Maastricht. Een gezonde kijk op. maakt deel uit van. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Transcriptie

1 Een gezonde kijk op Maastricht is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente Maastricht op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Maastricht Een gezonde kijk op Maastricht maakt deel uit van 2010 Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen T info@ggdzl.nl December Opm_omslag boekje rvtv_a5_maastricht.indd :58:42

2 Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

3 Een gezonde kijk op Maastricht Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

4 Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen Telefoon: (046) Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Een gezonde kijk op Maastricht Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046)

6

7 inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Maastricht 9 1 De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken De regionale VTV voor Zuid-Limburg Toekomst van de regionale VTV Leeswijzer 16 2 Kenmerken van de Maastrichtse bevolking Een blik op Maastricht Sociaaleconomische status in Maastricht 20 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Maastricht inleiding Gezondheid: over leven en dood Fysieke, psychische en sociale gezondheid 23 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden inleiding Leefstijl in Maastricht Fysieke omgeving 42 5 Zorg en veiligheid in Maastricht inleiding De gezondheidszorg in Maastricht Maatschappelijke ondersteuning in Maastricht Veiligheid in Maastricht 50 5

8 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Maastricht Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Focus op risicogroepen Hoe nu verder? 56 Literatuur, gegevensbronnen en websites 59 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 61 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 63 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 65 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 67 Bijlage 3 Leefstijl: prevalentie en trends in Maastricht 69 Bijlage 4 Afkortingenlijst 74 Bijlage 5 Begrippenlijst 76 Bijlage 6 Verantwoording 80 Bijlage 7 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 81 6

9 voorwoord Voorwoord Wie naar Maastricht kijkt, ziet een prachtige, unieke gemeente, met een bruisend cultureel leven en vele bezienswaardigheden. Een gemeente waar we trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat Maastrichtenaren minder lang leven dan de gemiddelde Zuid-Limburger en Nederlander? Dat voortijdig schoolverlaten in Maastricht meer voor komt dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten en dat veel inwoners (ernstig) overgewicht hebben? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Maastricht voor een flinke uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Maastricht. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Maastricht, uitgesplitst naar de verschillende stadsdelen, op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale VTV 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg en een evaluatie van het huidige gemeentelijke gezondheidsbeleid, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid en het daaraan gelieerde Maastrichtse uitvoeringsprogramma. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Maastricht. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

10

11 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Een gezonde kijk op Maastricht Lage levensverwachting en hoge sterfte in Maastricht In Maastricht is de levensverwachting lager dan het Nederlandse gemiddelde (79,1 versus 80,1 jaar). De sterfte is hoger dan het landelijke gemiddelde (78,6 versus 72,1 per inwoners). De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker. Veel gezondheidsproblemen bij 55-plussers in noordelijke stadsdelen Meer 55-plussers in Maastricht hebben een hoog risico op angststoornissen of depressie dan gemiddeld in Zuid-Limburg. In stadsdeel Noord-West is dit risico hoger dan gemiddeld in Maastricht. Bij de 55-plussers in Noord-West komen ook chronische aandoeningen het meest voor en wonen er, evenals in Noord-Oost, veel ouderen die kansarm en niet vitaal zijn. Ook eenzaamheid bij ouderen komt in Maastricht vaker voor dan in Zuid-Limburg (11% versus 9,1%). In stadsdeel Noord- Oost is dit percentage hoger dan in de andere Maastrichtse stadsdelen. Ook het percentage ouderen dat een ongeval in of rondom het eigen huis heeft gehad en het percentage dat slachtoffer is geweest van huiselijk geweld ligt in Noord-Oost hoger dan in de andere Maastrichtse stadsdelen. Veel Maastrichtse jongeren stoppen voortijdig met een schoolopleiding Voortijdig schoolverlaten komt in Maastricht relatief veel voor. In 2009 verliet 5,7% van de leerlingen het voortgezet onderwijs of MBO zonder diploma. In Nederland betreft dit 3,2% van de leerlingen. De afgelopen jaren is het percentage voortijdig schoolverlaten stabiel gebleven. Veel Maastrichtenaren gedragen zich ongezond Over het algemeen gedragen veel Maastrichtenaren zich ongezond. Het percentage volwassenen met overgewicht is lager dan het regionaal gemiddelde. Echter, in de afgelopen jaren is het percentage ernstig overgewicht (obesitas) bij volwassenen en ouderen gestegen (volwassenen van 9,0% naar 12%, ouderen van 17% naar 18%). Er wordt te weinig groente en fruit gegeten en een derde van de Maastrichtenaren beweegt te weinig. Vooral ouderen in stadsdeel Noord-Oost en jongeren in Zuid-Oost bewegen weinig. In stadsdeel Noord-West zijn minder jongeren lid van een sportvereniging. Er zijn ook gunstige trends; bij volwassenen en ouderen wordt minder gerookt en vaker ontbeten. 9

