Stein. Een gezonde kijk op. maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Transcriptie

1 Een gezonde kijk op Stein is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente Stein op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Stein Een gezonde kijk op Stein 2010 maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen T info@ggdzl.nl December Opm_omslag boekje rvtv_a5_stein.indd :47:11

2 Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

3 Een gezonde kijk op Stein Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

4 Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen Telefoon: (046) Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch. Mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Een gezonde kijk op Stein Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046)

6

7 inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Stein 9 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken De regionale VTV voor Zuid-Limburg Toekomst van de regionale VTV Leeswijzer 13 2 Kenmerken van de bevolking in Stein Een blik op Stein Sociaaleconomische status in Stein 17 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Stein inleiding Gezondheid: over leven en dood Fysieke, psychische en sociale gezondheid 21 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden inleiding Leefstijl in Stein Fysieke omgeving 35 5 Zorg en veiligheid in Stein inleiding De gezondheidszorg in Stein Maatschappelijke ondersteuning in Stein Veiligheid in Stein 40 5

8 Een gezonde kijk op Stein 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Stein Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Focus op risicogroepen Hoe nu verder? 45 Literatuur, gegevensbronnen en websites 47 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 51 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 53 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 55 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 57 Bijlage 3 Afkortingenlijst 59 Bijlage 4 Begrippenlijst 61 Bijlage 5 Verantwoording 65 Bijlage 6 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 66 6

9 voorwoord Voorwoord Wie naar Stein kijkt, ziet een mooie Maasdal-gemeente: ingesloten door autowegen en industrie, met karakteristieke eigen kernen met diverse recreatiemogelijkheden. Een gemeente waar we trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat veel inwoners van Stein overgewicht hebben, te weinig groenten en fruit eten en dat het alcoholgebruik onder jongeren hoog is? En wist u dat in Stein eenderde van de 55-plussers kansarm en een op de vijf oudere mantelverzorgers overbelast is? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Stein voor een uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Stein. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Stein, op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale VTV 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg en een evaluatie van het huidige gemeentelijke gezondheidsbeleid, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid en het daaraan gelieerde Steinse uitvoeringsprogramma. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Stein. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

10

11 Een gezonde kijk op Stein Een gezonde kijk op Stein Gemiddelde levensverwachting en sterfte in Stein In Stein wijkt de levensverwachting nauwelijks af van het Nederlandse gemiddelde (80,7 versus 80,1 jaar). De sterfte is iets lager maar verschilt niet significant van het landelijke gemiddelde (67,7 versus 72,1 per inwoners). De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker en specifiek voor Stein meer ziekten van de ademhalingsorganen. Gezondheidsproblemen bij 55-plussers Van de 55-plussers in Stein is 10% ernstig tot zeer ernstig eenzaam en bij de 75-plussers is dit 9,3%; dit is iets hoger dan in de regio. Het risico op een angststoornis of depressie neemt toe met het stijgen van de leeftijd. Bij de ouderen vanaf 75 jaar is dit percentage 8,2%; bij de 55- tot 75-jarigen is dit 7,1%. In Stein heeft ruim één op de elf 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. In Stein wonen evenveel ouderen die kansarm en niet vitaal zijn als in de regio (35%). Een klein deel van de Steinse jongeren heeft psychosociale problemen Psychosociale problemen komen bij 5,0% van de Steinse jongeren voor; in Zuid- Limburg is dit 4,1%. Het percentage jongeren in Stein dat wekelijks pest (3,0%) of wordt gepest op school (5,0%) is vergelijkbaar met de regio. Echter het pesten op school bij 13- en 14-jarigen meisjes is hoog (8,5%). Het percentage voortijdig schoolverlaten daarentegen komt in Stein minder voor dan in de andere Zuid- Limburgse gemeenten (3,2% versus 4,0%). Leefstijl vaak ongezond in Stein Bij veel volwassenen (44%) en ouderen (58%) in Stein is sprake van overgewicht. De aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes komt bij ouderen iets minder vaak voor dan in de regio (13%), maar het percentage stijgt. Vergeleken met jeugdigen elders in Zuid-Limburg hebben leeftijdsgenoten in Stein in vergelijkbare mate overgewicht. In alle leeftijdscategorieën wordt te weinig groente en fruit gegeten en eenvijfde van de jongeren ontbijt niet dagelijks. Er zijn echter ook gunstige trends. Ruim tweederde van de Steinse jongeren is lid van een sportvereniging, ouderen voldoen vaker aan de beweegnorm en in alle leeftijdscategorieën wordt minder gerookt. 9

