Gulpen-Wittem. Een gezonde kijk op. maakt deel uit van. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning. Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem

Transcriptie

1 Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente GulpenWittem op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem maakt deel uit van 2010 Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen T info@ggdzl.nl December Opm_omslag boekje rvtv_a5_gulpen-wittem.indd :16:44

2 Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

3 Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

4 Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen Telefoon: (046) Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch. Mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046)

6

7 inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem 9 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken De regionale VTV voor Zuid-Limburg Toekomst van de regionale VTV Leeswijzer 13 2 Kenmerken van de bevolking in Gulpen-Wittem Een blik op Gulpen-Wittem Sociaaleconomische status in Gulpen-Wittem 17 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Gulpen-Wittem inleiding Gezondheid: over leven en dood Fysieke, psychische en sociale gezondheid 21 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden inleiding Leefstijl in Gulpen-Wittem Fysieke omgeving 35 5 Zorg en veiligheid in Gulpen-Wittem inleiding De gezondheidszorg in Gulpen-Wittem Maatschappelijke ondersteuning in Gulpen-Wittem Veiligheid in Gulpen-Wittem 40 5

8 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Gulpen-Wittem Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Focus op risicogroepen Hoe nu verder? 46 Literatuur, gegevensbronnen en websites 47 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 51 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 53 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 55 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 57 Bijlage 3 Afkortingenlijst 59 Bijlage 4 Begrippenlijst 61 Bijlage 5 Verantwoording 65 Bijlage 6 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 66 6

9 voorwoord Voorwoord Wie naar Gulpen-Wittem kijkt, ziet een prachtige, heuvelachtige en unieke gemeente, met veel toerisme, publieke attracties en bezienswaardigheden. Een gemeente waar we in Zuid-Limburg trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat veel inwoners van Gulpen-Wittem overgewicht hebben, te weinig groenten en fruit eten en dat nog te weinig bewogen wordt? En wist u dat in Gulpen-Wittem veel 55-plussers kansarm en niet vitaal zijn en een gezondheidsrisico lopen? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Gulpen-Wittem voor een uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Gulpen- Wittem. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Gulpen-Wittem, op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid en het daaraan gekoppelde uitvoeringsprogramma voor Gulpen-Wittem. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Gulpen-Wittem. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

10

11 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem Gemiddelde levensverwachting en sterfte in Gulpen-Wittem In Gulpen-Wittem wijkt de levensverwachting nauwelijks af van het Nederlandse gemiddelde (80,9 versus 80,1 jaar). De sterfte is iets lager dan gemiddeld in Nederland, maar verschilt niet significant van het landelijke gemiddelde (67,7 versus 72,1 per inwoners). De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker. Veel gezondheidsproblemen bij 55-plussers Van de 55-plussers in Gulpen-Wittem is 6,6% ernstig tot zeer ernstig eenzaam (versus 9,1% in Zuid-Limburg). Bij de 75-plussers loopt dit percentage op tot 12%. Eén op de twintig 75-plussers heeft een hoog risico op angststoornissen of een depressie (5,1% versus 7,1% in Zuid-Limburg). Van de volwassenen is 7,8% ernstig eenzaam ten opzichte van 6,6% in de regio. In Gulpen-Wittem heeft één op de tien 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. Meer dan een kwart van de ouderen in Gulpen-Wittem is kansarm en niet vitaal. Een klein deel van jongeren in Gulpen-Wittem heeft psychosociale problemen Van de jongeren heeft 1,6% psychosociale problemen ten opzichte van 4,1% in Zuid-Limburg. Van de jongeren wordt 2,9% wekelijks gepest; dit ligt lager dan het regionale gemiddelde. Voortijdig schoolverlaten komt in Gulpen-Wittem minder voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten. Leefstijl vaak ongezond in Gulpen-Wittem Bij veel volwassenen (38%) en ouderen (58%) in Gulpen-Wittem is sprake van overgewicht. Bij volwassenen stijgt het percentage met ernstig overgewicht (obesitas) nog steeds (9,9%), evenals bij ouderen de aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes (8,7%). In alle leeftijdscategorieën wordt te weinig groente en fruit gegeten en 15% van de jongeren ontbijt niet dagelijks. Er zijn echter ook gunstige trends. Vergeleken met jeugdigen elders in het land hebben leeftijdsgenoten in Gulpen- Wittem minder vaak (ernstig) overgewicht en bewegen zij aanzienlijk meer. Ruim driekwart van de jongeren in Gulpen-Wittem is lid van een sportvereniging en in alle leeftijdscategorieën wordt minder gerookt. 9

