Kerkrade. Een gezonde kijk op. maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Transcriptie

1 Een gezonde kijk op Kerkrade is onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) Zuid-Limburg 2010 en geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in de gemeente Kerkrade op basis van de op dit moment beschikbare informatie. Voor de overige Zuid-Limburgse gemeenten is een vergelijkbaar rapport verschenen. Een gezonde kijk op Kerkrade Een gezonde kijk op Kerkrade 2010 maakt deel uit van Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen T info@ggdzl.nl December Opm_omslag boekje rvtv_a5_kerkrade.indd :56:57

2 Zuid-Limburg Sittard-Geleen Stein Onderbanken Beek Schinnen Brunssum Meerssen Nuth Heerlen Landgraaf Maastricht Valkenburg aan de Geul Voerendaal Kerkrade Margraten Gulpen - Wittem Simpelveld Eijsden Vaals

3 Een gezonde kijk op Kerkrade Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

4 Ontwerp omslag: Caris & Sak, Heerlen Vormgeving binnenwerk: Studio aan de Werf, Utrecht Drukker: ZuidamUithof, Utrecht Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Limburg Een publicatie van GGD Zuid Limburg Postbus HA Geleen Telefoon: (046) Auteursrecht voorbehouden GGD Zuid Limburg, Geleen, 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze hetzij elektronisch. Mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zuid Limburg. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient met de daardoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

5 Een gezonde kijk op Kerkrade Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Dit document maakt deel uit van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een gezonde kijk op Zuid-Limburg Eindredactie: P.H.G. Lamberts GGD Zuid Limburg Postbus 2022, 6160 HA Geleen Telefoon: (046)

6

7 inhoud Inhoud Voorwoord 7 Een gezonde kijk op Kerkrade 9 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken De regionale VTV voor Zuid-Limburg Toekomst van de regionale VTV Leeswijzer 15 2 Kenmerken van de bevolking in Kerkrade Een blik op Kerkrade Sociaaleconomische status in Kerkrade 19 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Kerkrade inleiding Gezondheid: over leven en dood Fysieke, psychische en sociale gezondheid 23 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden inleiding Leefstijl in Kerkrade Fysieke omgeving 37 5 Zorg en veiligheid in Kerkrade inleiding De gezondheidszorg in Kerkrade Maatschappelijke ondersteuning in Kerkrade Veiligheid in Kerkrade 42 5

8 Een gezonde kijk op KERKRADE 6 Kansen voor gezondheidsbeleid: Zuid-Limburg en Kerkrade Een verbetering van de gezondheid vraagt om meer dan alleen de wet investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Focus op risicogroepen Hoe nu verder? 48 Literatuur, gegevensbronnen en websites 49 Bijlage 1 Taken vanuit de Wet publieke gezondheid 51 Bijlage 2a Kernindicatoren jongerenmonitor 53 Bijlage 2b Kernindicatoren volwassenenmonitor 55 Bijlage 2c Kernindicatoren ouderenmonitor 57 Bijlage 3 Afkortingenlijst 59 Bijlage 4 Begrippenlijst 61 Bijlage 5 Verantwoording 65 Bijlage 6 Auteurs en gemeentelijke contactpersonen 66 6

9 voorwoord Voorwoord Wie naar Kerkrade kijkt, ziet een gemeente die volop in ontwikkeling is met veel toeristische trekpleisters en waar hard gewerkt wordt aan het verbeteren van het woon- en leef klimaat van haar burgers. Een gemeente waar we trots op kunnen zijn. Wie langer kijkt, ziet echter ook een ongezonde gemeente. Want wist u dat inwoners van Kerkrade minder lang leven dan de gemiddelde Zuid-Limburger en Nederlander? Dat Kerkrade relatief veel voortijdige schoolverlaters kent, (ernstig) overgewicht en diabetes veel voor komen en dat het risico op depressiviteit hoog is? Op het gebied van gezondheid zijn nog veel verbeteringen mogelijk en staat Kerkrade voor een flinke uitdaging. Een eerste stap op weg naar een gezonde gemeente is deze gezonde kijk op Kerkrade. Gezond, want realistisch, gedegen en noodzakelijk. Deze rapportage geeft een integraal beeld van de gezondheidstoestand in Kerkrade op basis van de op dit moment beschikbare informatie met aanknopingspunten voor toekomstig beleid. Deze uitgave, in combinatie met de regionale VTV 2010 Een gezonde kijk op Zuid- Limburg en een evaluatie van het huidige gemeentelijke gezondheidsbeleid, vormt een belangrijke basis voor het gezondheidsbeleid en het daaraan gelieerde Kerkraadse uitvoeringsprogramma. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van deze uitgave. Wij hopen dat deze gezonde kijk bijdraagt aan een gezond Kerkrade. Veel leesplezier. Fons Bovens Frank Klaassen Directie GGD Zuid Limburg 7

