Vaals. Een gezonde kijk op. maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Transcriptie

1 Een gezonde kijk op Vaals is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente Vaals op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Vaals Een gezonde kijk op Vaals 2010 maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen T info@ggdzl.nl December Opm_omslag boekje rvtv_a5_vaals.indd :07:31

2 Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

3 Een gezonde kijk op Vaals Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

4 Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen Telefoon: (046) Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch. Mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Een gezonde kijk op Vaals Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046)

6

7 inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Vaals 9 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken De regionale VTV voor Zuid-Limburg Toekomst van de regionale VTV Leeswijzer 13 2 Kenmerken van de bevolking in Vaals Een blik op Vaals Sociaaleconomische status in Vaals 17 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Vaals inleiding Gezondheid: over leven en dood Fysieke, psychische en sociale gezondheid 21 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden inleiding Leefstijl in Vaals Fysieke omgeving 36 5 Zorg en veiligheid in Vaals inleiding De gezondheidszorg in Vaals Maatschappelijke ondersteuning in Vaals Veiligheid in Vaals 44 5

8 Een gezonde kijk op VAALS 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Vaals Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Focus op risicogroepen Hoe nu verder? 50 Literatuur, gegevensbronnen en websites 51 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 55 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 57 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 59 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 61 Bijlage 3 Afkortingenlijst 63 Bijlage 4 Begrippenlijst 65 Bijlage 5 Verantwoording 69 Bijlage 6 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 70 6

9 voorwoord Voorwoord Wie naar Vaals kijkt, ziet een prachtige en unieke gemeente, met veel toerisme, publieke attracties en bezienswaardigheden. Een gemeente waar we trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat veel inwoners van Vaals overgewicht hebben, te weinig groenten en fruit eten en dat het binge-drinken en roken onder jongeren is toegenomen? En wist u dat in Vaals een derde van de 55-plussers kansarm en niet vitaal is en veel kinderen in een achterstandspositie verkeren? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Vaals voor een uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Vaals. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Vaals, op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale VTV 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg en een evaluatie van het huidige gemeentelijke gezondheidsbeleid, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid en het daaraan gelieerde uitvoeringsprogramma van Vaals. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Vaals. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

10

11 Een gezonde kijk op VAALS Een gezonde kijk op Vaals Gemiddelde levensverwachting en sterfte in Vaals In Vaals wijkt de levensverwachting nauwelijks af van het Nederlandse gemiddelde (80,4 versus 80,1 jaar). De sterfte is iets hoger maar verschilt niet significant van het landelijke gemiddelde (73,5 versus 72,1 per inwoners). De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker. Veel gezondheidsproblemen bij 55-plussers Eenzaamheid is vooral in de kern Vaals een groot probleem, zowel bij volwassenen (7,8%) als bij 55-plussers (8,6%). Het risico op een angststoornis of depressie neemt toe met het stijgen van de leeftijd; van de 55- en 75-plussers heeft respectievelijk 5,4 en 8,7% een hoog risico hierop. In de gemeente Vaals heeft ruim één op de dertien 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. Dit is minder dan het Zuid-Limburgse gemiddelde. In Vaals wonen iets meer ouderen die kansarm en niet vitaal zijn in vergelijking met de regio (37% versus 35%). Een klein deel van de Vaalse jongeren heeft psychosociale problemen Van de jongeren heeft 2,8% psychosociale problemen. Het percentage jongeren in Vaals dat wekelijks gepest wordt (6,9%) is hoger dan in de regio (4,6%). Het voortijdig schoolverlaten daalt voorzichtig in Vaals en komt bijna even vaak voor als gemiddeld in Zuid-Limburg (3,4 versus 4,0%). Leefstijl vaak ongezond in Vaals Bij veel volwassenen (47%) en ouderen (59%) in Vaals is sprake van overgewicht. Daarnaast is het percentage ouderen met de aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes is gestegen naar 10%. Ook het percentage 13- en 14-jarige meisjes met overgewicht is gestegen in Vaals; dit ligt echter nog onder het regionale gemiddelde. In alle leeftijdscategorieën wordt te weinig groente en fruit gegeten en een vijfde van de jongeren en volwassenen ontbijt niet dagelijks. Onder de 15- en 16-jarigen is een stijging te zien in het roken en onveilig vrijen. Er zijn echter ook gunstige trends. Bijna tweederde van de Vaalse jongeren is lid van een sportvereniging en het percentage volwassen rokers is gestabiliseerd. 9