12 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM Veel woningen in Gulpen-Wittem hebben een binnenmilieuprobleem In de gemeente Gulpen-Wittem hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. Vooral ventilatie in woningen is onder de maat. Bij 37% is sprake van schimmel- en vochtplekken. Van de inwoners in Gulpen-Wittem ervaart 19% ernstige geluidshinder en heeft 11% ernstige slaapverstoring door geluid. Eén op de elf 55-plussers ontvangt mantelzorg in Gulpen-Wittem In Gulpen-Wittem ontvangt 8,9% van de 55-plussers mantelzorg. Daarnaast is onder 55-plussers een duidelijke behoefte aan sport- of bewegingsactiviteiten (7,5%) terwijl de 75-plussers een duidelijke behoefte hebben aan hulp in en om het huis via een vrijwilligersorganisatie (8,1%) en vervoer naar voorzieningen (11%). Veel inbraken in Gulpen-Wittem Het aantal inbraken in Gulpen-Wittem ligt, ten opzichte van het landelijk gemiddelde, hoog. In 2009 werden 25 jongeren uit Gulpen-Wittem naar HALT verwezen. Een derde van deze jongeren is bij HALT terecht gekomen voor vernieling of openlijke geweldpleging tegen goederen. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg en Gulpen-Wittem is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijk activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een ander gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen. 10

13 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode (2012 tot en met 2015) voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven om beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente Gulpen-Wittem. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 11

14 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezond kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Gulpen-Wittem en vanaf 2011 zal het Regionaal Kompas (website) beschikbaar zijn. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levensverwachting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de -uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Gulpen- Wittem is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van Gulpen-Wittem. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 12

15 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de bevolking van Gulpen-Wittem aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de inwoners van Gulpen-Wittem. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn op de gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken 13

16 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM rondom zorg en veiligheid in Gulpen-Wittem. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen. In deze rapportage voor de gemeente Gulpen-Wittem wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. De totaalcijfers voor de gemeente Gulpen-Wittem worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 14

17 Kenmerken VAN de BEVOLKing in GULPEN-WiTTEM 2 Kenmerken van de bevolking in Gulpen-Wittem 2.1 Een blik op Gulpen-Wittem De gemeente Gulpen-Wittem telt inwoners (peildatum 1 januari 2009). Van alle Zuid-Limburgers woont 2,4% in Gulpen-Wittem. Qua oppervlakte is zij de grootste gemeente in de regio. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van 199 inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 in Zuid-Limburg (CBS StatLine). Dit is de laagste bevolkingsdichtheid in de regio. In de bevolkingsopbouw van Gulpen-Wittem (zie figuur 2.1) is te zien dat momenteel de groep 40- tot 70-jarigen groter is dan de groep jongeren en jongvolwassenen. In figuur 2.2 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Gulpen-Wittem afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. Hier valt op dat het aantal 20- tot 45-jarigen lager ligt dan het landelijke en regionale gemid- leeftijd mannen vrouwen aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Gulpen-Wittem op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) 15

18 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM 11 percentage leeftijd (jaren) Gulpen-Wittem Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.2: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Gulpen-Wittem, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) delde. het aantal 45- tot 75-jarigen ligt daarentegen boven het regionale en landelijke gemiddelde. Het aantal inwoners van Gulpen-Wittem zal de komende jaren verder dalen (zie figuur 2.3). Over het algemeen zal het aantal ouderen toenemen en het aantal jongeren afnemen ten opzichte van nu. Gulpen-Wittem wijkt hierin niet af van de regionale prognose. Klein percentage niet-westerse allochtonen in Gulpen-Wittem De demografische druk in Gulpen-Wittem is 64%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. Dit is gelijk aan het Nederlandse percentage en ligt iets hoger dan het regionale percentage (63%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 was ongeveer 13% van de bevolking in Gulpen-Wittem van allochtone afkomst. Ongeveer 12% is van westerse allochtone afkomst. Dit percentage is groter dan het landelijke gemiddelde (9%); dit is mogelijk het gevolg van het grote aantal inwoners uit buurlanden België en Duitsland. Van de inwoners van Gulpen- 16

19 Kenmerken VAN de BEVOLKing in GULPEN-WiTTEM aantal inwoners Figuur 2.3: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Gulpen-Wittem (Bron: Etil) Wittem is 1% van niet-westerse allochtone afkomst; landelijk ligt dit percentage op 11% (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Gulpen-Wittem bevinden zich huishoudens waarvan 26% eenpersoonshuishoudens. Het percentage meerpersoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Gulpen-Wittem 37% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonhuishoudens zonder kinderen bedraagt 37% (Zuid- Limburg 35%) (CBS StatLine). 2.2 Sociaaleconomische status in Gulpen-Wittem De sociaaleconomische status (ses) geeft de positie van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid aan. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, opleiding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen aangeven in de bevolkingsopbouw (Deuning & Roedig, 2006). 17