10

11 Een gezonde kijk op KERKRADE Een gezonde kijk op Kerkrade Kerkrade heeft hoogste sterftecijfer In Kerkrade is de levensverwachting lager dan het Nederlandse gemiddelde (77,0 versus 80,1 jaar). De sterfte is hoger dan het landelijke gemiddelde (94,2 versus 72,1 per inwoners) en is het hoogste van Zuid-Limburg. De meest voorkomende doodsoorzaken zijn hart- en vaatziekten en kanker. De sterfte aan hart- en vaatziekten en longkanker is in Kerkrade hoger dan gemiddeld in Nederland. Veel Kerkraadse jongeren stoppen voortijdig met een schoolopleiding Voortijdig schoolverlaten komt in Kerkrade relatief veel voor. In 2008/2009 verliet 4,7% van de leerlingen het voortgezet onderwijs of MBO zonder diploma. In Nederland betreft dit 3,2% van de leerlingen. Landelijk is het percentage voortijdig schoolverlaten de afgelopen jaren geleidelijk gedaald. Ook in Kerkrade is het percentage ten opzichte van 2007/2008 gedaald (5,5%). Een groot deel van de kinderen in Kerkrade woont in een achterstandswijk. Veel gezondheidsproblemen in Kerkrade Het percentage jongeren met een chronische aandoening in Kerkrade is hoger dan gemiddeld in de regio. Relatief veel 15- en 16-jarige jongeren in Kerkrade hebben chronische aandoeningen (46%). Bij volwassenen in Kerkrade komen hart- en vaatziekten, diabetes, astma/copd en aandoeningen aan het bewegingsapparaat veel voor. In Kerkrade komt in vergelijking met Zuid-Limburg veel ernstige eenzaamheid voor bij volwassenen (10% versus 6,6%). Ook hebben relatief veel volwassenen een hoog risico op angststoornissen of depressie. Bijna een op de tien 55-plussers heeft de afgelopen drie maanden een ongeval gehad en 10% van de volwassenen is ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld. Veel inwoners van Kerkrade leven ongezond Veel volwassenen in Kerkrade hebben overgewicht (52% versus 43% in de regio) en in Kerkrade neemt het percentage volwassenen met (ernstig) overgewicht en diabetes nog steeds toe. Ook de jeugd heeft verhoudingsgewijs vaker (ernstig) overgewicht. In alle leeftijdscategorieën wordt te weinig groente en fruit gegeten en te weinig bewogen. Hoewel door volwassenen steeds minder wordt gerookt en steeds meer ouderen ontbijten, wijken de cijfers nog steeds negatief af van het landelijk gemiddelde. Het overmatig alcoholgebruik ligt onder het regionale gemiddelde. 9

12 Een gezonde kijk op KERKRADE Leefstijl Kerkraadse jongeren blijft een aandachtspunt In vergelijking met leeftijdsgenoten in de regio bewegen jongeren in Kerkrade minder, zijn beduidend minder vaak lid van een sportvereniging en eten minder groenten en fruit. Ook wordt door meer jongeren niet dagelijks ontbeten. Het percentage 15- en 16-jarigen dat onveilig vrijt is aanzienlijk hoger dan in de regio. Onder Kerkraadse jongeren is het overmatig alcoholgebruik de laatste jaren gedaald, evenals het roken door 13- en 14-jarigen. Inwoners van Kerkrade met een lage ses hebben vaker ongezonde leefstijl In Kerkrade bestaan duidelijke verschillen in sociaaleconomische status. Net als elders in Zuid-Limburg komt een ongezonde leefstijl in Kerkrade vaker voor bij laagopgeleide mensen (mensen met een lage sociaaleconomische status). Laagopgeleide volwassenen en ouderen in Kerkrade roken meer, eten ongezonder, zijn vaker te dik en bewegen minder. Voor overmatig alcoholgebruik bij volwassenen geldt het tegenovergestelde; laagopgeleiden drinken minder alcohol dan mensen met een hoge opleiding. Een aanzienlijk deel van de inwoners van Kerkrade heeft een midden-lage tot zeer lage sociaaleconomische status. Veel oudere mantelzorgers zijn zwaar belast Van de volwassenen geeft 10% en van de 55-plussers 7,9% mantelzorg. Hoewel relatief weinig ouderen in Kerkrade mantelzorg geven, zijn veel van deze mantelzorgers belast (27% versus regionaal 19%). In Kerkrade ontvangt één op de tien 55-plussers mantelzorg. Daarnaast is onder 55-plussers een duidelijke behoefte aan sport- en beweegactiviteiten, een lokaal loket voor informatie over gezondheid, zorg, welzijn en wonen, hulp bij (het uitbreiden van) sociale contacten en vervoer naar voorzieningen. Veel Kerkraadse woningen hebben een binnenmilieuprobleem In de gemeente Kerkrade hebben veel woningen een probleem met het binnenmilieu. In bijna driekwart van de woningen wordt slecht geventileerd. Ook vochtproblemen komen frequent voor (29%). Vergeleken met de regio ervaren meer inwoners van Kerkrade ernstige geluidshinder (29% versus 27%) en worden meer mensen ernstig in hun slaap gestoord door geluid (17% versus 15%). 10

13 Een gezonde kijk op KERKRADE Veel jeugdcriminaliteit en vernielingen in Kerkrade Het aantal vernielingen in Kerkrade ligt, ten opzichte van het landelijk gemiddelde, hoog en er komt relatief veel jeugdcriminaliteit voor. In 2009 werden in Kerkrade 82 jongeren naar HALT verwezen voor een HALT afdoening, met name vanwege vuurwerk en diefstal. Investeren in gezondheid onontbeerlijk voor de toekomst Gezien de structurele bevolkingsdaling en gezondheidsproblematiek in Zuid-Limburg en Kerkrade is investeren in een gezonde samenleving zonder lichamelijke of psychische beperkingen broodnodig. Een samenleving waarin alle mensen, ongeacht hun sociaaleconomische status, volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijk activiteiten zoals arbeid en mantelzorg, staat hierin centraal. Dit vraagt om een ander gezondheidsbeleid. Een beleid waarin nadrukkelijk gekozen wordt voor gezondheidsbevorderende en -beschermende maatregelen voor kwetsbare groepen ter verkleining van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen. 11