12 Een gezonde kijk op VAALS Minder overmatig alcoholgebruik in Vaals In Vaals drinken minder volwassenen en ouderen overmatig alcohol dan gemiddeld in de regio. Onder jongeren is het (overmatig) alcoholgebruik afgenomen. Het binge-drinken is echter toegenomen onder de 13- en 14-jarigen. Veel woningen in Vaals hebben een binnenmilieuprobleem In de gemeente Vaals hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. Vooral de ventilatie in woningen is onder de maat. In 29% van de woningen is sprake van schimmel- en vochtplekken. In Vaals ervaren minder inwoners ernstige geluidshinder (19% versus 27% in Zuid-Limburg) en worden iets minder mensen ernstig in hun slaap gestoord (13% versus 15% in Zuid-Limburg). Veel 55-plussers in Vaals geven mantelzorg In Vaals ontvangt 7,3% van de 55-plussers mantelzorg ten opzichte van 9,9% in de regio. Veel Vaalse 55-plussers zijn zelf ook mantelzorger (12%) en de grootste groep bevindt zich onder 65- tot 75-jarigen (14%). Ook op hoge leeftijd (>85 jaar) wordt nog mantelzorg gegeven (6,5%). Van de mantelzorgers van 55 jaar en ouder is 15% belast; dit is lager dan in de regio (19%). Daarnaast is onder 55-plussers een grote behoefte aan een lokaal loket voor informatie over gezondheid (9,0%). Dit geldt met name voor de kern Vaals; hier is onder de 75-plussers vooral behoefte aan vervoer naar voorzieningen (12%) en sport- en beweegactiviteiten (13%). In de kern Lemiers is onder de ouderen een grote behoefte aan hulp bij administratieve of financiële activiteiten (6,9%). Veel geweldsdelicten in Vaals Het aantal geweldsdelicten in Vaals ligt, ten opzichte van het landelijk gemiddelde, hoog. In 2009 werden tien jongeren uit Vaals naar HALT verwezen. Bij de helft van deze verwijzingen betrof het vernielingen of openlijke geweldpleging tegen goederen. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg en Vaals is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een ander gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen. 10

13 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode (2012 tot en met 2015) voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven om beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente Vaals. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 11

14 Een gezonde kijk op VAALS 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Vaals en vanaf 2011 zal het Regionaal Kompas (website) beschikbaar zijn. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levensverwachting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de -uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Vaals is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van Vaals. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 12

15 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet om de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de Vaalse bevolking aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de inwoners van Vaals. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn op de gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken rondom zorg en veiligheid in Vaals. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen. 13

16 Een gezonde kijk op VAALS In deze rapportage voor de gemeente Vaals wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. De totaalcijfers voor de gemeente Vaals worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 14

17 Kenmerken VAN de BEVOLKing in VAALS 2 Kenmerken van de bevolking in Vaals 2.1 Een blik op Vaals De gemeente Vaals telt inwoners (peildatum 1 januari 2009). Van alle Zuid- Limburgers woont 1,6% in Vaals. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van 411 inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 in Zuid-Limburg (CBS StatLine). In de bevolkingsopbouw van Vaals (zie figuur 2.1) is te zien dat momenteel de groep 40- tot 70-jarigen groter is dan de groep jongeren en jongvolwassenen. In figuur 2.2 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Vaals afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. Hier valt op dat het aantal 15- tot 40-jarigen beneden het regionale en landelijke gemiddelde ligt. De 40-plussers liggen daarentegen boven de gemiddelden van Nederland en Zuid- Limburg. leeftijd mannen vrouwen aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Vaals op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) 15

18 Een gezonde kijk op VAALS 11 percentage leeftijd (jaren) Vaals Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.2: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Vaals, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) Het aantal inwoners van Vaals zal de komende jaren verder dalen (zie figuur 2.3). Over het algemeen zal het aantal ouderen toenemen en het aantal jongeren afnemen ten opzichte van nu. Vaals wijkt hierin niet af van de regionale prognose. Helft inwoners Vaals is allochtoon De demografische druk in Vaals is 65%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. Dit is groter dan het Nederlandse (64%) en het regionale percentage (63%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 was ongeveer 50% van de bevolking in Vaals van allochtone afkomst. Ongeveer 46% is van westerse allochtone afkomst. Dit percentage is aanzienlijk groter dan het landelijke gemiddelde (9%); dit is het gevolg van het grote aantal inwoners uit buurlanden België en met name Duitsland. Van de inwoners van Vaals is 4% van niet-westerse allochtone afkomst; dit ligt beneden het landelijke gemiddelde van 11% (CBS StatLine). 16