12 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Alcoholgebruik onder Maastrichtse jongeren blijft aandachtspunt Van de Maastrichtse 15- en 16-jarigen heeft twee derde de afgelopen 4 weken gedronken en bijna de helft is een binge-drinker. Daarnaast is opvallend dat de gemiddelde leeftijd waarop 13- en 14-jarigen in Maastricht beginnen met alcohol drinken onder het landelijke gemiddelde ligt. Alhoewel overmatig alcoholgebruik onder 13- en 14-jarigen in Zuid-Limburg is afgenomen, blijft dit percentage bij de 13- en 14-jarigen in Maastricht stabiel. Maastrichtenaren met een lage ses hebben vaker ongezonde leefstijl Net als elders in Zuid-Limburg komt een ongezonde leefstijl in Maastricht vaker voor bij laagopgeleide mensen (mensen met een lage sociaaleconomische status). Laagopgeleide volwassenen en ouderen roken meer, eten ongezonder, zijn vaker te dik en bewegen minder. Voor overmatig alcoholgebruik bij volwassenen geldt het tegenovergestelde; laagopgeleiden drinken minder alcohol dan mensen met een hoge opleiding. In de stadsdelen Noord-West en Noord-Oost, waar vooral mensen met een lage ses wonen, is de leefstijl van de mensen in alle leeftijdscategorieën ongunstiger ten opzichte van de andere stadsdelen. Veel Maastrichtse woningen hebben een binnenmilieuprobleem In de gemeente Maastricht hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. In stadsdeel Zuid-West heeft een groot percentage woningen een slechte ventilatie van de woonkamers. Ook vochtproblemen komen frequent voor; in het Centrum is dit probleem het grootst. De stadsdelen Centrum en Noord-Oost ondervinden meer geluidshinder en ernstige slaapverstoring dan gemiddeld in Maastricht en Zuid-Limburg. De meest voorkomende geluidsbronnen zijn bromfietsen en scooters, buren en verkeer langzamer dan 50 kilometer per uur. Eén op de negen Maastrichtse 55-plussers ontvangt mantelzorg In Maastricht ontvangt één op de negen 55-plussers mantelzorg. In stadsdeel Noord- West ontvangt een groter percentage volwassenen mantelzorg (5,6%) en voelen meer oudere mantelzorgers zich belast door het geven van mantelzorg (26%) dan gemiddeld in Maastricht. In Noord-Oost zijn er onder de 55-plussers minder mantelzorgers (8,4%) ten opzichte van de andere stadsdelen. In Zuid-West wordt door een groot percentage volwassenen mantelzorg gegeven (18%). Daarnaast is onder 55-plussers een duidelijke behoefte aan sport- en beweegactiviteiten, hulp in en om het huis door een vrijwilliger en een lokaal loket voor informatie over gezondheid, zorg, welzijn en wonen. 10

13 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Veel diefstal in Maastricht Het aantal diefstallen in Maastricht ligt, ten opzichte van het landelijk gemiddelde, hoog. Ongeveer 40% van de Maastrichtse jongeren die naar HALT verwezen worden, heeft een diefstal gepleegd: alleen of in groepsverband. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling in Zuid-Limburg en Maastricht is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen, ongeacht hun sociaaleconomische status, volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een een aanscherping van het gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen ter verkleining van de sociaal economische gezondheidsverschillen. 11

14

15 De regionale VOLKSGEZONDHEid TOEKOMST VERKENNing 1 De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijk heden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven om beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente Maastricht. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst 13

16 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezond kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Maastricht en via het Regionaal Kompas (website) is informatie ook digitaal beschikbaar. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levens verwach ting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de -uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. 14

17 De regionale VOLKSGEZONDHEid TOEKOMST VERKENNing Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Maastricht is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van Maastricht. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 15