12 Een gezonde kijk op Stein Alcoholgebruik onder jongeren in Stein hoger dan in de regio In Stein is het alcoholgebruik in alle leeftijdscategorieën gedaald, maar jongeren drinken wel nog meer dan leeftijdsgenoten in de regio. Van de 13- en 14-jarigen en 15- en 16-jarigen in Stein heeft respectievelijk 33 en 74% in de afgelopen 4 weken alcohol gedronken. Dit is vaker dan jeugdigen in de rest van Zuid-Limburg (27 en 66%). In Stein minder milieuhinder in vergelijking met de regio In de gemeente Stein hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. Vooral ventilatie in woningen is onder de maat; bij 28% is sprake van schimmel- en vochtplekken. In Stein wordt minder milieuhinder ervaren dan in vergelijking met de regio. Van de inwoners in Stein ervaart 20% ernstige geluidshinder en heeft 11% ernstige slaapverstoring door geluid. Eén op de twaalf 55-plussers ontvangt mantelzorg In Stein ontvangt 8,3% van de 55-plussers mantelzorg en 16% van de 55-plussers is zelf ook mantelzorger. Van de mantelzorgers van 55 jaar en ouder is 19% belast; dit is vergelijkbaar met de regio. Daarnaast is onder 55-plussers een behoefte aan sport- en beweegactiviteiten (5,0%) en bij de 75-plussers aan vervoer naar voorzieningen (6,2%). Niveau criminaliteit en overlast gelijk aan landelijk gemiddelde In Stein kwamen vormen van criminaliteit en overlast in 2007 in vergelijkbare mate met Nederland voor. In 2009 werden 68 jongeren uit Stein naar Halt verwezen. Bij 22% ging dit om vuurwerk gerelateerde delicten en bij 21% om diefstal. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg en Stein is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een ander gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen. 10

13 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode (2012 tot en met 2015) voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven om beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente Stein. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 11

14 Een gezonde kijk op Stein 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezond kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Stein en vanaf 2011 zal het Regionaal Kompas (website) beschikbaar zijn. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levensverwachting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de -uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Stein is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van Stein. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 12

15 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de bevolking van Stein aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de inwoners van Stein. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn op de gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken rondom zorg en veiligheid in Stein. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen. 13

16 Een gezonde kijk op Stein In deze rapportage voor de gemeente Stein wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. De totaalcijfers voor de gemeente Stein worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 14

17 Kenmerken VAN de BEVOLKing in Stein 2 Kenmerken van de bevolking in Stein 2.1 Een blik op Stein De gemeente Stein telt inwoners (peildatum 1 januari 2009). Van alle Zuid- Limburgers woont 4,2% in Stein. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 in Zuid-Limburg (CBS StatLine). In de bevolkingsopbouw van Stein (zie figuur 2.1) is te zien dat momenteel de groep 35- tot 65-jarigen groter is dan de groep jongeren en jongvolwassenen. In figuur 2.2 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Stein afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. Hier valt op dat het aantal 20- tot 30 jarigen beneden de landelijke en regionale gemiddelden ligt. Het aantal 50- tot 70-jarigen ligt hier juist boven. leeftijd mannen vrouwen aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Stein op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) 15

18 Een gezonde kijk op Stein 11 percentage leeftijd (jaren) Stein Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.2: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Stein, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) Het aantal inwoners van Stein zal de komende jaren verder dalen (zie figuur 2.3). Over het algemeen zal het aantal ouderen toenemen en het aantal jongeren afnemen ten opzichte van nu. Stein wijkt hierin niet af van de regionale prognose. Klein percentage niet-westerse allochtonen in Stein De demografische druk in Stein is 64%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. Dit is gelijk aan het Nederlandse percentage en ligt iets hoger dan het regionale percentage (63%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 was ongeveer 13% van de bevolking in Stein van allochtone afkomst. Ongeveer 11% is van westerse allochtone afkomst. Dit percentage is groter dan het landelijke gemiddelde (9%). Van de inwoners van Stein is 2% van niet-westerse allochtone afkomst; dit ligt aanzienlijk lager dan het landelijke gemiddelde (11%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Stein bevinden zich