14

15 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1 De Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1.1 Gezondheidsbeleid biedt kans om regierol te versterken Gemeenten in Nederland hebben een aantal belangrijke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de volksgezondheid. Een aantal hiervan is wettelijk vastgelegd, met name in de Wet publieke gezondheid (Wpg) (zie bijlage 1). Een belangrijke centrale gedachte hierbij is de regierol van de gemeente. De gemeente is een regisseur die het plan uitzet en voor de uitvoering afstemming zoekt met andere partijen. Met een nieuwe beleidsperiode (2012 tot en met 2015) voor de deur krijgt de gemeente duidelijke kansen deze regierol te versterken. De regierol zal ingevuld worden in de nieuwe regionale nota gezondheidsbeleid Zuid-Limburg. Deze rol biedt daarnaast mogelijkheden de koppeling tussen preventie en zorg te verbeteren. De gemeentelijke invloed is met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) vergroot. De gemeente staat nu zowel aan het begin (preventie) als aan het einde van de keten (zorg). Zo kan bijvoorbeeld de preventie van diabetes en depressie worden aangepakt door collectief preventieve activiteiten te laten aansluiten bij de huidige zorgketens voor diabetes en depressie. Het oppakken van de regierol is daarom essentieel. Het streven om beleidsdoelstellingen en gewenste resultaten concreet en evalueerbaar te formuleren, is ook een onderdeel van het versterken van de gemeentelijke regierol. De methodiek die hierbij wordt toegepast door de Zuid-Limburgse gemeenten in samenwerking met de GGD Zuid Limburg is Beleidsgestuurde Contract Financiering (BCF). Hiermee wordt in een aantal stappen abstract beleid vertaald in concrete uitvoering en dienstverlening, waardoor een meer op de behoefte afgestemde keuze van producten en diensten mogelijk wordt. Daarnaast dwingt deze systematiek tot het maken van keuzes in de implementatie van het beleid, zoals bij welke doelgroepen, in welke wijken of stadsdelen en door wie en in welke mate moeten diensten worden uitgevoerd. Deze laatste vragen zijn de centrale vragen voor het uitvoeringsprogramma van de gemeente. Hoewel de problematiek in Zuid-Limburg grote onderlinge overeenkomsten tussen de gemeenten kent, zal de aanpak vragen om lokale verschillen. Om deze keuzes te maken en toekomstig beleid te kunnen ontwikkelen is een gedegen analyse van de volksgezondheid nodig. Landelijk wordt dit iedere vier jaar gedaan aan de hand van een nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Voor Zuid-Limburg is dit nu ook gedaan met de ontwikkeling van de eerste regionale Volkgezondheid Toekomst Verkenning Zuid-Limburg. 13

16 Een gezonde kijk op KERKRADE 1.2 De regionale VTV voor Zuid-Limburg De regionale VTV Zuid-Limburg bestaat uit drie onderdelen: ten eerste het regionale rapport met een integrale beschrijving van de volksgezondheid (gezondheidstoestand, determinanten, preventie en zorg) van Zuid-Limburg op hoofdlijnen; ten tweede een rapport per gemeente met een beschrijving van de volksgezondheid in de betreffende gemeente, de belangrijkste oorzaken van ongezondheid, het huidige beleid en de mogelijkheden voor verbetering; en ten derde een Regionaal Kompas (een voor publiek toegankelijke website) met de beschrijving van een aantal belangrijke gezondheidsproblemen (zoals diabetes, roken, alcoholgebruik) waarop gezocht kan worden naar mogelijkheden voor passend beleid en beschikbare interventies. In juli 2010 is het regionaal rapport Een gezond kijk op Zuid-Limburg (Lamberts et al., 2010) verschenen. Voor u ligt de gemeentelijke rapportage Een gezonde kijk op Kerkrade en vanaf 2011 zal het Regionaal Kompas (website) beschikbaar zijn. Zuid-Limburg wordt gezonder, maar blijft achter De volksgezondheid in Zuid-Limburg gaat vooruit (de levensverwachting neemt bijvoorbeeld toe) maar de leefstijl van veel Zuid-Limburgse jongeren en volwassenen is nog steeds veel ongezonder dan gemiddeld in Nederland. Zorgelijk zijn ook de aanhoudende verschillen in gezondheid, levensverwachting en sterfte tussen mensen met een lage en een hoge sociaaleconomische status (ses). Gezien de structurele bevolkingsdaling en de vergrijzing en ontgroening van Zuid-Limburg is investeren in een gezonde samenleving onontbeerlijk voor de toekomst. Door deze veranderingen in de bevolkingssamenstelling van Zuid-Limburg nemen de zorgvraag, het zorggebruik en de -uitgaven toe. Dit alles vraagt om een gezondheidsbeleid met een integrale en intersectorale insteek. Een duidelijke focus op risicogroepen, met als doel het verkleinen van de sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv), is bovendien essentieel om gezondheidswinst te realiseren. Het bovenstaande is ontleend aan het regionaal rapport Een gezonde kijk op Zuid- Limburg (Lamberts et al., 2010). Dit rapport is het fundament voor het gezondheidsbeleid in Zuid-Limburg voor de periode Zuid-Limburg kent een groot aantal regionale gezondheidsproblemen die vragen om een regionale samenwerking. Gemeentelijke uitvoeringsprogramma s bieden vervolgens de kaders voor de implementatie van dit beleid in de verschillende gemeenten. Een gezonde kijk op Kerkrade is een belangrijke basis voor het uitvoeringsprogramma van Kerkrade. Voorafgaand aan dit hoofdstuk zijn de kernboodschappen van dit rapport uiteengezet. 14