18 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de Maastrichtse bevolking aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de bevolking van Maastricht. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn op de gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken rondom zorg en veiligheid in Maastricht. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen voor de gemeente Maastricht. In deze rapportage voor de gemeente Maastricht wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. De totaalcijfers voor de gemeente Maastricht worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. Daarnaast worden de cijfers uit de gezondheidsmonitors van de GGD Zuid Limburg op stadsdeelniveau gepresenteerd. Door middel van statistische toetsing is vastgesteld in hoeverre een stadsdeel significant afwijkt van de andere stadsdelen. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). Omdat in het stadsdeel Centrum relatief weinig jongeren in de leeftijd van 13 tot en met 17 jaar wonen, is deze groep ondervertegenwoordigd in de jongerenmonitor van de GGD Zuid Limburg (2009). De resultaten van deze leeftijdsgroep zijn daardoor niet representatief en worden in de vergelijkingen tussen de stadsdelen buiten beschouwing gelaten. In de totaalcijfers van Maastricht zijn deze resultaten wel meegenomen. In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 16

19 Kenmerken VAN de MAASTRiCHTSE BEVOLKing 2 Kenmerken van de Maastrichtse bevolking 2.1 Een blik op Maastricht De gemeente Maastricht is met inwoners (peildatum 1 januari 2009) de grootste gemeente van Zuid-Limburg. Van alle Zuid-Limburgers woont 19% in Maastricht. Qua oppervlakte is zij de op drie na grootste gemeente. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 in Zuid-Limburg (CBS-StatLine). Maastricht kan verdeeld worden in vijf stadsdelen (Noord-West, Noord-Oost, Zuid-West, Zuid-Oost en Centrum). In de bevolkingsopbouw van Maastricht (zie figuur 2.1) is een duidelijke uitschieter te zien in de leeftijdsgroep van 20 tot 24 jaar. Deze uitschieter geeft het grote aantal studenten weer dat zich door de aanwezigheid van de Universiteit Maastricht en de Hogeschool Zuyd over het algemeen tijdelijk vestigt in de stad. In figuur 2.2 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Maastricht afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. Hier valt, net als in figuur 2.1, op dat het aantal 20- tot 24-jarigen oververtegenwoordigd is en daarmee aanzienlijk hoger ligt dan het regionale en landelijke gemiddelde. Daarnaast valt op dat, uitgezonderd de 20- tot 24-jarigen, het percentage jongeren lager en het percentage ouderen hoger is dan het landelijke gemiddelde. Met deze ontwikkeling van ontgroening en vergrijzing lopen Zuid-Limburg en Maastricht voorop in Nederland. Het aantal inwoners van Maastricht zal de komende jaren waarschijnlijk verder dalen (zie figuur 2.3). Over het algemeen zal het aantal ouderen toenemen en het aantal jongeren afnemen ten opzichte van nu. Maastricht wijkt hierin niet af van de regio. Duidelijke demografische verschillen tussen stadsdelen De demografische druk in Maastricht is 58%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. Dit is lager dan het regionale en het landelijke percentage (zie tabel 2.1). Op 1 januari was ongeveer 22% van de Maastrichtse bevolking van allochtone afkomst. Ongeveer 15% van de bevolking is van westerse allochtone afkomst. Dit percentage is hoger dan het landelijke gemiddelde (9%). In het centrum van Maastricht ligt dit percentage hoger dan gemiddeld in de gemeente (20%). Dit is mogelijk het gevolg van het grote aantal studenten van westers allochtone afkomst (onder andere 17

20 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT leeftijd mannen vrouwen aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Maastricht op 1 januari 2009 (Bron: CBS-StatLine) uit Duitsland). Van de inwoners van Maastricht is 7% van niet-westerse allochtone afkomst. Dit is één van de grootste percentages in Zuid-Limburg, maar ligt nog steeds onder het landelijke gemiddelde (11%). Er zijn duidelijke verschillen op stadsdeelniveau. Het percentage niet-westerse allochtonen is slechts 2% in Zuid-West. In Noord- West en Noord-Oost liggen de percentages op respectievelijk 10 en 9% (zie tabel 2.1). Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Maastricht bevinden zich huishoudens waarvan 48% eenpersoonshuishoudens; dit is het hoogste percentage in de regio. Het percentage meerpersoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Maastricht 25% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonshuishoudens zonder kinderen bedraagt 28% (Zuid-Limburg 35%). Dit zijn de laagste percentages van Zuid-Limburg. Maastricht heeft tevens de laagste huishoudensgrootte van de regio. In Maastricht zijn er veel eenpersoonshuishoudens en minder meerpersoonshuishoudens met of zonder kinderen (CBS-StatLine). 18