19 Kenmerken VAN de BEVOLKing in Stein aantal inwoners Figuur 2.3: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Stein (Bron: Etil) huishoudens waarvan 35% eenpersoonshuishoudens. Het percentage meerpersoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Stein 38% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonhuishoudens zonder kinderen bedraagt 25% (Zuid-Limburg 35%) (CBS StatLine). 2.2 Sociaaleconomische status in Stein De sociaaleconomische status (ses) geeft de positie van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid aan. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, opleiding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen aangeven in de bevolkingsopbouw (Deuning & Roedig, 2006). In de gemeente Stein bestaan geen verschillen in ses tussen de postcodegebieden (zie figuur 2.4). Er bestaan echter ook maar twee postcodegebieden in Stein: Urmond en Stein. 17

20 Een gezonde kijk op Stein Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog spoorlijn snelweg 0 2 km Figuur 2.4: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 (Bron: Deuning, 2006) Besteedbaar inkomen iets onder landelijk gemiddelde In 13 van de 19 gemeenten in Zuid-Limburg ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%; in Stein is dit echter 39%. Andersom geldt ook dat in 12 gemeenten het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een hoog inkomen lager ligt dan landelijk (20%); in Stein is dit 18%. In de meeste Zuid-Limburgse gemeenten ligt het besteedbaar inkomen onder het Nederlandse gemiddelde van euro per inwoner; in Stein is dit euro per inwoner (CBS StatLine). Van de kinderen in Stein woont 2,7% in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). Percentage achterstandsleerlingen lager dan landelijk gemiddelde Het hoogste percentage volwassenen in Stein heeft een havo-, vwo of mbo-opleiding afgerond (40%), 26% is hoog opgeleid (hbo- of wo-opleiding), 8,7% is laagopgeleid en 30% heeft een mavo- of lbo-opleiding afgerond. Het huidige aantal studenten in het hoger onderwijs ligt in bijna alle gemeenten in de regio lager dan het landelijke percentage (4%). Dit geldt ook voor Stein (3%) (CBS 18

21 Kenmerken VAN de BEVOLKing in Stein StatLine). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in Stein is 10%. Het landelijke gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Meer werklozen dan gemiddeld Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoort Stein met 2,5% hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% (Mulder, 2009b). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt 2,3% een bijstandsuitkering. In Stein ligt dit percentage op 3,2% (Mulder, 2009c). Daarnaast zijn percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang. In Stein was dit in ,9% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). Deze cijfers kunnen sterk beïnvloed zijn door de economische recessie. Naar verwachting zijn deze cijfers dan ook aan verandering onderhevig. 19

22

23 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in Stein 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Stein 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren, zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken, centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: lichamelijk, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Levensverwachting en sterfte in Stein Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Zuid-Limburg behoort met gemiddeld 79,3 jaar echter tot de regio s met de laagste levensverwachting. In Stein was de gemiddelde levensverwachting (in de periode ) 80,7 jaar en wijkt daarmee niet significant af van Nederland (80,1 jaar). In Stein waren er 67,7 sterftegevallen per inwoners; in Nederland 72,1. In Nederland zijn hart- en vaatziekten en kanker de belangrijkste doodsoorzaken met 21,8 en 21,5 sterftegevallen per inwoners. De sterfte aan deze ziekten is in Stein respectievelijk 21,1 en 19,4 per inwoners (Lamberts et al., 2010). Sterfte aan ziekten van de ademhalingsorganen (9,4 per inwoners) is in Stein significant hoger dan gemiddeld in Nederland (7,2). De sterfte aan dementie (2,0 per inwoners) is in Stein juist beduidend lager dan het landelijk gemiddelde (3,8) (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Chronische klachten in Stein vergelijkbaar met regio Uit zelfrapportage van de volwassenen in Stein blijkt dat de helft minimaal één chronische aandoening heeft, hetgeen vergelijkbaar is met Zuid-Limburg (zie figuur 3.1). Van de volwassenen in Stein heeft 23% heeft twee of meer chronische aandoeningen; in de regio is dit 25%. Van de 55-jarigen en ouder heeft 81% minimaal één en 21