20 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog spoorlijn 0 2 km Figuur 2.4: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 (Bron: Deuning, 2006) In de gemeente Gulpen-Wittem bestaan duidelijk verschillen in ses (zie figuur 2.4). Een groot deel van de gemeente scoort gemiddeld (de kernen Eys, Elkenrade, Gulpen, Reijmerstok, Nijswiller en Wahlwiller). Een tweetal poscodegebieden heeft een middenlage sociaaleconomische status; dit betreft Wijlre en Mechelen. In het zuiden van de gemeente ligt een aantal gebieden met een midden-hoge tot hoge ses, dit betreft onder meer Slenaken. Besteedbaar inkomen bijna gelijk aan Nederlands gemiddelde In 13 van de 19 gemeenten in Zuid-Limburg ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%; in Gulpen-Wittem is dit 42%. Andersom geldt ook dat in 12 gemeenten het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een hoog inkomen lager ligt dan landelijk (20%); in Gulpen-Wittem is dit 18%. In de meeste Zuid-Limburgse gemeenten ligt het besteedbaar inkomen onder het Nederlandse gemiddelde van euro per inwoner; in Gulpen-Wittem is dit euro per inwoner en daarmee bijna gelijk aan het landelijke gemiddelde (CBS StatLine). Er wonen geen kinderen in de gemeente Gulpen- Wittem in een achterstandswijk; landelijk is dit gemiddeld 17%. Van de kinderen in 18

21 Kenmerken VAN de BEVOLKing in GULPEN-WiTTEM Gulpen-Wittem woont 1,8% in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). Minder achterstandsleerlingen dan gemiddeld in Nederland Het hoogste percentage volwassenen in Gulpen-Wittem heeft een havo-, vwo- of mboopleiding afgerond (35%), 31% is hoog opgeleid (hbo- of wo-opleiding), 5,4% is laagopgeleid en 29% heeft een mavo- of lbo-opleiding afgerond. Het huidige aantal studenten in het hoger onderwijs ligt in bijna alle gemeenten in de regio lager dan het landelijke percentage (4%). Dit geldt ook voor Gulpen-Wittem (3%) (CBS StatLine). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in Gulpen-Wittem is 6,3%. Het landelijke gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Percentage mensen met bijstandsuitkering lager dan landelijk gemiddelde Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoort Gulpen-Wittem met 2,0% hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% (Mulder, 2009b). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt 2,3% een bijstandsuitkering. In Gulpen-Wittem ligt dit percentage op 0,7% (Mulder, 2009c). Daarnaast zijn percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang. In Gulpen-Wittem was dit in ,5% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). Deze cijfers kunnen sterk beïnvloed zijn door de economische recessie. Naar verwachting zijn deze cijfers aan verandering onderhevig. 19

22

23 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in GULPEN-WiTTEM 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Gulpen-Wittem 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren, zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken, centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: lichamelijk, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Levensverwachting en sterfte in Gulpen-Wittem Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Zuid-Limburg behoort met gemiddeld 79,3 jaar tot de regio s met de laagste levensverwachting. In Gulpen-Wittem was de gemiddelde levensverwachting (in de periode ) 80,9 jaar en wijkt daarmee niet veel af van het Nederlands gemiddelde (80,1 jaar). In Gulpen-Wittem is de sterfte 67,7 per inwoners en in Nederland gemiddeld 72,1 per inwoners. In Nederland zijn hart- en vaatziekten en kanker de belangrijkste doodsoorzaken met 21,8 en 21,5 sterftegevallen per inwoners. Ook in Gulpen-Wittem zijn dit de belangrijkste doodsoorzaken. De sterfte aan deze ziekten is in Gulpen-Wittem 23,4 en 19,1 per inwoners (Lamberts et al., 2010). In Gulpen-Wittem is de sterfte aan long kanker (3,5 per inwoners) significant lager dan in Nederland gemiddeld (5,2) en ook de sterfte aan dementie (1,8 per inwoners) is lager dan het landelijk gemiddelde (3,8 per inwoners) (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Minder chronische klachten in Gulpen-Wittem Uit zelfrapportage van de volwassenen in Gulpen-Wittem blijkt dat bijna de helft minimaal één chronische aandoening heeft (48%). Dit is vergelijkbaar met het regionale 21