21 Kenmerken VAN de MAASTRiCHTSE BEVOLKing 11 percentage leeftijd (jaren) Maastricht Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.2: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Maastricht, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS-StatLine) aantal inwoners Figuur 2.3: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Maastricht (Bron: Provincie Limburg, 2008) 19

22 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Tabel 2.1: Demografische kenmerken op 1 januari 2009 naar stadsdeel in Maastricht, de gemeente Maastricht, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS-StatLine) Demografische druk (%) Westerse allochtonen (%) Niet-westerse allochtonen (%) Aantal 0 t/m t/m Stads delen inwoners* jaar (%) jaar (%) (%) Noord-West Noord-Oost Zuid-West Zuid-Oost Centrum Maastricht Zuid-Limburg Nederland * aantallen zijn afgerond op 5-tallen 2.2 Sociaaleconomische status in Maastricht De sociaaleconomische status geeft de positie aan van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, opleiding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen in de bevolkingsopbouw aangeven (Deuning & Roedig, 2006). In de gemeente Maastricht bestaan duidelijke verschillen in ses (zie figuur 2.4). In de stadsdelen Noord-West en Noord-Oost wonen voornamelijk mensen met een lage ses. In stadsdeel Zuid-West is de sociaaleconomische status van mensen het hoogst. Relatief veel mensen met een laag inkomen in Maastricht In 13 van de 19 Zuid-Limburgse gemeenten ligt het gemiddelde aantal mensen met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%; in Maastricht is dit 46%. Andersom geldt ook dat in 12 gemeenten het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een hoog inkomen lager ligt dan landelijk (20%); in Maastricht is dit 16%. In de meeste Zuid-Limburgse gemeenten ligt het besteedbaar inkomen onder het Nederlandse gemiddelde van euro per inwoner. In Maastricht is het besteedbaar inkomen euro per inwoner (CBS-StatLine). Ten opzichte van Nederland woont een groot percentage kinderen in Maastricht in een achterstandswijk. Van de kinderen in Maastricht woont 9,5% in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). 20

23 Kenmerken VAN de MAASTRiCHTSE BEVOLKing Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog spoorlijn snelweg 0 2 km Figuur 2.4: Sociaaleconomische status van Maastricht per viercijferig postcodegebied in 2006 (Bron: Deuning & Roedig, 2006) Meer hoogopgeleiden in stadsdelen Zuid-West en Centrum In Maastricht is het percentage hoogopgeleiden (31%) en mensen met een havo-, vwo- of mbo-diploma (36%) hoger dan in Zuid-Limburg (respectievelijk 27 en 35%). Het aantal laagopgeleiden (7,5%) en mensen met een mavo-, lbo- of vmbo-diploma (26%) ligt lager dan regionaal (respectievelijk 8,2 en 30%) (zie figuur 2.5). Er zijn grote verschillen in opleidingsniveau tussen de verschillende stadsdelen in Maastricht (zie figuur 2.5). In de stadsdelen Zuid-West en Centrum wonen de minste laagopgeleiden (3%); in het stadsdeel Noord-West is dit percentage het hoogst (11%). Het percentage hoogopgeleiden is het hoogst in Zuid-West (61%) en in het Centrum (50%) en het stadsdeel Noord-West scoort het laagst met 18% (Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009). Het aantal studenten in het hoger onderwijs ligt in Maastricht aanzienlijk hoger (11%) dan gemiddeld in Nederland (4%) (CBS-StatLine). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in Maastricht is 18%. Het landelijke gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Relatief veel werkloosheid- en bijstandsuitkeringen in Maastricht Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoort Maastricht met 2,3% hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% 21

24 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Hoog HBO, WO Midden 2 HAVO, VWO, MBO Midden 1 MAVO, LBOO, VMBO Laag LO, BO percentage Noord-West Noord-Oost Zuid-West Zuid-Oost Centrum Maastricht Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.5: Zelfrapportagecijfers van het opleidingsniveau naar stadsdeel, gemeente Maastricht en Zuid-Limburg (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) (Mulder, 2009a). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Ongeveer 2,3% van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt een bijstandsuitkering. In Maastricht ligt dit percentage op 3% (Mulder, 2009b). Daarnaast zijn percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang, alhoewel deze sterk beïnvloed kunnen zijn door de economische recessie en naar verwachting aan verandering onderhevig zijn. In Maastricht was het percentage jeugdwerkloosheid in ,3% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). 22