24 Een gezonde kijk op Stein jongeren (13-14 jaar) jongeren (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) 0 Stein percentage Zuid-Limburg Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening in Stein (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) 59% minimaal twee chronische aandoeningen. In Zuid-Limburg is dit respectievelijk 80 en 59%. Chronische aandoeningen komen bij 42% van de jongeren in Stein voor. Dit percentage is gelijk aan het Zuid-Limburgse gemiddelde (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen beperkingen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Het percentage ouderen met deze aandoeningen is hoger dan het regionale gemiddelde (zie bijlage 2c). Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in. Bij jongeren komen voornamelijk astma en COPD vaak voor (zie bijlage 2a). Psychische problemen vooral bij 9- tot 11-jarige jongens Psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben slechtere psychosociale gezondheid. In Stein is het percentage jongeren met een verhoogde score nauwelijks hoger dan in de regio, namelijk 5,0% versus 4,1% (zie bijlage 2a). In een verdeling tussen jongens en meisjes, zijn 22

25 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in Stein 4-6-jarigen 9-11-jarigen 13- en 14- jarigen 15- en 16- jarigen 0 Stein 2 4 Zuid-Limburg percentage Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen in Stein,vergeleken met Zuid-Limburg (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) het vooral de 9- tot 11-jarige jongens die een verhoogde score hebben (14%). Evenals in Nederland is in Stein de trend waarneembaar dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen iets hoger is dan bij de oudere jongeren (zie figuur 3.2). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de ouders de rapportage doen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). Van de 13- en 14-jarige meisjes wordt 8,5% wekelijks gepest op school Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Stein dat wekelijks pest (3,0%) of wordt gepest op school (5,0%) is vergelijkbaar met Zuid-Limburg (respectievelijk 4,8 en 4,6%) (zie bijlage 2a). In Stein wordt het hoogste percentage jongeren dat wekelijks wordt gepest op school gevonden bij de 13- en 14-jarige meisjes (8,5%). De jongeren die zelf wekelijks pesten op school zijn met name de 13- en 14-jarigen (jongens 4,7% en meisjes 4,3%). Het wekelijks gepest worden op school is de afgelopen jaren verminderd (zie tabel 3.1). 23

26 Een gezonde kijk op Stein Tabel 3.1: Percentage en trend van jongeren in Stein die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) Stein Stein Stein 2009 (%) Trend 2001 (%) 2005 (%) Totaal Man Vrouw Stein Wekelijks gepest op school jaar 9,2 8,1 6,6 4,6 8,5 Daling jaar 4,6 4,1 2,5 3,4 1,6 Daling Wekelijks gepest buiten school jaar 2,7 3,9 1,6 1,1 2,1 Geen duidelijke trend jaar 2,1 3,3 0,0 0,0 0,0 Geen duidelijke trend Zelf wekelijks pesten jaar 3,5 5,7 4,4 4,7 4,3 Geen duidelijke trend jaar 6,8 4,5 0,8 1,7 0,0 Daling Voortijdig schoolverlaten in Stein daalt Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. In het schooljaar 2008/2009 zijn in Stein 53 jongeren voortijdig gestopt met een schoolopleiding. Dit betrof 3,2% van de jongeren tussen de 12 en 22 jaar die daarmee zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo- of mbo 2-niveau) zijn uitgestroomd. Dit percentage is sinds 2005 (4,2%) gedaald. Voortijdig schoolverlaten komt in Stein iets minder voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Nederland en Zuid-Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). In 2008 heeft in Stein 1,4% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen; een lichte stijging ten opzichte van In de provincie Limburg heeft in ,8% van de kinderen jeugdzorg ontvangen (Steketee et al., 2010). Het percentage meldingen van mishandelde kinderen in Stein in 2008 was 0,1% van de 0- tot en met 17-jarigen. Ten opzichte van voorgaande jaren is er sprake van een daling van het aantal meldingen, hetgeen niet noodzakelijkerwijs betekent dat er ook 24