19 Kenmerken VAN de BEVOLKing in VAALS aantal inwoners Figuur 2.3: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Vaals (Bron: Etil) Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Vaals bevinden zich huishoudens waarvan 39% eenpersoonshuishoudens. Het percentage meerpersoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Vaals 38% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonhuishoudens zonder kinderen bedraagt 33% (Zuid-Limburg 35%) (CBS StatLine). 2.2 Sociaaleconomische status in Vaals De sociaaleconomische status (ses) geeft de positie van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid aan. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, opleiding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen aangeven in de bevolkingsopbouw (Deuning & Roedig, 2006). 17

20 Een gezonde kijk op VAALS Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog 0 2 km Figuur 2.4: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 (Bron: Deuning, 2006) In de gemeente Vaals bestaan geen grote verschillen in sociaaleconomische status (zie figuur 2.4). In de kern Vaals is de sociaaleconomische status midden-laag. In de kernen Lemiers en Vijlen is de ses gemiddeld. Lager besteedbaar inkomen in Vaals In 13 van de 19 gemeenten in Zuid-Limburg ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%; in Vaals is dit 49%. Andersom geldt ook dat in twaalf gemeenten het gemiddelde aantal inkomens ontvangers met een hoog inkomen lager ligt dan landelijk (20%); in Vaals is dit 12%. In de meeste Zuid-Limburgse gemeenten ligt het besteedbaar inkomen onder het Nederlandse gemiddelde van euro per inwoner; in Vaals is dit euro per inwoner (CBS StatLine). Het percentage kinderen in achterstandswijken ligt in Vaals hoger dan het landelijke gemiddelde van 17%. Van de kinderen in Vaals woont 7,9% in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). 18

21 Kenmerken VAN de BEVOLKing in VAALS Hoog percentage achterstandsleerlingen in Vaals Het hoogste percentage volwassenen in Vaals heeft een mavo- of lbo-opleiding afgerond (38%), 21% is hoog opgeleid (hbo- of wo-opleiding), 5,6% is laagopgeleid en 36% heeft een havo-, vwo- of mbo-opleiding afgerond. Het huidige aantal studenten in het hoger onderwijs ligt in bijna alle gemeenten in de regio lager dan het landelijke percentage (4%). Dit geldt ook voor Vaals (2%) (CBS StatLine). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in Vaals is 20%. Het landelijke gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Meer werkloosheids- en bijstandsuitkeringen in Vaals Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoort Vaals met 2,3% hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% (Mulder, 2009b). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt 2,3% een bijstandsuitkering. In Vaals ligt dit percentage op 3,4% (Mulder, 2009c). Daarnaast zijn percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang. In Vaals was dit in ,0% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). Deze cijfers kunnen sterk beïnvloed zijn door de economische recessie. Naar verwachting zijn deze cijfers dan ook aan verandering onderhevig. 19

22

23 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VAALS 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Vaals 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren, zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken, centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: lichamelijk, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Gemiddelde levensverwachting en sterfte in Vaals Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Ten opzichte van het Nederlands gemiddelde (80,1 jaar) behoort Zuid-Limburg met gemiddeld 79,3 jaar tot de regio s met de laagste levensverwachting. De gemiddelde levensverwachting (in de periode ) voor Vaals is 80,4 jaar en wijkt nauwelijks af van het landelijk gemiddelde. In Vaals is de sterfte 73,5 per inwoners; dit verschilt niet significant ten opzichte van Nederland (72,1). Hart- en vaatziekten en kanker zijn in Nederland de belangrijkste doodsoorzaken met respectievelijk 21,8 en 21,5 sterfgevallen per inwoners. Ook in Vaals zijn dit de belangrijkste doodsoorzaken. De sterfte aan hart- en vaatziekten en kanker is respectievelijk 22,5 en 17,6 per inwoners (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Chronische aandoeningen in Vaals Uit zelfrapportage blijkt dat bijna de helft van de volwassenen in Vaals (49%) minimaal één chronische aandoening heeft, hetgeen vergelijkbaar is met het Zuid-Limburgs gemiddelde. In Vaals is het percentage volwassenen met twee of meer chronische aandoeningen 27%. Dit is iets hoger dan het gemiddelde in Zuid-Limburg (25%) (zie figuur 3.1). Van de 55-plussers in Vaals heeft 80% minimaal één en 59% minimaal twee chronische aandoeningen; dit komt overeen met de percentages in Zuid-Limburg (zie 21