24 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM jongeren (13-14 jaar) jongeren (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) percentage Gulpen-Wittem Zuid-Limburg Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening in Gulpen-Wittem (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) gemiddelde van 50% (figuur 3.1). Eén op de vijf volwassenen in Gulpen-Wittem heeft twee of meer chronische aandoeningen; in de regio is dit één op de vier. Van de 55-plussers heeft 76% minimaal één en 52% minimaal twee chronische aandoeningen. Dit is beduidend lager dan in Zuid-Limburg (respectievelijk 80 en 59%). In Gulpen- Wittem komen chronische aandoeningen bij 35% van jongeren voor ten opzichte van 42% in de regio (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen beperkingen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in. Bij jongeren komen voornamelijk astma en COPD vaak voor (zie bijlage 2a). Klein deel van jongeren in Gulpen-Wittem heeft psychosociale problemen Psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met behulp van de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben een slechtere psychosociale gezondheid. In Gulpen- Wittem is het percentage jongeren met een verhoogde score lager dan in Zuid-Limburg, 22

25 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in GULPEN-WiTTEM 4-6-jarigen 9-11-jarigen 13- en 14-jarigen 15- en 16-jarigen 0 Gulpen-Wittem 2 4 percentage Zuid-Limburg Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen in Gulpen-Wittem,vergeleken met Zuid-Limburg (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) namelijk 1,6% versus 4,1% (zie bijlage 2a). Evenals in Nederland is in Gulpen-Wittem de trend waarneembaar dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen iets hoger is dan bij de oudere jongeren (zie figuur 3.2). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de ouders de rapportage doen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). Pesten in Gulpen-Wittem problematisch Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Gulpen-Wittem dat wekelijks wordt pest is 2,9% ten opzichte van 4,6% in Zuid-Limburg (zie bijlage 2a). In Gulpen-Wittem wordt het hoogste percentage jongeren dat wekelijks wordt gepest op school gevonden bij de 13- en 14-jarige meisjes (4,2%). De jongeren die zelf wekelijks pesten op school zijn met name de 13- en 14-jarige jongens (5,7%). De trend laat een wisselend beeld zien. Het percentage 13- en 14-jarigen dat wekelijks wordt gepest is stabiel. Het percentage 15- en 16-jarigen dat op school wordt gepest schommelt tussen de 2 en 3%. Het zelf wekelijks pesten is bij de 15- en 16-jarigen in 2009 gedaald ten opzichte van 2005 (van 5 naar 1,2%) (zie tabel 3.1). 23

26 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM Tabel 3.1: Percentage en trend van jongeren in Gulpen-Wittem die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) Gulpen- Wittem Gulpen- Wittem Gulpen-Wittem 2009 (%) Trend Gulpen- Wittem 2001 (%) 2005 (%) Totaal Man Vrouw Wekelijks gepest op school jaar 3,0 2,7 3,5 2,8 4,2 Stabiel jaar 2,1 2,8 2,4 2,3 2,6 Stabiel Wekelijks gepest buiten school jaar 1,2 0,9 2,1 1,4 2,8 Gestegen jaar 0,7 2,1 0,0 0,0 0,0 Geen duidelijke trend Zelf wekelijks pesten jaar 5,3 1,8 4,2 5,7 2,8 Geen duidelijke trend jaar 3,5 4,9 1,2 2,3 0,0 Geen duidelijke trend Voortijdig schoolverlaten in Gulpen-Wittem neemt toe Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. In het schooljaar 2008/2009 zijn in Gulpen-Wittem 33 jongeren voortijdig gestopt met een schoolopleiding. Dit betrof 2,8% van de jongeren tussen de 12 en 22 jaar die daarmee zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo- of mbo 2-niveau) zijn uitgestroomd. Dit percentage is sinds 2005 (1,8%; 22 jongeren) licht gestegen. Voortijdig schoolverlaten komt in Gulpen-Wittem echter minder voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Nederland en Zuid-Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). In 2008 heeft in Gulpen-Wittem 1,1% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen. Ten opzichte van voorgaande jaren is er sprake van een toename. In de provincie Limburg heeft in ,8% van de kinderen jeugdzorg ontvangen; in Nederland 2,1% (Steketee et al., 2010). 24