27 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in Stein daadwerkelijk minder kindermishandeling is (Steketee et al., 2010). In Limburg betreft het 0,3% van de kinderen waarvan mishandeling wordt gemeld. Van alle meisjes in Stein van 15 tot en met 19 jaar maakte 0,3% in 2008 een tienerzwangerschap door; in Limburg was dit 0,6%. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat in tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages (Steketee et al., 2010). Minstens één op de 13 volwassenen slachtoffer van huiselijk geweld Het percentage 55-plussers in Stein dat ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld (3,8%) wijkt nauwelijks af van het Zuid-Limburgse gemiddelde van 3,9% (zie bijlage 2c). Van de volwassenen in Stein is 7,9% (8,1% in Zuid-Limburg) ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld (zie bijlage 2b). Bij de politie Limburg-Zuid kwamen voor Stein 73 meldingen van huiselijk geweld binnen. Er werden 26 aangiften gedaan, waarvan er 17 leidden tot een justitieel traject. Daarnaast werden twee huisverboden opgelegd (GGD Zuid Limburg, 2010). Veel 75-plussers ernstig eenzaam Vanaf 17 jaar wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Stein is 4,6% (zeer) ernstig eenzaam ten opzichte van 6,6% gemiddeld in Zuid-Limburg (zie figuur 3.3). Van de 55-plussers in Stein is 10% ernstig tot zeer ernstig eenzaam; in Zuid-Limburg is dit gemiddeld 9,1% (zie bijlage 2c). Het percentage eenzame ouderen neemt toe met het stijgen van de leeftijd. In Stein is 9,3% van de 55- tot en met 74-jarigen ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Bij de ouderen van 75 jaar en ouder is dit percentage 13%. In Zuid-Limburg is dit respectievelijk 8,1 en 12% (zie figuur 3.3). Veel 55-plussers hebben een hoog risico op een angststoornis of depressie Onder andere het hebben van een chronische ziekte, functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren voor een angststoornis of depressie. Omdat juist deze risicofactoren toenemen met het stijgen van de leeftijd lopen 55-plussers meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (Bohlmeijer et al., 2005). 25

28 Een gezonde kijk op Stein volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Stein Zuid-Limburg Figuur 3.3: Percentage eenzaamheid bij volwassenen en ouderen in Stein in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Het percentage volwassenen dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 4,1% in Stein en 5,8% in Zuid-Limburg (zie figuur 3.4). Van de 55-plussers in Stein heeft 7,3% een hoog risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (zie bijlage 2c). In Zuid-Limburg heeft 7,1% van de ouderen dit risico. Bij de ouderen vanaf 75 jaar is dit percentage iets hoger (8,2%) dan bij de 55- tot 74-jarigen (7,1%) (zie figuur 3.4). Ongevallen bij één op de elf ouderen In Stein heeft 8,9% van de 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. Dit is ongeveer gelijk aan het Zuid- Limburgs gemiddelde. Het percentage ouderen dat een ongeval in of rondom het eigen huis heeft gehad (3,4%) is in Stein vrijwel gelijk aan dat in de regio (3,5%) (zie bijlage 2c). Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote persoonlijke impact met licha- 26

29 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in Stein volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Stein Zuid-Limburg Figuur 3.4: Percentage risico op angststoornis en depressie bij volwassenen en ouderen in Stein in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) melijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van een valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). Groot percentage kansarme, niet vitale ouderen in Stein Een manier om kwetsbaarheid te meten is om ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meest kwetsbare ouderen zijn de ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Binnen deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker obesitas hebben. Er is een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). 27

30 Een gezonde kijk op Stein kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal 0 Stein Zuid-Limburg percentage Figuur 3.5: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in Stein (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) In Stein wonen veel ouderen die kansarm en niet vitaal zijn, namelijk 35%. Ook in Zuid-Limburg is dit percentage 35%. Van de ouderen in Stein en Zuid-Limburg is 26% kansrijk en vitaal (zie figuur 3.5). 28

31 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl-, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de inwoners van Stein kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcoholgebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Stein Groot percentage volwassenen en ouderen met overgewicht Bij veel volwassenen (44%) en ouderen (58%) in Stein is sprake van overgewicht. In vergelijking met 2005 zijn de percentages in 2008 voor overgewicht en obesitas bij alle leeftijdscategorieën gedaald of gestabiliseerd (zie tabel 4.1 en bijlage 2b en 2c). In Stein heeft 10% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt enigszins toe tot 11% bij de 13- en 14-jarigen (jongens 6,0% en meisjes 14%). Vergeleken met jeugdigen elders in Zuid-Limburg en Nederland hebben leeftijdsgenoten in Stein minder (ernstig) overgewicht. Meisjes hebben vaker (ernstig) overgewicht dan jongens (zie tabel 4.1 en bijlage 2a). Veel inwoners van Stein eten onvoldoende groente en fruit Ongeveer tweederde van de volwassenen en ouderen in Stein voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groenten per dag (zie tabel 4.2). Ruim driekwart van de volwassenen en meer dan de helft van de ouderen voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal twee stuks fruit per dag. Ook van de jongeren in Stein eet de meerder heid onvoldoende groenten en fruit. De trend ( ) voor fruit consumptie ontwikkelt zich in Stein voor nagenoeg alle leeftijdscategorieën ongunstig; steeds minder mensen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De consumptie van groenten is daarentegen bij de volwassenen en ouderen de afgelopen jaren toegenomen. Steeds meer jongeren 29