24 Een gezonde kijk op VAALS jongeren (13-14 jaar) jongeren (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) 0 Vaals percentage Zuid-Limburg Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening in Vaals (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg 2008) bijlage 2c). Chronische aandoeningen komen bij 46% van de jongeren in Vaals voor en bij 42% in Zuid-Limburg (zie bijlage 2a). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen beperkingen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in en komt bij relatief meer volwassenen in Vaals (19%) voor dan gemiddeld in de regio (15%) (zie bijlage 2c). Bij jongeren komen voornamelijk astma en COPD vaker voor dan in Zuid-Limburg (zie bijlage 2a). Een klein deel van de jongeren in Vaals heeft psychische problemen Psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met behulp van de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben een slechtere psychosociale gezondheid. In Vaals is het percentage jongeren met een verhoogde score iets lager dan in Zuid-Limburg, namelijk 2,8% ten opzichte van 4,1% (zie bijlage 2a). Evenals in Nederland is in Vaals te zien dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen iets hoger is dan bij de oudere jongeren (zie figuur 3.2). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de 22

25 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VAALS 4-6-jarigen 9-11-jarigen 13- en 14- jarigen 15- en 16- jarigen 0 Vaals 2 4 Zuid-Limburg percentage Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen in Vaals,vergeleken met Zuid- Limburg (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) ouders de rapportage doen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). Pesten vooral een probleem bij meisjes Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Vaals dat wekelijks wordt gepest (6,9%) is hoger dan in Zuid-Limburg (4,6%) (zie bijlage 2a). In Vaals wordt het hoogste percentage jongeren dat wekelijks wordt gepest op school gevonden bij de 13- en 14-jarige meisjes (15%). De jongeren die zelf wekelijks pesten op school zijn ook met name de 13- en 14-jarige meisjes (11%) (zie tabel 3.1). Het wekelijks gepest worden op school is bij de 13- en 14-jarigen na een lichte stijging in 2005 ten opzichte van 2001 in 2009 gestabiliseerd. Bij de 15- en 16-jarigen is het percentage gestegen ten opzichte van Voortijdig schoolverlaten in Vaals daalt voorzichtig Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. 23

26 Een gezonde kijk op VAALS Tabel 3.1: Percentage en trend van jongeren in Vaals die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) Vaals Vaals Vaals 2009 (%) Trend Vaals 2001 (%) 2005 (%) Totaal Man Vrouw Vaals Wekelijks gepest op school jaar 6,3 8,8 8,5 4,5 14,8 Stabiel jaar 1,5 0,0 5,6 6,3 5,1 Gestegen Wekelijks gepest buiten school jaar 4,5 0,0 4,2 7,4 2,3 Geen duidelijke trend jaar 0,0 1, Geen duidelijke trend Zelf wekelijks pesten jaar 10,8 2,9 9,9 7,4 11,4 Geen duidelijke trend jaar 5,9 0,0 5,6 6,3 5,1 Geen duidelijke trend In het schooljaar 2008/2009 zijn in Vaals 18 jongeren voortijdig gestopt met een schoolopleiding. Dit betrof 3,4% van de jongeren tussen de 12 en 22 jaar die daarmee zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo- of mbo 2-niveau) zijn uitgestroomd. Dit percentage is vanaf 2006 (4,9%) gedaald naar 3,4%. Voortijdig schoolverlaten komt in Vaals vrijwel evenveel voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Nederland en Zuid-Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). In 2008 heeft in Vaals 2,0% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen. In 2007 was dit iets lager. In de provincie Limburg heeft in ,8% van de kinderen een indicatie hiervoor (Steketee et al., 2010). Het percentage meldingen van mishandelde kinderen in Vaals in 2008 was 0,1% van de 0- tot en met 17-jarigen. Ten opzichte van voorgaande jaren is sprake van een stijging van het aantal meldingen, hetgeen niet noodzakelijkerwijs betekent dat er ook daadwerkelijk meer kindermishandeling was. In Limburg betreft het 0,3% van de kinderen waarvan mishandeling wordt gemeld (Steketee et al., 2010). 24

