In Zuid-Limburg is dit 9,2% (zie bijlage 2c). Het aantal ongevallen neemt bij de 55-plussers toe met het stijgen van de leeftijd. Het percentage ouderen dat een ongeval in of rondom het eigen huis heeft gehad is in Heerlen 3,5%, hetgeen gelijk is aan het Zuid-Limburgse gemiddelde (Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008). Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote persoonlijke impact met licha- 28

31 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in HEERLEN volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Heerlen Zuid-Limburg Figuur 3.4: Percentage risico op angststoornis en depressie bij volwassenen en ouderen in Heerlen, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) melijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van een valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). Meer dan een derde van de ouderen is kansarm en niet vitaal Een manier om kwetsbaarheid te meten is om ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meest kwetsbare ouderen zijn de ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Onder deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker obesitas hebben. Er is een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). 29

32 Een gezonde kijk op HEERLEN kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal 0 Heerlen Zuid-Limburg percentage Figuur 3.5: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in Heerlen (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Van de ouderen in Heerlen is 37% kansarm en niet vitaal; 24% van de ouderen is kansrijk en vitaal. In Zuid Limburg is dit respectievelijk 35% en 26% (zie figuur 3.5). 30

33 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de inwoners van Heerlen kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcoholgebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Heerlen Overgewicht omvangrijk in Heerlen Bij veel volwassenen (37%) en ouderen (60%) in Heerlen is sprake van overgewicht. Voor volwassenen is dit percentage lager dan het landelijke en Zuid-Limburgse gemiddelde maar voor de ouderen is het percentage hoger dan de regionale en landelijke cijfers. De percentages ernstig overgewicht bij volwassenen en ouderen in Heerlen zijn hoger dan de landelijke cijfers. In Heerlen is het percentage ouderen met diabetes fors gestegen (van 12 naar 17%) en daarmee beduidend hoger dan in Zuid-Limburg (zie tabel 4.1 en bijlage 2b en 2c). In Heerlen heeft 9,2% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt toe tot bijna 21% bij de 13- en 14-jarigen. Vergeleken met landelijke en regionale jeugdigen hebben Heerlense leeftijdsgenoten beduidend vaker (ernstig) overgewicht, met uitzondering van de 5- en 6-jarigen in Heerlen. Tot de leeftijd van 14 jaar hebben meisjes vaker (ernstig) overgewicht dan jongens. Ten opzichte van 2005 is het overgewicht in Heerlen gedaald bij de jeugd tussen de 5 en 11 jaar (zie tabel 4.1 en bijlage 2a). Veel Heerlenaren eten onvoldoende groenten en fruit Ongeveer tweederde van de volwassenen en ouderen in Heerlen voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groenten per dag. Ruim driekwart van de volwassenen en meer dan de helft van de ouderen voldoet niet aan de aanbeveling van 31

34 Een gezonde kijk op HEERLEN Tabel 4.1: Overgewicht in Heerlen: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Overgewicht (BMI 25) Zuid-Limburg /2009 (%) Heerlen /2005 (%) Heerlen /2009 (%) Trend Heerlen 5-6 jaar: jongen 10,0 7,3 8,9 7,3 Gedaald 5-6 jaar: meisje 15,0 11,8 12,6 11,2 Gedaald 9-11 jaar: jongen 15,0 16,1 21,2 18,8 Gedaald 9-11 jaar: meisje 18,0 17,2 21,4 20,0 Gedaald jaar: jongen 15,0 14,5 16,6 19,7 Gestegen jaar: meisje 16,0 16,3 14,8 21,2 Gestegen jaar 40,4 42,8 45,5 37,2 Gedaald jaar 57,0 60,4 59,8 62,3 Gestegen 75+ jaar 53,3 56,4-52,9 - Ernstig overgewicht (obesitas) (BMI 30) 5-6 jaar: jongen 3,0 1,6 3,5 1,6 Gedaald 5-6 jaar: meisje 4,0 2,9 4,5 3,8 Stabiel 9-11 jaar: jongen 3,0 2,5 3,9 3,1 Gedaald 9-11 jaar: meisje 3,0 2,8 3,7 5,1 Gestegen jaar: jongen 3,0 2,9 4,6 4,4 Stabiel jaar: meisje 3,0 2,8 2,6 4,3 Gestegen jaar 9,3 12,1 12,1 12,3 Stabiel jaar 15,0 16,5 19,5 17,1 Gedaald 75+ jaar 11,8 13,8-10,8 - Diabetes (suikerziekte) jaar - 1,0-2, jaar - 0,9-1, jaar 1,7 2,6 2,8 2,6 Stabiel jaar 9,8 13,0 11,7 17,0 Gestegen 75+ jaar 14,4 18,7-22,3-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 32