27 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in GULPEN-WiTTEM Het percentage meldingen van mishandelde kinderen (van 0 tot en met 17 jaar) in Gulpen-Wittem in 2008 was vrijwel nihil. Ten opzichte van voorgaande jaren is er sprake van een forse daling van het aantal meldingen, hetgeen niet noodzakelijkerwijs betekent dat er ook daadwerkelijk minder kindermishandeling was (Steketee et al., 2010). In Limburg betreft het 0,3% van de kinderen waarvan mishandeling wordt gemeld. Van alle meisjes in Gulpen-Wittem van 15 tot en met 19 jaar maakte 0,5% in 2008 een tienerzwangerschap door; in Limburg was dit 0,6%. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat in tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages. Eén op de 17 volwassenen is slachtoffer van huiselijk geweld geweest Het percentage 55-plussers in Gulpen-Wittem dat ooit slachtoffer is geweest van huiselijk geweld is 2,7%; in Zuid-Limburg is dit gemiddeld 3,9% (bijlage 2c). Van de volwassenen in Gulpen-Wittem is 6,3% (versus 8,1% in Zuid-Limburg) ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld (zie bijlage 2b). Bij de politie Limburg-Zuid kwamen in 2009 voor Gulpen-Wittem 36 meldingen van huiselijk geweld binnen. Er werden 15 aangiften gedaan, waarvan er 13 leidden tot een justitieel traject. Er werden twee huisverboden opgelegd (GGD Zuid Limburg, 2010). Eenzaamheid vooral bij 75-plussers en volwassenen Vanaf 17 jaar wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Gulpen-Wittem is 7,8% (zeer) ernstig eenzaam; in Zuid-Limburg 6,6% (zie figuur 3.3). Van de 55-plussers in Gulpen- Wittem is 6,6% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. In Zuid-Limburg is dit gemiddeld 9,1% (zie bjilage 2c). Het percentage eenzame ouderen neemt toe met het stijgen van de leeftijd. In Zuid-Limburg is 12% van de 75-plussers ernstig eenzaam, in Gulpen- Wittem is dit 8,3% (zie figuur 3.3). Relatief weinig 75-plussers met risico op angststoornis of depressie Onder andere het hebben van een chronische ziekte, functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren voor een angststoornis of depressie. Omdat juist deze risicofactoren toenemen met het stijgen van de leeftijd lopen 25

28 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Gulpen-Wittem Zuid-Limburg Figuur 3.3: Percentage eenzaamheid bij volwassenen en ouderen in Gulpen-Wittem, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) 55-plussers meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (Bohlmeijer et al., 2005). Het percentage volwassenen dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 4,4% in Gulpen-Wittem en 6,0% in Zuid-Limburg (zie figuur 3.4). In vergelijking met Zuid-Limburg (7,1%) is het percentage 55-plussers in Gulpen-Wittem met risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie laag (5,1%) (zie bijlage 2c). Het percentage 75-plussers met een risico (5,5%) is vergelijkbaar met het percentage 55- tot 75-jarigen (5,0%) (zie figuur 3.4). Veel ongevallen bij 55-plussers In Gulpen-Wittem heeft één op de tien 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen, een percentage dat gelijk is aan het Zuid-Limburgse gemiddelde. Deze ongevallen kwamen vaker voor bij 55- tot 75-jarigen (9,9%) dan bij de ouderen vanaf 75 jaar (7,4%). Het percentage ouderen dat een ongeval in of rondom het eigen huis heeft gehad is in Gulpen-Wittem 5,2% en in Zuid- Limburg 3,5% (zie bijlage 2c). 26

29 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in GULPEN-WiTTEM volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Gulpen-Wittem Zuid-Limburg Figuur 3.4: Percentage risico op angststoornis en depressie bij volwassenen en ouderen in Gulpen-Wittem, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote persoonlijke impact met lichamelijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van een valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). Meer dan een kwart ouderen is kansarm en niet vitaal Een manier om kwetsbaarheid te meten is om ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meest kwetsbare ouderen zijn de ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Binnen deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker obesitas hebben. Er is een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). 27

30 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal Gulpen-Wittem percentage Zuid-Limburg Figuur 3.5: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in Gulpen-Wittem (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) In Gulpen-Wittem wonen bijna evenveel ouderen die kansarm en niet vitaal zijn (28%) als ouderen die kansrijk en vitaal zijn (27%) (zie figuur 3.5). In Zuid-Limburg zijn deze percentages respectievelijk 35 en 26%. 28