27 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VAALS Van alle meisjes in Vaals van 15 tot en met 19 jaar maakte 0,9% in 2008 een tienerzwangerschap door; in Zuid-Limburg was dit 0,6%. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat om tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages (Steketee et al., 2010). Eén op de twaalf volwassenen is slachtoffer van huiselijk geweld geweest Het percentage 55-plussers in Vaals dat ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld (3,3%) wijkt niet veel af van het Zuid-Limburgse gemiddelde van 3,9% (zie bijlage 2c). Van de volwassenen in Vaals is 8,2% (versus 8,1% in Zuid-Limburg) ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld. In de kern Vaals (9,2%) waren relatief meer volwassenen ooit slachtoffer van huiselijk geweld ten opzichte van de andere kernen in Vaals (zie bijlage 2b). In 2009 werden in Vaals acht meldingen van huiselijk geweld gedaan bij de Stichting Huiselijk Geweld. Bij de politie Limburg-Zuid kwamen 41 meldingen van huiselijk geweld binnen voor Vaals. Er werden 16 aangiften gedaan, die allemaal leidden tot een justitiëel traject. Daarnaast werden drie huis verboden opgelegd (GGD Zuid Limburg, 2010). Eenzaamheid vooral in kern Vaals Vanaf 17 jaar wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Vaals is 7,8% (zeer) ernstig eenzaam; een percentage dat niet significant hoger is dan gemiddeld in Zuid-Limburg (6,7%) (zie figuur 3.3). Opvallend is wel dat er een groot verschil is tussen de kernen. In Lemiers is 3,0% van de volwassenen (zeer) ernstig eenzaam terwijl dit in de kern Vaals 9,0% betreft. Van de 55-plussers in de gemeente Vaals is 8,6% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Dit is vergelijkbaar met het Zuid-Limburgse gemiddelde (9,1%). Er is wederom een groot verschil tussen de kernen. In Vijlen is 4,6% van de ouderen ernstig tot zeer ernstig eenzaam; in de kern Vaals is dit 9,6%. Eén op de elf 75-plussers heeft een hoog risico op een angststoornis of depressie Onder andere het hebben van een chronische ziekte, functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren voor een angststoornis of depressie. Omdat juist deze risicofactoren toenemen met het stijgen van de leeftijd lopen 25

28 Een gezonde kijk op VAALS volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Vaals Zuid-Limburg Figuur 3.3: Percentage eenzaamheid bij volwassenen en ouderen in Vaals, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) 55-plussers meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (Bohlmeijer et al., 2005). Het percentage volwassenen dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 5,4% in Vaals en 6,0% in Zuid-Limburg (zie figuur 3.4). In vergelijking met Zuid-Limburg (7,1%) is het percentage 55-plussers in Vaals met risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie iets lager (5,4%). Het percentage ouderen met dit risico is in de kern Vaals het hoogst (5,9%) en in Lemiers het laagst (3,2%) (zie bijlage 2c). Van de 75-plussers heeft 8,7% een hoog risico op een angststoornis of depressie (zie figuur 3.4). Ongevallen bij een op de dertien 55-plussers In Vaals heeft 7,4% van de 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen; een percentage dat iets lager is dan het Zuid- Limburgse gemiddelde (9,2%). Het percentage ouderen dat een ongeval in of rondom het eigen huis heeft gehad, is in Vaals 3,0% en in Zuid-Limburg 3,5% (zie bijlage 2c). 26

29 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in VAALS volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Vaals Zuid-Limburg Figuur 3.4: Percentage risico op angststoornissen en depressie bij volwassenen en ouderen in Vaals in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote persoonlijke impact met lichamelijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). Vaals heeft veel kansarme, niet vitale ouderen Een manier om kwetsbaarheid te meten is om ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meest kwetsbare ouderen zijn ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Onder deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker obesitas hebben. Er is een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). 27

30 Een gezonde kijk op VAALS kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal 0 Vaals Zuid-Limburg percentage Figuur 3.5: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in Vaals (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) In de gemeente Vaals wonen veel ouderen die kansarm en niet vitaal zijn (37%) (35% in Zuid-Limburg). Er is een behoorlijk verschil tussen de woonkernen. In Vaals is 38% van de ouderen kansarm en niet vitaal: in Vijlen 36% en in Lemiers 31% (zie figuur 3.5). 28

31 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl-, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de inwoners van Vaals kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcoholgebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Vaals Overgewicht omvangrijk in Vaals Bij veel volwassenen (47%) en ouderen (59%) in Vaals is sprake van overgewicht. Het percentage overgewicht is voor volwassenen iets hoger dan het Zuid-Limburgse en landelijke gemiddelde. Voor ouderen is het percentage overgewicht vergelijkbaar met het Zuid-Limburgse en landelijke gemiddelde. Ernstig overgewicht laat een tegengesteld beeld zien; bij 12% van de volwassenen en bij 17% van de ouderen is sprake van obesitas. Voor volwassenen is dit vergelijkbaar met het Zuid-Limburgse gemiddelde, maar voor ouderen is dit percentage lager. Het percentage volwassenen met overgewicht is gestabiliseerd en het aantal volwassenen met obesitas laat in Vaals een daling zien, net zoals de landelijke trend. In Lemiers hebben opmerkelijk minder volwassenen obesitas (7,3%) in vergelijking met Vaals (14%) en Vijlen (10%). De aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes is in Vaals bij de volwassenen stabiel gebleven en bij de ouderen toegenomen ten opzichte van 2005 (zie tabel 4.1 en bijlage 2b en 2c). In Vaals heeft 15% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt af naar 9,7% bij de 13- en 14-jarigen. Vergeleken met jeugdigen elders in het land hebben leeftijdsgenoten uit Vaals minder vaak overgewicht, maar vaker obesitas. Hierin wijkt Vaals af van de situatie in Zuid-Limburg. Vanaf 9-jarige leeftijd hebben meisjes vaker overgewicht dan jongens. Jongens hebben tot de leeftijd van 14 jaar vaker ernstig overgewicht dan meisjes (zie tabel 4.1 en bijlage 2a). 29