25 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in MAASTRiCHT 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Maastricht 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: fysiek, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Levensverwachting in Maastricht lager dan gemiddeld in Nederland Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Zuid-Limburg behoort met een gemiddelde van 79,3 jaar tot de regio s met de laagste levensverwachting. In Maastricht was de gemiddelde levensverwachting (in de periode ) 79,1 jaar. Maastricht behoort tot de vijf Zuid-Limburgse gemeenten waar de levensverwachting lager is dan het Nederlands gemiddelde (80,1 jaar). De sterfte in Maastricht (78,6 per inwoners) is hoger dan in Zuid-Limburg en in Nederland. In vergelijking met Nederland is de sterfte in Maastricht 9% hoger (SMR 109). De SMR is de Standardized Mortality Ratio waarbij gestandaardiseerd wordt naar leeftijd en geslacht. Hart- en vaatziekten en kanker zijn de belangrijkste doodsoorzaken in Maastricht en significant hoger dan gemiddeld in Zuid-Limburg (respectievelijk 13 en 10%). Ook de sterfte aan luchtpijp- en longkanker is in Maastricht (6,8 per inwoners) significant hoger dan in Nederland (5,2) en in Zuid-Limburg (5,8) (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Meer chronische aandoeningen bij 55-plussers in stadsdeel Noord-West Uit zelfrapportage blijkt dat iets meer dan de helft (52%) van de volwassenen in Maastricht minimaal één chronische aandoening heeft. Dit is significant minder dan in Zuid-Limburg (56%). Van de Maastrichtse volwassenen heeft 28% twee of meer chronische aandoeningen; ook dit is lager dan gemiddeld in Zuid-Limburg (32%). Van de 55-plussers heeft 79% minimaal één en 58% minimaal twee chronische aandoeningen. 23

26 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT jeugd (13-14 jaar) jeugd (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) percentage Zuid-Oost Noord-Oost Noord-West Zuid-West Centrum Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening per stadsdeel in Maastricht (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Dit is vergelijkbaar met de Zuid-Limburgse cijfers. Chronische aandoeningen komen bij ongeveer 42% van de Maastrichtse jongeren voor (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen beperkingen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in. Bij jongeren komen voornamelijk astma en COPD vaak voor. Bij de 55-plussers in Noord-West komen chronische aandoeningen vaker voor dan in de andere stadsdelen van Maastricht (zie figuur 3.1). In het stadsdeel Noord-West komt diabetes bij jongeren vaker voor (2,2%) dan in de rest van de gemeente (1,0%). Ook astma/copd bij volwassenen komt in Noord-West Maastricht vaker voor; 13% ten opzichte van 9,2% in Maastricht (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Een klein deel van de Maastrichtse jongeren heeft psychosociale problemen De psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met behulp van de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben een slechtere psychosociale gezondheid. In 24

27 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in MAASTRiCHT 4-6 jaar 9-11 jaar jaar** jaar** 0 Zuid-Oost percentage Noord-Oost Noord-West Zuid-West Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen per stadsdeel in Maastricht (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) Maastricht is het percentage jongeren met een verhoogde score vergelijkbaar met het gemiddeld in Zuid-Limburg (3,5% versus 4,1%). Evenals in Nederland is in Maastricht te zien dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen hoger is dan bij de oudere jongeren (zie figuur 3.1). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de ouders de rapportage invullen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). Hoewel er verschillen zijn tussen de stadsdelen en leeftijds groepen, wijken de percentages niet significant van elkaar af (zie figuur 3.2). Eén op de 25 Maastrichtse jongeren wordt gepest Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Maastricht dat wekelijks gepest wordt op school is in Maastricht iets lager dan gemiddeld in Zuid-Limburg (4,0% versus 4,6%). Bij de 13- en 14-jarigen is de trend stabiel en wordt 5,2% gepest op school. Bij de 15- en 16-jarigen gaat het om 2,5%. Jongens worden meer gepest dan meisjes. Verschillen tussen de stadsdelen en leeftijdscategorieën zijn niet significant. Ook buiten de schoolsetting wordt gepest. Ruim 3% van de 13- en 14-jarigen wordt wekelijks buiten school gepest, waarbij meisjes het 25