32 Een gezonde kijk op Stein Tabel 4.1: Overgewicht in Stein: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Overgewicht (BMI 25) Zuid-Limburg /2009 (%) Stein /2005 (%) Stein /2009 (%) Trend Stein 5-6 jaar: jongen 10,0 7,3 13,0 7,6 Gedaald 5-6 jaar: meisje 15,0 11,8 21,5 12,9 Gedaald 9-11 jaar: jongen 15,0 16,1 18,8 12,5 Gedaald 9-11 jaar: meisje 18,0 17,2 20,8 17,2 Gedaald jaar: jongen 15,0 14,5 19,6 6,0 Gedaald jaar: meisje 16,0 16,3 15,6 14,0 Gedaald jaar 40,4 42,8 50,0 44,1 Gedaald jaar 57,0 60,4 66,0 58,0 Gedaald 75+ jaar 53,3 56,4-58,0 - Ernstig overgewicht (obesitas) (BMI 30) 5-6 jaar: jongen 3,0 1,6 4,5 1,4 Gedaald 5-6 jaar: meisje 4,0 2,9 5,9 4,8 Stabiel 9-11 jaar: jongen 3,0 2,5 4,4 1,4 Gedaald 9-11 jaar: meisje 3,0 2,8 3,2 2,5 Stabiel jaar: jongen 3,0 2,9 6,3 1,3 Gedaald jaar: meisje 3,0 2,8 3,2 2,0 Stabiel jaar 9,3 12,1 11,3 11,2 Stabiel jaar 15,0 16,5 15,3 14,3 Stabiel 75+ jaar 11,8 13,8-14,5 - Diabetes (suikerziekte) jaar - 1,0-1, jaar - 0,9-1, jaar 1,7 2,6 2,1 2,4 Stabiel jaar 9,8 13,0 10,4 12,0 Gestegen 75+ jaar 14,4 18,7-16,4-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 30

33 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Tabel 4.2: Voedingsgewoonten in Stein: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Stein /2005 (%) Stein /2009 (%) Trend Stein Onvoldoende groenten (< 200 gram per dag) jaar 2-55,0 47,9 54,4 Gestegen jaar 2-56,1 52,3 62,1 Gestegen jaar - 66,5 75,7 65,6 Gedaald jaar - 62,6 70,0 67,8 Gedaald 75+ jaar - 72,4-68,7 - Onvoldoende fruit (< 2 stuks per dag) jaar - 65,0 63,4 66,9 Gestegen jaar - 83,0 59,6 72,4 Gestegen jaar - 78,0 59,9 75,4 Gestegen jaar - 62,0 41,1 57,6 Gestegen 75+ jaar - 50,0-50,5 - Niet dagelijks ontbijten (< dan 5 keer per week) jaar - 19,0 21,5 19,9 Stabiel jaar - 22,1 27,8 21,6 Gedaald jaar - 21,0 20,9 17,7 Gedaald jaar - 9,0 6,9 8,2 Gestegen 75+ jaar - 5,2-3,3-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Niet dagelijks groente eten 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. en volwassenen in Stein ontbijten dagelijks; deze trend is ook regionaal waarneembaar (zie tabel 4.2 en bijlage 2a, 2b en 2c). Inwoners van Stein bewegen nog onvoldoende Bijna tweederde van de volwassenen en ouderen in Stein voldoet aan de Nederlandse norm gezond bewegen in 2008/2009 (zie bijlage 2c). Dit is vergelijkbaar met het regionale gemiddelde. Ouderen in Stein bewegen echter aanzienlijk meer dan hun leeftijdsgenoten in de rest van Zuid-Limburg (zie tabel 4.3). 31