31 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl-, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de inwoners van Gulpen-Wittem kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcoholgebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Gulpen-Wittem Overgewicht omvangrijk in Gulpen-Wittem Bij veel volwassenen (38%) en ouderen (58%) in Gulpen-Wittem is sprake van overgewicht. Het percentage overgewicht is voor volwassenen iets lager dan het Zuid- Limburgse en landelijke gemiddelde. De percentages voor ernstig overgewicht (obesitas) bij volwassenen in Gulpen-Wittem zijn, in tegenstelling tot de landelijke trend, ten opzichte van 2005 toegenomen. De aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes komt bij de ouderen in Gulpen-Wittem minder vaak voor dan in de regio (zie tabel 4.1 en bijlage 2b en 2c). In Gulpen-Wittem heeft 4,6% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt toe tot 14% bij de 13- en 14-jarigen (jongens 11% en meisjes 17%). Vergeleken met jeugdigen elders in Zuid-Limburg en Nederland hebben leeftijdsgenoten in Gulpen-Wittem minder vaak (ernstig) overgewicht (zie tabel 4.1 en bijlage 2a). Veel inwoners van Gulpen-Wittem eten onvoldoende groenten en fruit Ongeveer tweederde van de volwassenen en ouderen in Gulpen-Wittem voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groenten per dag (zie tabel 4.2). Ruim driekwart van de volwassenen en meer dan de helft van de ouderen voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal twee stuks fruit per dag. Ook van de jongeren in Gulpen-Wittem eet de helft onvoldoende groente en fruit. De trend ( ) voor 29

32 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM Tabel 4.1: Overgewicht in Gulpen-Wittem: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Overgewicht (BMI 25) Zuid-Limburg /2009 (%) Gulpen-Wittem /2005 (%) Gulpen-Wittem /2009 (%) Trend Gulpen- Wittem 5-6 jaar: jongen 10,0 7,3 6,8 1,7 Gedaald 5-6 jaar: meisje 15,0 11,8 14,4 8,8 Gedaald 9-11 jaar: jongen 15,0 16,1 15,4 9,0 Gedaald 9-11 jaar: meisje 18,0 17,2 16,1 5,4 Gedaald jaar: jongen 15,0 14,5 13,2 11,0 Gedaald jaar: meisje 16,0 16,3 7,7 17,4 Gestegen jaar 40,4 42,8 32,4 37,5 Gestegen jaar 57,0 60,4 59,0 57,9 Stabiel 75+ jaar 3,3 56,4-60,0 - Ernstig overgewicht (obesitas) (BMI 30) 5-6 jaar: jongen 3,0 1,7 1,4 0,0 Stabiel 5-6 jaar: meisje 4,0 2,9 4,0 1,3 (licht) gedaald 9-11 jaar: jongen 3,0 2,5 7,7 0,9 Gedaald 9-11 jaar: meisje 3,0 2,8 3,6 0,0 Gedaald jaar: jongen 3,0 2,9 1,9 3,2 Stabiel jaar: meisje 3,0 2,8 0,0 1,3 Stabiel jaar 9,3 12,1 4,6 9,9 Gestegen jaar 15,0 16,5 9,8 14,1 Gestegen 75+ jaar 11,8 13,8-12,3 - Diabetes (suikerziekte) jaar - 1,0-1, jaar - 0,9-2, jaar 1,7 2,6 4,0 1,5 Gedaald jaar 9,8 13,0 7,3 8,7 Gestegen 75+ jaar 14,4 18,7-19,9-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 30

33 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Tabel 4.2: Voedingsgewoonten in Gulpen-Wittem: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Gulpen-Wittem /2005 (%) Gulpen-Wittem /2009 (%) Trend Gulpen- Wittem Onvoldoende groenten (< 200 gram per dag) jaar 2-55,0 47,2 46,8 Stabiel jaar 2-56,1 51,4 50,3 Stabiel jaar - 66,5 75,8 64,2 Gedaald jaar - 62,6 77,3 56,7 Gedaald 75+ jaar - 72,4-64,3 - Onvoldoende fruit (< 2 stuks per dag) jaar - 65,0 65,0 60,4 Gedaald jaar - 83,0 57,9 75,8 Gestegen jaar - 78,0 57,6 79,1 Gestegen jaar - 62,0 51,7 59,7 Gestegen 75+ jaar - 50,0-52,3 - Niet dagelijks ontbijten (< dan 5 keer per week) jaar - 19,0 11,9 12,1 Stabiel jaar - 22,1 17,0 17,0 Stabiel jaar - 21,0 19,6 17,2 Gedaald jaar - 9,0 12,2 6,8 Gedaald 75+ jaar - 5,2-1,7-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Niet dagelijks groente eten 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. fruitconsumptie ontwikkelt zich in Gulpen-Wittem voor nagenoeg alle leeftijdscategorieën ongunstig; steeds minder mensen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De consumptie van groenten is echter de afgelopen jaren toegenomen bij de volwassenen en ouderen. In vergelijking met de regio eten jongeren en ouderen aanzienlijk meer groenten. Steeds meer volwassenen en ouderen van Gulpen-Wittem ontbijten dagelijks; deze trend is ook regionaal waarneembaar (zie tabel 4.2 en bijlage 2a, 2b en 2c). Van de jongeren in Gulpen-Wittem ontbijt 15% niet dagelijks (minder dan vijf keer per week), dit is gunstiger dan in Zuid-Limburg (zie bijlage 2a). 31