28 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Tabel 3.1: Percentage en trend van jongeren in Maastricht die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) Maastricht Maastricht Maastricht 2009 (%) Trend 2001 (%) 2005 (%) Totaal Man Vrouw Maastricht Wekelijks gepest op school jaar 4,0 5,0 5,2 5,5 4,8 Stabiel jaar 2,0 2,0 2,5 2,9 2,0 Stabiel Wekelijks gepest buiten school jaar 1,4 1,8 3,2 2,3 4,0 Stabiel jaar 0,8 0,8 0,6 0,9 0,3 Stabiel Zelf wekelijks pesten jaar 5,0 5,0 6,0 7,4 4,5 Stabiel jaar 5,0 4,0 3,6 4,6 2,3 Gedaald meest frequent slachtoffer zijn. Van de 15- en 16-jarigen wordt 0,6% buitenschools gepest; hierbij gaat het voor namelijk om jongens (zie tabel 3.1). Het percentage jongeren in Maastricht dat wekelijks pest op school (4,9%) is ongeveer gelijk aan het Zuid-Limburgs gemiddelde (4,8%). In Maastricht is sinds 2001 een stijgende trend te zien bij de 13- en 14-jarigen en bij de 15- en 16-jarigen een dalende trend. Jongens pesten vaker dan meisjes (zie tabel 3.1). In figuur 3.3 zijn de verschillen op stadsdeelniveau weergegeven. Ondanks de relatief grote verschillen tussen de stadsdelen en de leeftijdscategorieën zijn er geen significante afwijkingen. Voortijdig schoolverlaten komt in Maastricht veel voor Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. In Maastricht wonen veel jongeren die voortijdig stoppen met een schoolopleiding. In het schooljaar 2008/2009 is 5,7% van de jongeren tussen de 12 en 22 jaar zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo of mbo 2-niveau) uitgestroomd. In 2008 was dit 6,2%. In Maastricht blijft het percentage al enige jaren stabiel rond de 6%. Het gaat daarbij in Maastricht jaarlijks om bijna 300 jongeren. Voortijdig schoolverlaten komt in Maastricht meer voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Nederland en Zuid-Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). 26

29 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in MAASTRiCHT 8 percentage jaar jaar jaar jaar Wordt op school wekelijks gepest Zuid-West Noord-West Noord-Oost Pest anderen op school wekelijks Zuid-Oost Figuur 3.3: Percentage jongeren dat wekelijks gepest wordt of zelf wekelijks pest per stadsdeel in Maastricht (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) In 2008 heeft in Maastricht 3,0% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen. Ten opzichte van 2007 is dit een toename. In de provincie Limburg heeft in ,8% van de kinderen jeugdzorg ontvangen, in Nederland 2,1% (Steketee et al., 2010). Het percentage meldingen van mishandelde kinderen (0- tot en met 17-jarigen) in Maastricht was in ,4%. Ten opzichte van voorgaande jaren is er sprake van een stijging van het aantal meldingen, hetgeen niet noodzakelijkerwijs betekent dat er ook daadwerkelijk meer kindermishandeling was (Steketee et al., 2010). De toegenomen aandacht voor kindermishandeling en huiselijk geweld heeft hier mogelijk ook een rol bij gespeeld (GGD Zuid Limburg, 2010). In Limburg betreft het 0,3% van de kinderen waarvan mishandeling wordt gemeld. Van alle meisjes in Maastricht van 15 tot en met 19 jaar maakte 0,5% in 2008 een tienerzwangerschap door; in Limburg was dit 0,6%. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat in tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een 27

30 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages (Steketee et al., 2010). Meer slachtoffers van huiselijk geweld onder 55-plussers in Zuid-Oost In Maastricht zijn significant meer 55-plussers ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld (5,4%) dan gemiddeld in Zuid-Limburg (3,9%). In Zuid-Oost is dit percentage significant hoger (9,6%) dan in de overige stadsdelen (zie bijlage 2c). Van de volwassenen in Maastricht is 7,5% ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld. Bij de volwassenen bestaat geen verschil tussen inwoners uit de verschillende stadsdelen (zie bijlage 2b). In 2009 werden in Maastricht 25 meldingen van huiselijk geweld gedaan bij de Stichting Huiselijk Geweld. Bij de politie Limburg Zuid kwamen 551 meldingen van huiselijk geweld binnen. Er werden 244 aangiften gedaan, waarvan er 216 leidden tot een justitieel traject. Daarnaast werden 21 huisverboden opgelegd (GGD Zuid Limburg, 2010). Veel eenzame 55-plussers in stadsdeel Noord-Oost Bij volwassenen wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Maastricht is 7,1% ernstig tot zeer ernstig eenzaam (zie bijlage 2b). Van de 55-plussers in Maastricht is 11% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Dit is hoger dan het Zuid-Limburgs gemiddelde (9,1%). Het percentage eenzaamheid is in het stadsdeel Noord-Oost significant hoger (15%) ten opzichte van de andere stadsdelen (zie bijlage 2c). Het percentage eenzame ouderen in Maastricht neemt toe met het stijgen van de leeftijd. Van de 55- tot en met 74-jarigen is 9,4% ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Bij de ouderen van 75 jaar en ouder is dit 15%. In het stadsdeel Noord-Oost wonen de meeste eenzame ouderen: 11% van de 55- tot en met 74-jarigen en 27% van de ouderen vanaf 75 jaar is zeer ernstig eenzaam (zie figuur 3.4). Eén op de elf 55-plussers in Maastricht heeft hoog risico op een depressie Onder andere het hebben van een chronische ziekte, functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren voor een angststoornis of depressie. Omdat juist deze risicofactoren toenemen met het stijgen van de leeftijd lopen 55-plussers meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (Bohlmeijer et al., 2005). Het percentage volwassenen in Maastricht dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 5,7% en in Zuid-Limburg 6,0%. In vergelijking 28