17 De Volksgezondheid TOEKOMST VERKENNing 1.3 Toekomst van de regionale VTV In de vierjarige preventiecyclus voor het landelijke gezondheidsbeleid stelt de rijksoverheid eens per vier jaar beleidsprioriteiten vast. Deze vormen de kaders waarbinnen gemeenten verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en uitvoering van lokaal gezondheidsbeleid. Een lokale nota volksgezondheid is daarmee verplicht voor gemeenten. In Zuid-Limburg wordt aan deze verplichting voldaan door één integrale gezondheidsnota voor Zuid-Limburg te ontwikkelen, waaraan vervolgens per gemeente een lokaal uitvoeringsprogramma wordt gekoppeld. De regionale VTV is een belangrijk instrument voor de vertaling van landelijk naar regionaal en lokaal gezondheidsbeleid en zal daarom elke vier jaar verschijnen. Met de eerste regionale VTV Zuid-Limburg is een goede stap gezet de basis te leveren voor het regionale gezondheidsbeleid en de bijbehorende lokale uitvoeringsprogramma s van de gemeenten voor de nieuwe beleidsperiode. In de toekomst is er ruimte voor verbetering van de regionale VTV; het proces van ontwikkeling en invulling van de regionale VTV kan daarom worden gezien als een groeimodel. Huidige onderwerpen worden in de komende jaren verder uitgediept en nieuwe onderwerpen worden toegevoegd. In 2014 zal opnieuw een regionale VTV worden gemaakt. Bij het verzamelen van aanvullende regionale gezondheidsinformatie geldt een aantal aandachtspunten: De informatie moet transparant, kwalitatief goed en compleet zijn. Er wordt gestreefd naar het inzetten van uniforme meetinstrumenten en harmonisatie van registraties. Om trendinformatie boven tafel te krijgen is een systematische gegevensverzameling over een langere periode nodig. Om de witte vlekken in de beleidsinformatie te kunnen vullen, is extra inspanning vereist. Gemeenten en provincie kunnen de rol van aanjager en opdrachtgever opnemen en organisaties aanmoedigen hun gegevens te delen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de kenmerken van de Kerkraadse bevolking aan bod. Hoofdstuk 3 gaat in op de gezondheidstoestand van de inwoners van Kerkrade. Het vierde hoofdstuk verstrekt informatie over leefstijlfactoren die van invloed zijn op de gezondheid, waaronder roken, overgewicht en alcoholgebruik. Ook de fysieke omgeving komt in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 5 beschrijft de stand van zaken rondom zorg en veiligheid in Kerkrade. Deze rapportage sluit af met een aantal beleidsaanbevelingen. 15

18 Een gezonde kijk op KERKRADE In deze rapportage voor de gemeente Kerkrade wordt informatie verstrekt over de onderwerpen die ook in het regionale rapport aan bod zijn gekomen, maar waarvoor aanvullende gemeentelijke gegevens beschikbaar zijn. De totaalcijfers voor de gemeente Kerkrade worden, waar mogelijk, vergeleken met het Zuid-Limburgse en het Nederlands gemiddelde. Niet alleen significante, maar ook opvallende beleidsrelevante verschillen worden beschreven. In de tekst wordt niet altijd expliciet vermeld of een verschil wel of niet significant is. Echter alle significante verschillen zijn in de bijlagen 2a, 2b en 2c aangegeven met een oranje (significant ongunstiger) of grijze kleur (significant gunstiger). In de tekst zijn de percentages boven de 10% zoveel mogelijk afgerond op hele percentages. Percentages lager dan 10% zijn afgerond op één decimaal. 16

19 Kenmerken VAN de BEVOLKing in KERKRADE 2 Kenmerken van de bevolking in Kerkrade 2.1 Een blik op Kerkrade De gemeente Kerkrade is met inwoners (peildatum 1 januari 2009) een van de grotere gemeenten van Zuid-Limburg: 7,9% van alle Zuid-Limburgers woont in Kerkrade. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van inwoners per km 2 ten opzichte van 943 inwoners per km 2 in Zuid-Limburg (CBS StatLine). Dit is de grootste bevolkingsdichtheid in de regio. In de bevolkingsopbouw van Kerkrade (zie figuur 2.1) is te zien dat momenteel de groep 35- tot 70-jarigen groter is dan de groep jongeren, jongvolwassenen en 70-plussers. In figuur 2.2 is het procentuele aandeel van de verschillende leeftijdsgroepen in Kerkrade afgezet tegen de percentages van Zuid-Limburg en Nederland. Hier valt op dat leeftijd mannen vrouwen aantal inwoners Figuur 2.1: Bevolkingsopbouw in de gemeente Kerkrade op 1 januari 2009 (Bron: CBS StatLine) 17

20 Een gezonde kijk op KERKRADE 11 percentage leeftijd (jaren) Kerkrade Zuid-Limburg Nederland Figuur 2.2: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijdsklasse op 1 januari 2009: Kerkrade, Zuid-Limburg en Nederland (Bron: CBS StatLine) het aantal jongeren tot en met 25 jaar lager ligt dan het landelijke en regionale gemiddelde. De groep 50- tot en met 60-jarigen is in Kerkrade hoger dan in Nederland en Zuid-Limburg. Het aantal inwoners van Kerkrade zal de komende jaren verder dalen (zie figuur 2.3). Over het algemeen zal het aantal ouderen toenemen en het aantal jongeren afnemen ten opzichte van nu. De gemeente wijkt hierin niet af van de regionale prognose. Op één na grootste percentage westerse allochtonen van Zuid-Limburg De demografische druk in Kerkrade is 60%; dit is het percentage mensen van 0 tot 20 jaar en 65 jaar en ouder in verhouding tot de personen van 20 tot 65 jaar. Dit is lager dan het Nederlandse percentage (64%) en het regionale percentage (63%) (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 was ongeveer 32% van de bevolking in Kerkrade van allochtone afkomst. Ongeveer 28% is van westerse allochtone afkomst. Dit is het op één na hoogste percentage in de regio en daarmee ook hoger dan het landelijke gemiddelde 18

21 Kenmerken VAN de BEVOLKing in KERKRADE aantal inwoners Figuur 2.3: Prognose bevolkingssamenstelling per leeftijdsklasse in Kerkrade (Bron: Etil) (9%). Dit is mogelijk het gevolg van het grote aantal inwoners uit buurlanden België en Duitsland. 4% van de inwoners van Kerkrade is van niet-westerse allochtone afkomst; het landelijke gemiddelde is 11%. Regionaal is dit gemiddeld 3% (CBS StatLine). Op 1 januari 2009 waren er in Zuid-Limburg huishoudens, waarvan 31% bestond uit eenpersoonshuishoudens. In de gemeente Kerkrade bevinden zich huishoudens waarvan 35% eenpersoonshuishoudens. Het percentage meerpersoonshuishoudens met kinderen bedraagt in Kerkrade 33% (Zuid-Limburg 35%). Het percentage meerpersoonhuishoudens zonder kinderen bedraagt 32% (Zuid-Limburg 35%) (CBS StatLine). 2.2 Sociaaleconomische status in Kerkrade De sociaaleconomische status (ses) geeft de positie van mensen in de sociale stratificatie ofwel maatschappelijke gelaagdheid aan. Indicatoren hiervoor zijn inkomen, opleiding en beroep. Deze indicatoren kunnen naast biologische of geografische factoren verschillen aangeven in de bevolkingsopbouw (Deuning & Roedig, 2006). 19