34 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM Tabel 4.3: Bewegen en roken in Gulpen-Wittem: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Gulpen-Wittem /2005 (%) Gulpen-Wittem /2009 (%) Trend Gulpen- Wittem Voldoet niet aan beweegnorm (< 5 dagen per week minstens half uur matig actief) jaar 2-22,0-11, jaar 2-32,0-29, jaar - 38,1-36, jaar - 33,0-34,8-75+ jaar - 61,6-61,2 - Geen lid van een sportvereniging jaar - 32,2 29,7 23,1 Gedaald jaar - 36,6 34,3 30,3 Gedaald Roken jaar 12,4 10,0 8,1 7,7 Stabiel jaar 24,2 21,0 14,7 17,6 Gestegen jaar 34,1 29,0 27,5 23,1 Gedaald jaar 25,2 23,6 22,1 22,4 Stabiel 75+ jaar 12,4 11,6-9,3-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS < 7 dagen per week minstens 1 uur matig actief 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. Inwoners van Gulpen-Wittem bewegen nog onvoldoende Bijna tweederde van de volwassenen en ouderen in Gulpen-Wittem voldoet aan de Nederlandse norm gezond bewegen in Dit is vergelijkbaar met het regionale gemiddelde. Jongeren in Gulpen-Wittem bewegen echter aanzienlijk meer dan hun leeftijdsgenoten in de rest van Zuid-Limburg (zie tabel 4.3 en bijlage 2c). Ruim driekwart van de jongeren in Gulpen-Wittem is lid van een sportvereniging. Dit is aanzienlijk meer dan gemiddeld in Zuid-Limburg. Ten opzichte van 2005 hebben meer jongeren een lidmaatschap bij een sportvereniging (zie tabel 4.3 en bijlage 2c). 32

35 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Roken minder populair in Gulpen-Wittem In Gulpen-Wittem rookte in % van de volwassen bevolking. Van de 13- en 14-jarigen en 15- en 16-jarigen in Gulpen-Wittem rookt respectievelijk 7,7 en 18%. In Gulpen-Wittem wordt door alle leeftijdsgroepen, volwassenen in het bijzonder, minder gerookt dan in de rest van Zuid-Limburg. De grootste daling van roken is te zien bij de volwassenen. Daarentegen zijn sinds 2005 meer 15- en 16-jarigen in Gulpen-Wittem gaan roken (zie tabel 4.3). Jongeren in Gulpen-Wittem minder vaak dronken Van de volwassenen en ouderen in Gulpen-Wittem drinkt respectievelijk 9,0 en 7,9% overmatig alcohol. Dit is iets minder dan in de rest van Zuid-Limburg. Onder de 15- en 16-jarigen in Gulpen-Wittem is het (overmatig) alcoholgebruik, dronken geweest in de laatste 4 weken en het binge-drinken afgenomen maar zijn de percentages desondanks omvangrijk. Ten opzichte van hun leeftijds genoten in de regio zijn jongeren in Gulpen-Wittem beduidend minder vaak dronken geweest in de afgelopen 4 weken (zie tabel 4.4 en bijlage 2c). Softdrugs niet populair in Gulpen-Wittem In Gulpen-Wittem gebruiken jongeren opmerkelijk minder softdrugs (cannabis) dan jongeren in de rest van Zuid-Limburg (zie tabel 4.4 en bijlage 2a). In Nederland is het drugsgebruik onder jongeren toegenomen. Vanaf 14 jaar is er een sterke toename van het cannabisgebruik (Lamberts et al., 2010). Jongeren in Gulpen-Wittem vrijen veiliger Van de 13- en 14-jarigen in Gulpen-Wittem vrijt 2,2% onveilig (gebruikt geen condoom). Bij 15- en 16-jarigen is het percentage onveilig vrijen opgelopen tot 8,5%. Dit is opvallend lager dan in de rest van de regio (zie tabel 4.4). Trend in leefstijl vooral bij jongeren gunstig De leefstijl van veel volwassenen en ouderen in Gulpen-Wittem ontwikkelt zich de laatste jaren gunstig: er wordt vaker ontbeten, er worden meer groenten gegeten en het alcohol gebruik en zwaar drinken zijn gedaald. Roken onder volwassenen is afgenomen. Ouderen en volwassenen zijn echter steeds minder fruit gaan eten en obesitas is toegenomen (zie bijlage 2b en 2c). De jongeren in Gulpen-Wittem scoren op veel leefstijlfactoren gunstig. Dit geldt vooral voor (ernstig) overgewicht, veilig vrijen, dagelijks ontbijten, groenteconsumptie, be wegen en lidmaatschap van een sportclub. Ook het alcoholgebruik is afgenomen en jongeren zijn minder vaak dronken geweest in de afgelopen vier weken (zie bijlage 2a). 33