31 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in MAASTRiCHT ouderen (>= 75 jaar) ouderen (55-74 jaar) volwassenen (17-54 jaar) Zuid-Oost percentage Noord-Oost Noord-West Zuid-West Centrum Figuur 3.4: Percentage eenzaamheid bij volwassenen en ouderen per stadsdeel in Maastricht (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) met Zuid-Limburg (7,1%) is het percentage 55-plussers in Maastricht met risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie hoger, namelijk 9,2% (zie bijlage 2c). Meer ongevallen in en rondom eigen huis bij ouderen in Noord-Oost In Maastricht heeft één op de tien 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen. Het aantal ouderen dat een ongeval in of rondom het eigen huis heeft gehad, is in Maastricht ongeveer gelijk het Zuid-Limburgs gemiddelde (3,8% versus 3,5%) en ligt in stadsdeel Noord-Oost significant hoger (6,9%) dan in de overige stadsdelen (zie bijlage 2c). Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote, persoonlijke impact met lichamelijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van een valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). 29

32 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT ouderen (>= 75 jaar) ouderen (55-74 jaar) volwassenen (17-54 jaar) Zuid-Oost percentage Noord-Oost Noord-West Zuid-West Centrum Figuur 3.5: Percentage risico op angststoornissen en depressie bij volwassenen en ouderen per stadsdeel in Maastricht (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Meer kansarme, niet vitale ouderen in de Noord-Oost en Noord-West Een manier om kwetsbaarheid te meten is ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meeste kwetsbare ouderen zijn de ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Binnen deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker ernstig overgewicht (obesitas) hebben. Ook bestaat er een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). In Maastricht wonen vooral in de stadsdelen Noord-Oost (44%) en Noord-West (44%) veel ouderen die kansarm en niet vitaal zijn. De kansrijke en vitale ouderen zijn voornamelijk te vinden in het Centrum (42%) en Zuid-West (50%) (zie figuur 3.6). 30

33 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in MAASTRiCHT kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal 0 10 Zuid-Limburg Noord-West percentage Maastricht Zuid-Oost Noord-Oost Zuid-West Centrum Figuur 3.6: Percentage ouderen (55-plussers) naar dimensies kans en vitaliteit per stadsdeel in Maastricht en Zuid-Limburg (Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) 31

34

35 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl-, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de Maastrichtenaren kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcoholgebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Maastricht Overgewicht omvangrijk in Maastricht Bij veel volwassenen (39%) en ouderen (58%) in Maastricht is sprake van overgewicht (zie tabel 4.1). Dit percentage is voor volwassenen significant lager dan het Zuid- Limburgse gemiddelde, maar voor beide leeftijdsgroepen vergelijkbaar met het landelijke gemiddelde. De percentages voor ernstig overgewicht bij mannen en vrouwen zijn in Maastricht hoger dan de landelijke cijfers. Overgewicht en obesitas komen in Maastricht, net als in de rest van Zuid-Limburg, vaker voor bij volwassen mannen. Het percentage overgewicht bij volwassenen in Maastricht is vergelijkbaar met het landelijke cijfer. In Maastricht neemt, in tegenstelling tot de rest van Nederland, het percentage volwassenen met ernstig overgewicht nog steeds toe. In Maastricht heeft 12% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt toe tot bijna 17% bij de 13- en 14-jarigen. Vergeleken met landelijk hebben Maastrichtse jongeren in vergelijkbare mate (ernstig) overgewicht. Tot de leeftijd van 14 jaar hebben meisjes vaker (ernstig) overgewicht dan jongens (zie bijlage 2a). Ten opzichte van de andere Maastrichtse stadsdelen komt (ernstig) overgewicht significant vaker voor in het stadsdeel Noord-West en minder vaak in Zuid-West (zie figuur 4.1, bijlage 2b, 2c en 3). 33