35 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Tabel 4.2: Voedingsgewoonten in Heerlen: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Heerlen /2005 (%) Heerlen /2009 (%) Trend Heerlen Onvoldoende groenten (< 200 gram per dag) jaar 2-55,0 51,1 59,5 Gestegen jaar 2-56,1 58,2 58,8 Stabiel jaar - 66,5 78,3 68,4 Gedaald jaar - 62,6 66,4 64,7 Gedaald 75+ jaar - 72,4-74,9 - Onvoldoende fruit (< 2 stuks per dag) jaar - 65,0 61,1 69,3 Gestegen jaar - 83,0 58,8 72,7 Gestegen jaar - 78,0 57,6 78,3 Gestegen jaar - 62,0 42,3 60,0 Gestegen 75+ jaar - 50,0-49,4 - Niet dagelijks ontbijten (< dan 5 keer per week) jaar - 19,0 26,6 23,7 Gedaald jaar - 22,1 30,3 25,4 Gedaald jaar - 21,0 29,1 24,6 Gedaald jaar - 9,0 11,6 10,3 Gedaald 75+ jaar - 5,2-6,5-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Niet dagelijks groente eten 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. minimaal twee stuks fruit per dag. Ook van de jongeren in Heerlen eet de meerderheid onvoldoende groenten en fruit per dag. Een kwart van de Heerlense jongeren ontbijt niet dagelijks (minder dan vijf keer per week). De trend voor fruitconsumptie ontwikkelt zich in Heerlen voor nagenoeg alle leeftijdscategorieën ongunstig; steeds minder mensen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De consumptie van groenten is in Heerlen in de afgelopen jaren toegenomen behalve bij de groep 13- en 14-jarigen; bij deze groep zijn de voedingsgewoonten aanzienlijk minder positief dan in de rest van de regio. Steeds meer Heerlenaren (alle leeftijden) ontbijten dagelijks. Deze trend is ook regionaal waarneembaar (zie tabel 4.2 en bijlage 2a, 2b en 2c). 33

36 Een gezonde kijk op HEERLEN Tabel 4.3: Bewegen en roken in Heerlen: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Heerlen /2005 (%) Heerlen /2009 (%) Trend Heerlen Voldoet niet aan beweegnorm (< 5 dagen per week minstens half uur matig actief) jaar 2-22,0-28, jaar 2-32,0-36, jaar - 38,1-44, jaar - 33,0-36,3-75+ jaar - 61,6-65,1 - Geen lid van een sportvereniging jaar - 32,2 50,0 39,2 Gedaald jaar - 36,6 50,5 39,0 Gedaald Roken jaar 12,4 10,0 12,0 11,4 Stabiel jaar 24,2 21,0 19,7 22,6 Gestegen jaar 34,1 29,0 38,5 35,7 Gedaald jaar 25,2 23,6 26,4 24,2 Gedaald 75+ jaar 12,4 11,6-13,5-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS < 7 dagen per week minstens 1 uur matig actief 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. Heerlenaren bewegen nog onvoldoende Het percentage volwassen Heerlenaren dat voldoet aan de Nederlandse norm gezond bewegen was in % (zie tabel 4.3). Alle leeftijdscategorieën in Heerlen, de jongeren in het bijzonder, scoren minder positief ten opzichte van de regio (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Ten opzichte van 2005 hebben meer jongeren in Heerlen een lidmaatschap bij een sportvereniging. Nog steeds is echter bijna 40% van de jongeren geen lid van een sportvereniging; dit is aanzienlijk meer dan gemiddeld in Zuid-Limburg. Bijna 40% de jongeren in Heerlen is geen lid van een sportvereniging, dit is aanzienlijk meer dan in Zuid-Limburg. Ten opzichte van 2005 hebben meer jongeren een lidmaatschap bij een sportvereniging (zie tabel 4.3). 34