32 Een gezonde kijk op VAALS Tabel 4.1: Overgewicht in Vaals: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Overgewicht (BMI 25) Zuid-Limburg /2009 (%) Vaals /2005 (%) Vaals /2009 (%) Trend Vaals 5-6 jaar: jongen 10,0 7,3 13,5 16,0 Gestegen 5-6 jaar: meisje 15,0 11,8 26,9 13,2 Gedaald 9-11 jaar: jongen 15,0 16,1 15,1 8,8 Gedaald 9-11 jaar: meisje 18,0 17,2 13,6 13,2 Stabiel jaar: jongen 15,0 14,5 17,2 7,2 Gedaald jaar: meisje 16,0 16,3 8,4 12,3 Gestegen jaar 40,4 42,8 46,5 47,1 Stabiel jaar 57,0 60,4 62,9 59,5 Gedaald 75+ jaar 53,3 56,4-55,3 - Ernstig overgewicht (obesitas) (BMI 30) 5-6 jaar: jongen 3,0 1,6 5,8 4,0 Gedaald 5-6 jaar: meisje 4,0 2,9 3,8 1,9 Gedaald 9-11 jaar: jongen 3,0 2,5 1,4 4,4 Gestegen 9-11 jaar: meisje 3,0 2,8 1,7 3,8 Gestegen jaar: jongen 3,0 2,9 1,7 2,9 Licht gestegen jaar: meisje 3,0 2,8 1,7 3,1 Licht gestegen jaar 9,3 12,1 14,9 12,0 Gedaald jaar 15,0 16,5 15,7 17,5 Gestegen 75+ jaar 11,8 13,8-16,3 - Diabetes (suikerziekte) jaar - 1,0-0, jaar - 0,9-1, jaar 1,7 2,6 0,9 0,6 Stabiel jaar 9,8 13,0 7,1 10,3 Gestegen 75+ jaar 14,4 18,7-15,9-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 30

33 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Tabel 4.2: Voedingsgewoonten in Vaals: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmoni-tor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Oude-renmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Vaals /2005 (%) Vaals /2009 (%) Trend Vaals Onvoldoende groenten (< 200 gram per dag) jaar 2-55,0 48,5 59,4 Gestegen jaar 2-56,1 63,2 52,1 Gedaald jaar - 66,5 76,3 57,3 Gedaald jaar - 62,6 66,2 58,9 Gedaald 75+ jaar - 72,4-64,1 - Onvoldoende fruit (< 2 stuks per dag) jaar - 65,0 65,5 63,2 Gedaald jaar - 83,0 73,2 67,6 Gedaald jaar - 78,0 53,5 74,4 Gestegen jaar - 62,0 45,5 61,6 Gestegen 75+ jaar - 50,0-49,4 - Niet dagelijks ontbijten (< dan 5 keer per week) jaar - 19,0 25,0 14,5 Gedaald jaar - 22,1 32,8 25,4 Gedaald jaar - 21,0 27,4 20,1 Gedaald jaar - 9,0 10,1 7,8 Gedaald 75+ jaar - 5,2-3,9-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Niet dagelijks groente eten 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. Veel inwoners van Vaals eten onvoldoende groente en fruit Ongeveer tweederde van de volwassenen en ouderen in Vaals voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groenten per dag (zie tabel 4.2). Driekwart van de volwassenen en meer dan de helft van de ouderen voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal twee stuks fruit per dag. Ook van de jongeren in Vaals eet de meerderheid onvoldoende groenten en fruit. De trend ( ) voor fruitconsumptie ontwikkelt zich in Vaals voor volwassenen en ouderen ongunstig; steeds minder volwassenen en ouderen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De fruitconsumptie bij jongeren is daarentegen toegenomen ten opzichte van De consumptie van 31