34 Een gezonde kijk op Stein Tabel 4.3: Bewegen en roken in Stein: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Stein /2005 (%) Stein /2009 (%) Trend Stein Voldoet niet aan beweegnorm (< 5 dagen per week minstens half uur matig actief) jaar 2-22,0-26, jaar 2-32,0-38, jaar - 38,1-39, jaar - 33,0-23,4-75+ jaar - 61,6-52,3 - Geen lid van een sportvereniging jaar - 32,2 36,0 28,7 Gedaald jaar - 36,6 41,6 35,3 Gedaald Roken jaar 12,4 10,0 13,8 8,3 Gedaald jaar 24,2 21,0 23,4 13,8 Gedaald jaar 34,1 29,0 26,7 20,7 Gedaald jaar 25,2 23,6 22,1 19,1 Gedaald 75+ jaar 12,4 11,6-6,8-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS < 7 dagen per week minstens 1 uur matig actief 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. Ruim tweederde van de jongeren in Stein is lid van een sportvereniging. Ten opzichte van 2005 hebben meer jongeren in Stein een lidmaatschap bij een sportvereniging (zie tabel 4.3). Steeds minder inwoners van Stein roken In Stein rookte in % van de volwassen bevolking. Van de 13- en 14-jarigen en de 15- en 16-jarigen in Stein rookt respectievelijk 8,3 en 14%. In Stein wordt door alle leeftijdscategorieën beduidend minder gerookt dan in de rest van Zuid-Limburg. Voor alle leeftijdsgroepen is een tevens dalende trend zichtbaar. De grootste daling van roken is te zien bij de 15- en 16-jarigen (bijna 10%) (zie tabel 4.3). 32

35 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Overmatig alcoholgebruik door volwassenen in Stein is laag Van de volwassenen en ouderen in Stein drinkt respectievelijk 4,9 en 6,6% overmatig alcohol, dit is met name voor volwassenen beduidend minder dan in de rest van Zuid- Limburg. Ook het percentage volwassenen en ouderen dat zwaar drinkt is gedaald ten opzichte van Onder de jongeren in Stein is het (overmatig) alcoholgebruik, dronken geweest in de laatste 4 weken en het binge-drinken afgenomen maar zijn de percentages desondanks omvangrijk (zie tabel 4.4 en bijlage 2c). In Stein gebruiken jongeren in vergelijkbare mate softdrugs (cannabis) als jongeren in de rest van Zuid-Limburg (zie tabel 4.4 en bijlage 2a). Onveilig vrijen daalt bij 15- en 16-jarigen Van de 13- en 14-jarigen in Stein vrijt 3,9% onveilig (gebruikt geen condoom). Bij de 15- en 16-jarigen is het percentage onveilig vrijen 12%. Onveilig vrijen is binnen deze leeftijdsgroep afgenomen ten opzichte van voorgaande jaren. Deze percentages zijn vergelijkbaar met de regionale gemiddelden (zie tabel 4.4). Trend in leefstijl gunstig in Stein De leefstijl van veel volwassenen en ouderen in Stein ontwikkelt zich de laatste jaren redelijk gunstig: er wordt steeds minder gerookt, het overgewicht is gedaald, er worden meer groenten gegeten en het zwaar drinken is afgenomen. Het overmatig alcoholgebruik is vooral onder de volwassenen laag en ouderen halen steeds vaker de beweegnorm. Fruitconsumptie is echter afgenomen en ouderen ontbijten minder vaak. Onder de jongeren in Stein is het (overmatig) alcoholgebruik en roken gedaald en men is vaker lid van een sportclub. Ook zijn jongeren minder vaak dronken geweest in de afgelopen 4 weken en is er daling van overgewicht bij de jeugd tot 14 jaar. Jongeren in Stein eten echter steeds minder groente en fruit. Leefstijfactoren hangen samen met sociaaleconomische gezondheidsverschillen In Zuid-Limburg leven veel mensen met een lagere sociaaleconomische status (ses) vaker ongezond. Laagopgeleiden roken vaker, eten ongezonder en zijn vaker te dik dan hoogopgeleiden. Ouderen, die voor hun inkomen volledig afhankelijk zijn van de AOW, drinken daarentegen minder alcohol dan mensen met meer inkomen. Ten opzichte van Zuid-Limburg scoort Stein gemiddeld voor nagenoeg alle leefstijlfactoren, voor roken zelfs lager. Dit hangt samen met het gemiddelde opleidingsniveau in Stein. In de gemeentelijke cijfers is de invloed van de ses daarom nauwelijks zichtbaar. De invloed van de mensen met een lage en een hoge ses worden in de gemeentelijke 33