22 Een gezonde kijk op KERKRADE Statusscore zeer laag laag midden-laag gemiddeld midden-hoog hoog zeer hoog spoorlijn snelweg 0 2 km Figuur 2.4: Sociaaleconomische status per viercijferig postcodegebied in 2006 (Bron: Deuning, 2006) In de gemeente Kerkrade bestaan duidelijk verschillen in sociaaleconomische status (zie figuur 2.4). Een aanzienlijk deel van Kerkrade heeft een midden-lage tot zeer lage sociaaleconomische status. Dit betreft buurten zoals Eygelshoven-Kom, Heilust, Chevremont, Gracht en Spekholzerheide. De overige postcodegebieden, waaronder Terwinselen en Kerkrade-Centrum, scoren gemiddeld. Veel kinderen in Kerkrade wonen in een achterstandswijk In 13 van de 19 gemeenten in Zuid-Limburg ligt het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een laag inkomen boven het landelijke gemiddelde van 40%; in Kerkrade is dit 46%. Andersom geldt ook dat in 12 gemeenten het gemiddelde aantal inkomensontvangers met een hoog inkomen lager ligt dan landelijk (20%); in Kerkrade is dit 10%. In de meeste Zuid-Limburgse gemeenten ligt het besteedbaar inkomen onder het Nederlandse gemiddelde van euro per inwoner; in Kerkrade is dit euro per inwoner (CBS StatLine). Een groot deel van de kinderen in Kerkrade woont in een achterstandswijk. Van de kinderen in Kerkrade woont 8,9% in een uitkeringsgezin. Gemiddeld in Nederland is dit 5,5% (Steketee et al., 2010). 20

23 Kenmerken VAN de BEVOLKing in KERKRADE Veel laagopgeleiden in Kerkrade Het grootste percentage volwassenen in Kerkrade heeft een mavo- of lbo-opleiding afgerond (36%). Bijna 17% is hoog opgeleid (hbo- of wo-opleiding) en ongeveer 14% is laagopgeleid; dit is het hoogste percentage in de regio. Bijna 34% heeft een havo-, vwo of mbo-opleiding afgerond. Het huidige aantal studenten in het hoger onderwijs ligt in bijna alle gemeenten in de regio lager dan het landelijke percentage (4%). Dit geldt ook voor Kerkrade (2%) (CBS Statline). Het percentage achterstandsleerlingen (4 tot en met 12 jaar) in Kerkrade is bijna 24%. Dit is een van de grootste percentages in de regio. Het landelijke gemiddelde ligt op 16% (Steketee et al., 2010). Kerkrade heeft meer jeugdwerklozen dan landelijk Kijkend naar het aantal werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking, scoort Kerkrade met 2,7% hoger dan het landelijke gemiddelde van 1,5% (Mulder, 2009b). Een andere maat is het percentage bijstandsuitkeringen. Ongeveer 2,3% van de Nederlanders boven de 18 jaar ontvangt een bijstandsuitkering. In Kerkrade ligt dit percentage op 3,9% (Mulder, 2009c). Daarnaast zijn percentages van jeugdwerkloosheid onder 16- tot en met 24-jarigen van belang, alhoewel deze sterk beïnvloed kunnen zijn door de economische recessie en naar verwachting aan verandering onderhevig zijn. In Kerkrade was dit in ,2% ten opzichte van 1,6% in de provincie Limburg en 1,2% in Nederland (Steketee et al., 2010). 21

24

25 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in KERKRADE 3 Sterfte, ziekte en gezondheid in Kerkrade 3.1 Inleiding Kennis van de gezondheidstoestand is essentieel om lokaal gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Hoe gezond een gemeente is, kan aan de hand van allerlei indicatoren worden weergegeven. In dit hoofdstuk staan algemene indicatoren, zoals de levensverwachting en belangrijkste doodsoorzaken, centraal. Daarnaast wordt gezondheid vanuit drie invalshoeken benaderd: lichamelijk, psychisch en sociaal. 3.2 Gezondheid: over leven en dood Sterfte in Kerkrade hoog Zowel in Nederland als in Zuid-Limburg is de levensverwachting sinds het begin van de 21 e eeuw gestegen. Ten opzichte van het Nederlands gemiddelde (80,1 jaar) behoort Zuid-Limburg met gemiddeld 79,3 jaar tot de regio s met de laagste levensverwachting. De gemiddelde levensverwachting (in de periode ) voor Kerkrade is 77,0 jaar en is significant lager dan het landelijk gemiddelde. In Kerkrade is het sterftecijfer 94,2 per inwoners (in de periode ); dit is beduidend hoger dan gemiddeld in Nederland (72,1) en het hoogst van Zuid- Limburg. Hart- en vaatziekten en kanker zijn in Nederland de belangrijkste doodsoorzaken met respectievelijk 21,8 en 21,5 sterfgevallen per inwoners. Ook in Kerkrade zijn dit de belangrijkste doodsoorzaken. De sterfte aan hart- en vaatziekten (32,0 per inwoners) en de sterfte aan kanker (23,7 per inwoners) zijn significant hoger dan gemiddeld in Nederland. In Kerkrade sterven eveneens meer inwoners aan longkanker (6,5 per ), ziekten aan de ademhalingsorganen (8,8) en dementie (4,6) dan gemiddeld in Nederland (respectievelijk 5,2, 7,2 en 3,8 per inwoners) (CBS Doodsoorzakenstatistiek). 3.3 Fysieke, psychische en sociale gezondheid Veel chronische klachten bij Kerkraadse jongeren Uit zelfrapportage blijkt dat ongeveer de helft van de volwassenen in Kerkrade minimaal één chronische aandoening heeft, hetgeen vergelijkbaar is met het Zuid-Limburgs 23