34 Een gezonde kijk op VAALS Tabel 4.3: Bewegen en roken in Vaals: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Vaals /2005 (%) Vaals /2009 (%) Trend Vaals Voldoet niet aan beweegnorm (< 5 dagen per week minstens half uur matig actief) jaar 2-22,0-13, jaar 2-32,0-25, jaar - 38,1-38, jaar - 33,0-35,2-75+ jaar - 61,6-65,7 - Geen lid van een sportvereniging jaar - 32,2 41,2 40,6 Stabiel jaar - 36,6 35,1 35,7 Stabiel Roken jaar 12,4 10,0 9,1 5,8 Gedaald jaar 24,2 21,0 12,1 25,4 Gestegen jaar 34,1 29,0 29,6 30,1 Stabiel jaar 25,2 23,6 23,9 23,4 Stabiel 75+ jaar 12,4 11,6-11,2-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS < 7 dagen per week minstens 1 uur matig actief 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. groenten is de afgelopen jaren bij nagenoeg alle leeftijdscategorieën toegenomen. Hoewel nog steeds een vijfde van de jongeren en volwassenen niet dagelijks ontbijt (minder dan vijf keer per week), ontbijten ten opzichte van 2005 steeds meer inwoners van Vaals wel dagelijks. Deze trend is ook regionaal waarneembaar (zie tabel 4.1 en bijlage 2a, 2b en 2c). Jongeren in Vaals bewegen veel Hoewel nog niet alle inwoners van Vaals aan de Nederlandse norm gezond bewegen voldoen, zijn de cijfers voor de gemeente gunstig. Vooral de jongeren in Vaals voldoen opvallend vaker aan de beweegnorm in vergelijking met leeftijdsgenoten uit de regio (zie tabel 4.3). 32

35 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Bijna tweederde van de jongeren uit Vaals is lid van een sportvereniging. Dit percentage is stabiel ten opzichte van Bij de 13- en 14-jarigen ligt het percentage dat lid is van een sportvereniging iets lager dan gemiddeld in de regio (zie tabel 4.3 en bijlage 2a). Groot percentage 15- en 16-jarigen in Vaals rookt In 2009 rookte in Vaals 30% van de volwassen bevolking. Er is een groot verschil tussen de kernen; in Vijlen rookt 22% van de volwassenen en in de kern Vaals is dit 31%. In Vaals rookt van de 13- en 14- en 15- en 16-jarigen respectievelijk 5,8 en 25%. In vergelijking met Nederland en Zuid-Limburg wordt in Vaals door alle leeftijdscategorieën in vergelijkbare mate gerookt. De grootste stijging in roken is te zien bij de 15- en 16-jarigen (zie tabel 4.3). Overmatig alcoholgebruik laag bij ouderen in Vaals Ten opzichte van de rest van de regio wordt in Vaals door ouderen opmerkelijk minder overmatig alcohol gedronken (zie bijlage 2c). Onder de jongeren in Vaals is het (overmatig) alcoholgebruik, dronken geweest in de laatste 4 weken en het binge-drinken afgenomen ten opzichte van Dit laatste geldt niet voor het binge-drinken onder de 13- en 14-jarigen (zie tabel 4.4). Meer sofdruggebruik door 15- en 16-jarigen In Vaals is het softdruggebruik (cannabisgebruik) van 13- en 14-jarigen iets lager dan in de rest van Zuid-Limburg. Het softdruggebruik bij 15- en 16-jarigen is toegenomen ten opzichte van In Nederland is het drugsgebruik onder jongeren toegenomen. Vanaf 14 jaar is er landelijk een sterke toename van het cannabisgebruik (Lamberts et al., 2010) (zie tabel 4.4). Stijging onveilig vrijen 15- en 16-jarigen Van de 13- en 14-jarigen en 15- en 16-jarigen in Vaals vrijt respectievelijk 1,5 en 14% onveilig (gebruikt geen condoom). Dit is vergelijkbaar met het regionale gemiddelde. Ten opzichte van 2005 laten 13- en 14-jarigen een daling en 15- en 16-jarigen een stijging zien in onveilig vrijen (zie tabel 4.4). Trend in leefstijl bij jongeren niet ongunstig Onder de jongeren zijn de percentages voor (overmatig) alcoholgebruik, dronken geweest in de afgelopen 4 weken en binge-drinken gedaald. Daarnaast is de fruitconsumptie en het dagelijks ontbijten toegenomen. De groenteconsumptie onder de 13- en 14-jarigen is afgenomen en het binge-drinken is toegenomen. De 15- en 16-jarigen in Vaals zijn meer gaan roken en meer softdrugs gaan gebruiken; ook vrijen zij vaker onveilig. 33