36 Een gezonde kijk op Stein Tabel 4.4: Alcohol-/drugsgebruik en seksueel gedrag in Stein: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Begin leeftijd alcohol drinken Zuid-Limburg /2009 (%) Stein /2005 (%) Stein /2009 (%) Trend Stein jaar 11,8 jaar 11,0 jaar 10,8 jaar 10,9 jaar Stabiel jaar 13,1 jaar 12,9 jaar 11,6 jaar 12,7 jaar Gestegen Alcoholgebruik jaar 3 33,0 27,0 52,4 33,1 Gedaald jaar 3 71,7 66,4 76,9 73,5 Gedaald jaar 4 86,3 85,0 88,1 84,6 Gedaald jaar 4 82,5 79,5 82,4 81,2 Stabiel 75+ jaar 4 67,6 61,6-50,3 - Overmatig alcoholgebruik (man > 21 glazen en vrouw > 14 glazen per week) jaar 5 1,2 0,9 3,3 0,6 Gedaald jaar 5 9,3 6,8 8,4 3,5 Gedaald jaar - 9,3-6, jaar - 11,3-8,2-75+ jaar - 3,8-0,0 - Binge drinken ( 5 glazen per gelegenheid in de afgelopen 4 weken) jaar 23,8 17,9 27,2 26,5 Stabiel jaar 54,3 46,3 50,2 47,9 Gedaald Zwaar drinken ( 6 glazen minstens 1 dag in de week) jaar 13,0 12,1 15,3 9,5 Gedaald jaar 8,9 8,6 11,8 8,8 Gedaald 75+ jaar 1,7 1,5-1,0 - Dronken geweest (afgelopen 4 weken) jaar 8,7 6,6 11,5 6,1 Gedaald jaar 34,1 27,0 35,3 22,2 Gedaald Softdruggebruik (recent gebruik < 4 weken) jaar 3,8 3,8 3,1 2,8 Stabiel jaar 11,5 9,3 12,7 6,1 Gedaald Harddrugsgebruik (recent gebruik < 4 weken) jaar 0,6 0,3 0,4 0,6 Stabiel jaar 1,2 1,1 1,6 1,7 Stabiel 34

37 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Onveilig vrijen (geen condoom gebruikt, alle jongeren) Stein /2005 (%) Stein /2009 (%) Trend Stein jaar - 3,2 4,7 3,9 Stabiel jaar - 15,3 15,3 12,1 Gedaald Risico op soa (geen condoom gebruikt, seksueel actieve jongeren) jaar - 36,0 54,5 43, jaar - 47,6 50,7 45,2-6 Soa gehad (seksueel actieve jongeren) jaar - 4,5 0,0 0, jaar - 1,5 0,0 0,0-6 1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar 3 Heeft afgelopen 4 weken gedronken 4 Heeft afgelopen jaar gedronken 5 > 20 glazen alcohol per week 6 Te klein absoluut aantal om uitspraken te doen over de trend NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. cijfers uitgemiddeld. Bovendien wonen de mensen met een lage ses verspreid over de gemeente en is geen sprake van een geografische clustering op dit vlak. Zie ook paragraaf 2.2 over deze verschillen in Stein. 4.3 Fysieke omgeving Veel woningen in Stein hebben een binnenmilieuprobleem De kwaliteit van het binnenmilieu wordt bepaald door de aanwezige bronnen van verontreiniging en de mate van ventilatie. Vooral de ventilatie is in Steinse woningen (net zoals in de rest van Zuid-Limburg) onder de maat. In de gemeente Stein wordt in de slaapkamer en keuken in meer dan de helft van de woningen onvoldoende geventileerd. In de keuken is in bijna tweederde van de woningen sprake van een slechte ventilatie en in de woonkamer zelfs in 70% van de woningen. In 28% van de woningen in Stein is sprake van schimmel- of vochtplekken. De kans op astmatische klachten bij volwassenen neemt door vochtige woningen toe met een factor 1,5 tot 2 (Houweling & Duijm, 2005). 35