26 Een gezonde kijk op KERKRADE jongeren (13-14 jaar) jongeren (15-16 jaar) volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>=75 jaar) percentage Kerkrade Zuid-Limburg Figuur 3.1: Percentage mensen met minimaal één chronische aandoening in Kerkrade (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) gemiddelde (zie figuur 3.1). Ongeveer een derde van de volwassenen heeft twee of meer chronische aandoeningen. Ook dit is vergelijkbaar met Zuid-Limburg. Van de 55-plussers heeft 83% minimaal één en 63% minimaal twee chronische aandoeningen. In Zuid-Limburg is dit respectievelijk 80 en 59% (zie bijlage 2b en 2c). Opvallend veel 75-plussers hebben minimaal één chronische aandoening (93%). Het percentage voor 55- tot en met 74 jarigen ligt op 81% (Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008). Chronische aandoeningen komen bij 46% van de jongeren in Kerkrade voor. Dit is opmerkelijk hoger dan het Zuid-Limburgse gemiddelde (zie bijlage 2a, 2b en 2c). Dit verschil wordt met name veroorzaakt door een hoog percentage chronische aandoeningen in de leeftijdsgroep 15- en 16 jarigen (zie figuur 3.1). Na overgewicht (zie ook hoofdstuk 4) worden bij volwassenen en ouderen aandoeningen aan het bewegingsapparaat het vaakst genoemd als chronische aandoeningen. Hoge bloeddruk neemt een tweede plaats in. Het percentage ouderen met diabetes is in Kerkrade (18%) beduidend hoger dan in Zuid-Limburg (14%). Bij jongeren komen voornamelijk astma en COPD vaak voor (zie bijlage 2a en 2c). 24

27 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in KERKRADE 4-6-jarigen 9-11-jarigen 13- en 14-jarigen 15- en 16-jarigen 0 Kerkrade 2 4 Zuid-Limburg percentage Figuur 3.2: Percentage jongeren met psychosociale problemen in Kerkrade,vergeleken met Zuid-Limburg (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009) Psychische problemen bij jongeren met name bij jongens Psychosociale gezondheid bij jongeren wordt gemeten met behulp van de SDQ, een signaleringsinstrument voor emotionele problemen en gedragsproblemen. Jongeren met een verhoogde score hebben een slechtere psychosociale gezondheid. In Kerkrade is het percentage jongeren met een verhoogde score (3,8%) niet hoger dan in de regio (4,1%) (zie bijlage 2a). Over het algemeen hebben jongens vaker een verhoogde score dan meisjes. Evenals in Nederland is in Kerkrade de trend waarneembaar dat de score bij de jongere leeftijdsgroepen iets hoger is dan bij de oudere jongeren (Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009). Een verklaring hiervoor kan zijn dat bij de jongere kinderen de ouders de rapportage doen en vooral de ernstige problemen rapporteren; vanaf 13 jaar rapporteren de jongeren zelf (Lamberts et al., 2010). Relatief veel Kerkraadse kinderen worden gepest Pesten is van invloed op de psychische gezondheid van jongeren. Het percentage jongeren in Kerkrade dat wekelijks wordt gepest op school is beduidend hoger dan in 25

28 Een gezonde kijk op KERKRADE Tabel 3.1: Percentage en trend van jongeren in Kerkrade die wekelijks gepest worden of zelf wekelijks pesten (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; PGO GGD Zuid Limburg, 2009) Kerkrade Kerkrade Kerkrade 2009 (%) Trend 2001 (%) 2005 (%) Totaal Man Vrouw Kerkrade Wekelijks gepest op school jaar 9,5 8,0 7,4 6,1 8,6 Licht gedaald jaar 6,2 4,7 4,8 5,6 4,0 Stabiel Wekelijks gepest buiten school jaar 3,1 1,9 1,9 2,2 1,6 Stabiel jaar 2,3 1,9 1,7 1,7 1,7 Stabiel Zelf wekelijks pesten jaar 10,5 8,0 6,3 7,2 5,4 Licht gedaald jaar 10,4 5,4 6,8 10,2 3,4 Geen duidelijke trend Zuid-Limburg, namelijk 6,0% versus 4,6%. Het percentage jongeren dat zelf wekelijks pest op school is 6,6%, in de regio is dit 4,8% (zie bijlage 2a). In Kerkrade is, evenals in Zuid-Limburg, de trend waarneembaar dat het pesten of gepest worden op school zich stabiliseert of licht daalt. Veel voortijdig schoolverlaten in Kerkrade Sociale problemen bij jongeren worden afgeleid uit verschillende indicatoren, zoals het aantal jongeren met een indicatie voor jeugdzorg, meldingen van kindermishandeling en het voortijdig schoolverlaten. In het schooljaar 2008/2009 is in Kerkrade 4,7% van de jongeren (141 jongeren) tussen de 12 en 22 jaar zonder startkwalificatie (minimaal havo-, vwo of mbo 2-niveau) uitgestroomd. Ten opzichte van 2007/2008 (5,5%) is het voortijdig schoolverlaten in Kerkrade gedaald. Voortijdig schoolverlaten komt in Kerkrade meer voor dan in de andere Zuid-Limburgse gemeenten (gemiddeld 4,0%). In Nederland en ook in Zuid- Limburg is sinds enkele jaren sprake van een daling van het percentage voortijdige schoolverlaters. In Nederland daalde het percentage van 4,0% in 2006 naar 3,2% in 2009 (Ministerie van OCW, 2010). In 2008 heeft in Kerkrade 2,3% van alle 0- tot en met 17-jarigen een indicatie voor jeugdzorg ontvangen. Ten opzichte van 2007 is er sprake van een toename. In de 26