36 Een gezonde kijk op GULPEN-WiTTEM Tabel 4.4: Alcohol-/drugsgebruik en seksueel gedrag in Gulpen-Wittem: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Begin leeftijd alcohol drinken Zuid-Limburg /2009 (%) Gulpen-Wittem /2005 (%) Gulpen-Wittem /2009 (%) Trend Gulpen- Wittem jaar 11,8 jaar 11,0 jaar 10,6 jaar 11,0 jaar Gestegen jaar 13,1 jaar 12,9 jaar 12,3 jaar 13,4 jaar Gestegen Alcoholgebruik jaar 3 33,0 27,0 41,1 29,6 Gedaald jaar 3 71,7 66,4 82,5 65,2 Gedaald jaar 4 86,3 85,0 93,3 89,5 Gedaald jaar 4 82,5 79,5 85,7 80,6 Gedaald 75+ jaar 4 67,6 61,6-56,9 - Overmatig alcoholgebruik (man > 21 glazen en vrouw > 14 glazen per week) jaar 5 1,2 0,9 0,9 0,0 Stabiel jaar 5 9,3 6,8 14,5 6,7 Gedaald jaar - 9,3-7, jaar - 11,3-9,3-75+ jaar - 3,8-2,4 - Binge drinken ( 5 glazen per gelegenheid in de afgelopen 4 weken) jaar 23,8 17,9 17,1 20,4 Gestegen jaar 54,3 46,3 55,3 41,8 Gedaald Zwaar drinken ( 6 glazen minstens 1 dag in de week) jaar 13,0 12,1 17,9 9,7 Gedaald jaar 8,9 8,6 13,0 10,1 Gedaald 75+ jaar 1,7 1,5-0,0 - Dronken geweest (afgelopen 4 weken) jaar 8,7 6,6 7,5 4,2 Gedaald jaar 34,1 27,0 30,1 15,8 Gedaald Softdruggebruik (recent gebruik < 4 weken) jaar 3,8 3,8 0,0 0,7 Stabiel jaar 11,5 9,3 2,8 4,9 Gestegen Harddrugsgebruik (recent gebruik < 4 weken) jaar 0,6 0,3 0,9 0,0 Stabiel jaar 1,2 1,1 0,0 0,6 Stabiel 34

37 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Onveilig vrijen (geen condoom gebruikt, alle jongeren) Gulpen-Wittem /2005 (%) Gulpen-Wittem /2009 (%) Trend Gulpen- Wittem jaar - 3,2 0,9 2,2 (licht) gestegen jaar - 15,3 12,1 8,5 Gedaald Risico op soa (geen condoom gebruikt, seksueel actieve jongeren) jaar - 36,0 25,0 37, jaar - 47,6 47,2 37,8 Gedaald Soa gehad (seksueel actieve jongeren)** jaar - 4,5 0,0 0, jaar - 1,5 0,0 1,2 Stabiel 1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar 3 Heeft afgelopen 4 weken gedronken 4 Heeft afgelopen jaar gedronken 5 > 20 glazen alcohol per week 6 Te klein absoluut aantal om uitspraken te doen over de trend NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. Leefstijlfactoren en sociaaleconomische gezondheidsverschillen In Zuid-Limburg leven veel mensen met een lagere ses vaker ongezond. Laagopgeleiden roken vaker, eten ongezonder en zijn vaker te dik dan hoogopgeleiden. Ouderen, die voor hun inkomen volledig afhankelijk zijn van de AOW, drinken daarentegen minder alcohol dan mensen met meer inkomen. Ten opzichte van Zuid-Limburg scoort Gulpen- Wittem gemiddeld of positief voor nagenoeg alle leefstijlfactoren. Dit hangt samen met het overwegend gemiddelde opleidingsniveau in Gulpen-Wittem. Zie ook paragraaf 2.2 over deze verschillen in Gulpen-Wittem. 4.3 Fysieke omgeving Veel woningen in Gulpen-Wittem hebben een binnenmilieuprobleem De kwaliteit van het binnenmilieu wordt bepaald door de aanwezige bronnen van verontreiniging en de mate van ventilatie. Vooral de ventilatie is in de woningen in Gulpen-Wittem (net zoals in de rest van Zuid-Limburg) onder de maat. Ventilatie verbetert de binnenmilieukwaliteit: hoe beter de ventilatie, hoe beter de binnenmilieukwaliteit. In de gemeente Gulpen-Wittem wordt in de slaapkamer, badkamer en keuken 35