36 Een gezonde kijk op MAASTRiCHT Tabel 4.1: Overgewicht in Maastricht: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 Maastricht (%) Overgewicht (BMI 25) Zuid-Limburg /2009 (%) Maastricht /2005 (%) Maastricht /2009 (%) Trend Totaal Man Vrouw Maastricht 5-6 jaar: jongen 10,0 7,3 8,5 11,5 8,6 Stabiel 5-6 jaar: meisje 15,0 11,8 10,4 14,4 Gestegen 9-11 jaar: jongen 15,0 16,1 18,5 17,0 15,6 Gedaald 9-11 jaar: meisje 18,0 17,2 21,3 18,4 Gedaald jaar: jongen 15,0 14,5 16,7 16,7 16,3 Stabiel jaar: meisje 16,0 16,3 19,2 17,4 Gedaald jaar 40,4 42,8 38,9 39,2 46,9 32,3 Stabiel jaar 57,0 60,4 58,0 58,3 64,1 52,7 Stabiel 75+ jaar 53,3 56,4-54,9 54,8 54,9 - Ernstig overgewicht (obesitas) 5-6 jaar: jongen 3,0 1,6 1,9 2,8 2,3 Gestegen 5-6 jaar: meisje 4,0 2,9 2,1 3,3 Gestegen 9-11 jaar: jongen 3,0 2,5 4,0 3,3 3,0 Gedaald 9-11 jaar: meisje 3,0 2,8 4,8 3,6 Gedaald jaar: jongen 3,0 2,9 2,6 3,3 3,6 Gestegen jaar: meisje 3,0 2,8 4,8 3,1 Gedaald jaar 9,3 12,1 9,0 12,8 16,0 10,1 Gestegen jaar 15,0 16,5 17,0 18,3 18,4 18,2 Gestegen 75+ jaar 11,8 13,8-16,2 12,3 18,6 - Diabetes jaar - 1,0-1,1 1,2 1, jaar - 0,9-0,9 0,6 1, jaar 1,7 2,6 1,3 1,6 1,6 1,6 Gestegen jaar 9,8 13,0 7,6 10,9 13,4 8,5 Gestegen 75+ jaar 14,4 18,7-15,7 18,4 14,1-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 34

37 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Centrum Zuid-West Noord-West Noord-Oost Zuid-Oost Maastricht Zuid-Limburg Centrum Zuid-West Noord-West Noord-Oost Zuid-Oost Maastricht Zuid-Limburg 75+ Centrum Zuid-West Noord-West Noord-Oost Zuid-Oost Maastricht Zuid-Limburg percentage ernstig overgewicht overgewicht Figuur 4.1: (Ernstig) overgewicht naar stadsdeel in Maastricht, de gemeente Maastricht en Zuid-Limburg bij volwassenen en ouderen (Bron: Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Veel Maastrichtenaren eten onvoldoende groente en fruit Ongeveer tweederde van de volwassenen en ouderen in Maastricht voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groenten per dag (zie tabel 4.2). Ruim driekwart van de volwassenen en meer dan de helft van de ouderen voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal twee stuks fruit per dag. Met name Maastrichtse mannen eten onvoldoende fruit en groenten en ontbijten niet dagelijks. Ook van de jongeren in Maastricht eet de meerderheid onvoldoende groenten en fruit. De trend ( ) voor fruitconsumptie ontwikkelt zich in Maastricht voor nagenoeg alle leeftijdscategorieën ongunstig; steeds minder mensen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De consumptie van groenten is daarentegen de afgelopen jaren toegenomen. Steeds meer Maastrichtenaren (alle leeftijden) ontbijten dagelijks; deze trend is ook regionaal waarneembaar. Een vijfde van de Maastrichtse jongeren ontbijt niet dagelijks (minder dan vijf keer per week). Ten opzichte van de andere Maastrichtse stadsdelen wordt vooral in het Centrum en in Zuid-West meer groente en fruit geconsumeerd (zie bijlage 2a, 2b, 2c en 3). 35