29 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in KERKRADE provincie Limburg heeft in ,8% van de kinderen jeugdzorg ontvangen (Steketee et al., 2010). Het aantal meldingen van kindermishandelingen in Kerkrade in 2008 was 0,3% van de 0- tot en met 17-jarigen. Dit is vergelijkbaar met het Limburgse gemiddelde. Ten opzichte van voorgaande jaren is sprake van een daling van het aantal meldingen, hetgeen niet noodzakelijkerwijs betekent dat er ook daadwerkelijk minder kindermishandeling was (Steketee et al., 2010). In Limburg betreft het 0,3% van de kinderen waarvan mishandeling wordt gemeld. Van alle meisjes in Kerkrade van 15 tot en met 19 jaar maakte 1,2% in 2008 een tienerzwangerschap door; in Limburg was dit 0,6%. Het betreft hier kleine absolute aantallen. De meeste gemeenten kennen een grillig beeld als het gaat in tienermoeders. Tienerzwangerschappen komen weinig voor. Een klein verschil in een gemeente (één of twee tienerzwangerschappen) kan al leiden tot behoorlijke verschillen in percentages. Vooral volwassenen slachtoffer van huiselijk geweld In Kerkrade is 3,1% van de 55-plussers ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld; in Zuid-Limburg is dit 3,9% (zie bijlage 2c). Van de volwassenen in Kerkrade is 10% (versus 8,1% in Zuid-Limburg) ooit slachtoffer geweest van huiselijk geweld (zie bijlage 2b). In 2009 werden in Kerkrade 14 meldingen van huiselijk geweld gedaan bij de Stichting Huiselijk Geweld. Bij de politie Limburg-Zuid kwamen voor Kerkrade 313 meldingen van huiselijk geweld binnen. Er werden 143 aangiften gedaan, waarvan er 126 leidden tot een justitieel traject. Daarnaast werden 12 huisverboden opgelegd (GGD Zuid Limburg, 2010). Een op de tien volwassenen in Kerkrade ernstig eenzaam Vanaf 17 jaar wordt de psychische gezondheid gemeten naar aanwezigheid van onder andere eenzaamheid. Eenzaamheid verhoogt het risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie. Van de volwassenen in Kerkrade is 10% (zeer) ernstig eenzaam; een percentage dat beduidend hoger ligt dan gemiddeld in Zuid-Limburg (6,6%) (zie figuur 3.4). Van de 55-plussers in Kerkrade is 9,5% ernstig tot zeer ernstig eenzaam (zie bijlage 2c). Dit is vergelijkbaar met het Zuid-Limburgse gemiddelde (9,1%). Het percentage eenzame ouderen neemt toe met het stijgen van de leeftijd. Zowel in Zuid-Limburg als in Kerkrade is 12% van de 75-plussers ernstig eenzaam (zie figuur 3.3). 27

30 Een gezonde kijk op KERKRADE volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Kerkrade Zuid-Limburg Figuur 3.3: Percentage eenzaamheid bij volwassenen en ouderen in Kerkrade, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Veel volwassenen en 75-plussers met een hoog risico op depressie Onder andere het hebben van een chronische ziekte, functionele beperkingen of het missen van een sociaal netwerk zijn risicofactoren voor een angststoornis of depressie. Omdat juist deze risicofactoren toenemen met het stijgen van de leeftijd lopen 55-plussers meer risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie (Bohlmeijer et al., 2005). Het percentage volwassenen in Kerkrade dat een hoog risico heeft op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie is 11% en in Zuid-Limburg 5,8% (zie figuur 3.4). In vergelijking met Zuid-Limburg (7,1%) is het percentage 55-plussers in Kerkrade met en hoog risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie iets hoger, namelijk 8,4% (zie bijlage 2c). Voor de ouderen vanaf 75 jaar hoger is dit risico hoger (12%) dan voor de 55- tot 74-jarigen (7,1%) (zie figuur 3.4). Veel ongevallen bij ouderen In Kerkrade heeft 9,1% van de 55-plussers in een tijdsbestek van drie maanden een letsel, vergiftiging of blessure opgelopen; dit percentage is ongeveer gelijk aan het 28

31 Sterfte, ziekte en GEZONDHEid in KERKRADE volwassenen (17-54 jaar) ouderen (55-74 jaar) ouderen (>= 75 jaar) percentage Kerkrade Zuid-Limburg Figuur 3.4: Percentage risico op angststoornis en depressie bij volwassenen en ouderen in Kerkrade, in vergelijking met Zuid-Limburg (Bron: Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008) Zuid-Limburgse percentage (9,0%) (zie bijlage 2c). Het percentage ouderen dat een ongeval in of rondom het eigen huis heeft gehad is in Kerkrade 2,8% (Zuid-Limburg 3,5%) (zie bijlage 2c). Veel privéongevallen worden veroorzaakt door valongevallen. Naast de kosten voor medische behandeling heeft een valongeval een grote persoonlijke impact met lichamelijke, psychische en/of sociale gevolgen. Minder mobiliteit of het ontwikkelen van een valangst kan een depressie of eenzaamheid tot gevolg hebben (Zijlstra et al., 2009). Kerkrade heeft veel kansarme, niet vitale ouderen Een manier om kwetsbaarheid te meten is om ouderen in te delen op basis van twee dimensies: vitaliteit en kans. De vitaliteit is gebaseerd op de perceptie van de eigen gezondheid, manier van leven en het hebben van overgewicht. Kans is gebaseerd op de kenmerken opleiding en gezinsinkomen (wel of niet rondkomen van AOW). De meest kwetsbare ouderen zijn de ouderen die niet vitaal en daarbij ook kansarm zijn. Onder deze groep vallen vooral vrouwen, alleenstaanden en 65-plussers met 29