37 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Veel volwassenen in Heerlen roken In Heerlen rookte in % van de volwassen bevolking. Van de Van de 13- en 14-jarigen en de 15- en 16-jarigen rookt respectievelijk 11 en 23%. De grootste daling in roken is te zien bij de volwassenen, maar er wordt in Heerlen door deze groep aanzienlijk meer gerookt dan in de regio en landelijk. Bij de groep 15- en 16-jarigen is een stijging van bijna 3% te zien ten opzichte van 2003/2005 (zie tabel 4.3). Alcoholgebruik in Heerlen daalt Van de volwassenen en ouderen in Heerlen drinkt respectievelijk 9,6 en 11% overmatig alcohol, hetgeen vergelijkbaar is met de regio Zuid-Limburg. Onder de Heerlense jongeren is het (overmatig) alcoholgebruik, dronken geweest in de laatste 4 weken en het binge-drinken afgenomen in de laatste jaren. Deze percentages zijn aanzienlijk lager dan het landelijk en regionaal gemiddelde (zie tabel 4.4 en bijlage 2a en 2c). Softdrugs populair bij jongeren In Heerlen is het softdruggebruik (cannabisgebruik) door jongeren beduidend hoger dan landelijk en in de rest van Zuid-Limburg. Ondanks de kleine percentages laat het harddruggebruik door de 15- en 16- jarigen in Heerlen een verdubbeling zien (zie tabel 4.4 en bijlage 2a). Van de Heerlense 13- en 14-jarigen vrijt 2,8% onveilig (gebruikt geen condoom). Bij de 15- en 16-jarigen is het percentage onveilig vrijen opgelopen tot 17%. Dit is iets hoger dan het regionale gemiddelde (zie tabel 4.4). Verbetering in Heerlense leefstijl De leefstijl van veel volwassen en oudere Heerlenaren ontwikkelt zich de laatste jaren redelijk gunstig. Er wordt steeds minder gerookt, het overgewicht is gedaald (volwassenen), het ernstig overgewicht laat een afname zien (ouderen), er wordt vaker ont beten, er worden meer groenten gegeten, het alcoholgebruik is gedaald en er wordt minder zwaar gedronken. Daarentegen laten overgewicht en diabetes vooral onder de oudere Heerlenaren een stijging zien. Ten opzichte van het regionale gemiddelde wordt er door alle leeftijdsgroepen in Heerlen te weinig bewogen. Onder de Heerlense jeugd is het (ernstig) overgewicht gedaald bij de 5- tot 11-jarigen, maar nog beduidend hoger dan jongeren in de rest van de regio. Bij de 13- en 14-jarigen komt (ernstig) overgewicht vaker voor en worden minder groenten en fruit gegeten. Anderzijds zijn jongeren van deze leeftijdscategorie vaker lid van een sportclub, ontbijten vaker, komt binge-drinken minder vaak voor en is men minder vaak dronken geweest in de afgelopen 4 weken. De 15- en 16-jarigen laten een iets ander patroon zien; roken en harddruggebruik nemen hier toe. 35

38 Een gezonde kijk op HEERLEN Tabel 4.4: Alcohol-/drugsgebruik en seksueel gedrag in Heerlen: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Begin leeftijd alcohol drinken Zuid-Limburg /2009 (%) Heerlen /2005 (%) Heerlen /2009 (%) Trend Heerlen jaar 11,8 jaar 11,0 jaar 11,1 jaar 11,2 jaar Stabiel jaar 13,1 jaar 12,9 jaar 12,3 jaar 13,1 jaar Gestegen Alcoholgebruik jaar 3 33,0 27,0 42,7 23,0 Gedaald jaar 3 71,7 66,4 67,5 61,2 Gedaald jaar 4 86,3 85,0 85,1 81,0 Gedaald jaar 4 82,5 79,5 81,8 77,0 Gedaald 75+ jaar 4 67,6 61,6-57,7 - Overmatig alcoholgebruik (man > 21 glazen en vrouw > 14 glazen per week) jaar 5 1,2 0,9 1,4 0,8 Stabiel jaar 5 9,3 6,8 9,1 5,9 Gedaald jaar - 9,3-9, jaar - 11,3-13,3-75+ jaar - 3,8-4,8 - Binge drinken ( 5 glazen per gelegenheid in de afgelopen 4 weken) jaar 23,8 17,9 20,4 15,1 Gedaald jaar 54,3 46,3 43,1 43,1 Stabiel Zwaar drinken ( 6 glazen minstens 1 dag in de week) jaar 13,0 12,1 12,6 11,3 Gedaald jaar 8,9 8,6 8,8 6,3 Gedaald 75+ jaar 1,7 1,5-1,8 - Dronken geweest (afgelopen 4 weken) jaar 8,7 6,6 8,0 6,4 Gedaald jaar 34,1 27,0 27,8 25,8 Gedaald Softdruggebruik (afgelopen 4 weken) jaar 3,8 3,8 4,5 4,7 Stabiel jaar 11,5 9,3 11,8 11,2 Stabiel Harddrugsgebruik (afgelopen 4 weken) jaar 0,6 0,3 0,1 0,7 Stabiel jaar 1,2 1,1 1,1 2,2 Gestegen 36