36 Een gezonde kijk op VAALS Tabel 4.4: Alcohol-/drugsgebruik en seksueel gedrag in Vaals: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Begin leeftijd alcohol drinken 34 Zuid-Limburg /2009 (%) Vaals /2005 (%) Vaals /2009 (%) Trend Vaals jaar 11,8 jaar 11,0 10,5 11,1 Gestegen jaar 13,1 jaar 12,9 12,3 13,2 Gestegen Alcoholgebruik jaar 3 33,0 27,0 48,4 35,3 Gedaald jaar 3 71,7 66,4 71,4 66,2 Gedaald jaar 4 86,3 85,0 88,7 84,9 Gedaald jaar 4 82,5 79,5 88,4 78,7 Gedaald 75+ jaar 4 67,6 61,6-63,3 - Overmatig alcoholgebruik (man > 21 glazen en vrouw > 14 glazen per week) jaar 5 1,2 0,9 3,4 0,0 Gedaald jaar 5 9,3 6,8 17,2 6,1 Gedaald jaar - 9,3-5, jaar - 11,3-7,1-75+ jaar - 3,8-1,3 - Binge drinken ( 5 glazen per gelegenheid in de afgelopen 4 weken) jaar 23,8 17,9 12,1 23,2 Gestegen jaar 54,3 46,3 56,9 42,3 Gedaald Zwaar drinken ( 6 glazen minstens 1 dag in de week) jaar 13,0 12,1 9,4 8,7 Stabiel jaar 8,9 8,6 8,9 6,6 Gedaald 75+ jaar 1,7 1,5-1,0 - Dronken geweest (afgelopen 4 weken) jaar 8,7 6,6 12,1 4,3 Gedaald jaar 34,1 27,0 28,6 21,1 Gedaald Softdruggebruik (recent gebruik < 4 weken) jaar 3,8 3,8 0,0 0,0 Stabiel jaar 11,5 9,3 5,2 15,5 Gestegen Harddrugsgebruik (recent gebruik < 4 weken) jaar 0,6 0,3 3,0 0,0 Gedaald jaar 1,2 1,1 0,0 1,4 Stabiel Onveilig vrijen (geen condoom gebruikt, alle jongeren) jaar - 3,2 6,5 1,5 Gedaald jaar - 15,3 12,1 14,3 Gestegen

37 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Vaals /2005 (%) Risico op soa (geen condoom gebruikt, seksueel actieve jongeren) Vaals /2009 (%) Trend Vaals jaar - 36,0 100,0 25, jaar - 47,6 41,2 50,0 Stabiel Soa gehad (seksueel actieve jongeren) jaar - 4,5 0,0 0, jaar - 1,5 6,3 0,0-6 1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar 3 Heeft afgelopen 4 weken gedronken 4 Heeft afgelopen jaar gedronken 5 > 20 glazen alcohol per week 6 Te klein absoluut aantal om uitspraken te doen over de trend NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. De leefstijl van veel volwassenen en ouderen in Vaals ontwikkelt zich de laatste jaren voor een aantal factoren gunstig: er wordt vaker ontbeten, er worden meer groenten gegeten en het alcoholgebruik is gedaald. Er is daarentegen een afname van fruitconsumptie en het percentage rokers is gelijk gebleven. Waar volwassenen een afname in obesitas laten zien, neemt dit bij ouderen juist toe. Onder ouderen is het overmatig alcoholgebruik echter laag en is er de laatste jaren een daling in zwaar drinken en overgewicht (zie bijlage 2b en 2c). Leefstijlfactoren hangen samen met sociaaleconomische gezondheidsverschillen In Zuid-Limburg leven veel mensen met een lagere sociaaleconomische status (ses) vaker ongezond. Laagopgeleiden roken vaker, eten ongezonder en zijn vaker te dik dan hoogopgeleiden. Ouderen, die voor hun inkomen volledig afhankelijk zijn van de AOW, drinken daarentegen minder alcohol dan mensen met meer inkomen. In de gemeentelijke cijfers is de invloed van de ses nauwelijks zichtbaar. De invloed van de mensen met een lage en een hoge ses worden in de gemeentelijke cijfers uitgemiddeld. Tussen de kernen zijn er verschillen naar ses; er is sprake van een geografische clustering. Zo scoort de kern Vaals het slechtst op de leefstijlindicatoren. Zie ook paragraaf 2.2 over deze verschillen in Vaals. 35