32 Een gezonde kijk op KERKRADE kansarm/niet vitaal kansarm/vitaal kansrijk/niet vitaal kansrijk/vitaal Kerkrade Zuid-Limburg percentage Figuur 3.5: Percentage ouderen naar dimensies kans en vitaliteit in Kerkrade (Bron: Ouderenmonitor, 2008) een lage opleiding en laag inkomen. Meestal is er sprake van een matige of slechte gezondheid met meer dan twee chronische aandoeningen die beperkingen geven in de dagelijkse levensverrichtingen. Er is sprake van een ongezonde manier van leven, doordat ze onvoldoende bewegen en vaker obesitas hebben. Er is een verhoogd risico op eenzaamheid en angst/depressie (Lamberts et al., 2010). In Kerkrade wonen veel ouderen die kansarm en niet vitaal zijn, namelijk 40%. Het percentage kansrijke en vitale ouderen is 20%. In Zuid-Limburg is dit respectievelijk 35 en 26% (zie figuur 3.5). 30

33 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden 4 Factoren die de gezondheid beïnvloeden 4.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat over leefstijl-, sociale en fysieke factoren die de gezondheid van de inwoners van Kerkrade kunnen beïnvloeden. Beschreven wordt in welke mate en bij welke specifieke doelgroepen deze factoren vaker voorkomen en in welke richting zich de trend ontwikkelt. In paragraaf 4.2 komen de belangrijkste leefstijlfactoren aan bod, waaronder overgewicht, voeding en bewegen, roken, alcoholgebruik en onveilig vrijen. Daarnaast worden de meest opvallende ontwikkelingen in trends en de relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status nader uitgewerkt. In paragraaf 4.3 staan milieufactoren centraal, zowel in het binnenmilieu als in het buitenmilieu. Deze factoren hebben over het algemeen een direct effect op gezondheid en welbevinden. 4.2 Leefstijl in Kerkrade Overgewicht omvangrijk in Kerkrade Bij veel volwassenen (52%) en ouderen (60%) in Kerkrade is sprake van overgewicht. Voor de groep volwassenen is dit percentage beduidend hoger dan het Zuid-Limburgse gemiddelde (43%). De percentages voor de aan overgewicht gerelateerde ziekte diabetes zijn bij ouderen in Kerkrade aanzienlijk hoger dan in de regio. In Kerkrade neemt het percentage volwassenen met (ernstig) overgewicht en diabetes nog steeds toe. In Nederland zien we dat ernstig overgewicht de laatste jaren niet verder is toegenomen (zie tabel 4.1 en bijlage 2b en 2c). In Kerkrade heeft ruim 12% van de 5- en 6-jarigen overgewicht en dit neemt toe tot 18% bij de 13- en 14-jarigen (jongens bijna 20% en meisjes ruim 16%). Vergeleken met landelijke en regionale jeugdigen hebben Kerkraadse leeftijdsgenoten vaker (ernstig) overgewicht (zie tabel 4.1 en bijlage 2a). Veel inwoners van Kerkrade eten onvoldoende groenten en fruit Bijna tweederde van de volwassenen en ouderen in Kerkrade voldoet niet aan de aanbeveling van minimaal 200 gram groenten per dag (zie tabel 4.2). Van de volwassenen voldoet 80% en van de ouderen 60% aan de aanbeveling van minimaal twee stuks fruit per dag. Ook van de jongeren in Kerkrade eet de meerderheid onvoldoende groenten en fruit per dag. De trend ( ) ontwikkelt zich in Kerkrade voor alle 31

34 Een gezonde kijk op KERKRADE Tabel 4.1: Overgewicht in Kerkrade: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Overgewicht (BMI 25) Zuid-Limburg /2009 (%) Kerkrade /2005 (%) Kerkrade /2009 (%) Trend Kerkrade 5-6 jaar: jongen 10,0 7,3 9,1 8,8 Stabiel 5-6 jaar: meisje 15,0 11,8 10,0 16,6 Gestegen 9-11 jaar: jongen 15,0 16,1 19,8 27,1 Gestegen 9-11 jaar: meisje 18,0 17,2 27,3 21,5 Gedaald jaar: jongen 15,0 14,5 20,5 19,7 Gedaald jaar: meisje 16,0 16,3 18,4 16,4 Gedaald jaar 40,4 42,8 44,9 51,7 Gestegen jaar 57,0 60,4 66,8 59,8 Gedaald 75+ jaar 53,3 56,4-59,9 - Ernstig overgewicht (obesitas) (BMI 30) 5-6 jaar: jongen 3,0 1,7 2,5 2,3 Stabiel 5-6 jaar: meisje 4,0 2,9 2,6 5,8 Gestegen 9-11 jaar: jongen 3,0 2,5 3,3 4,4 Gestegen 9-11 jaar: meisje 3,0 2,8 4,6 4,2 Stabiel jaar: jongen 3,0 2,9 3,7 4,4 Stabiel jaar: meisje 3,0 2,8 3,7 4,3 Stabiel jaar 9,3 12,1 10,9 14,4 Gestegen jaar 15,0 16,5 21,4 18,5 Gedaald 75+ jaar 11,8 13,8-15,4 - Diabetes (suikerziekte) jaar - 1,0-1, jaar - 0,9-2, jaar 1,7 2,6 1,6 3,1 Gestegen jaar 9,8 13,0 9,3 17,7 Gestegen 75+ jaar 14,4 18,7-19,5-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS 2007 en TNO Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. 32

35 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden Tabel 4.2: Voedingsgewoonten in Kerkrade: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Kerkrade /2005 (%) Kerkrade /2009 (%) Trend Kerkrade Onvoldoende groenten (< 200 gram per dag) jaar 2-55,0 58,4 56,3 Stabiel jaar 2-56,1 55,7 53,9 Stabiel jaar - 66,5 70,6 63,4 Gedaald jaar - 62,6 68,0 59,1 Gedaald 75+ jaar - 72,4-70,9 - Onvoldoende fruit (< 2 stuks per dag) jaar - 65,0 56,4 68,5 Gestegen jaar - 83,0 62,6 72,2 Gestegen jaar - 78,0 58,1 80,3 Gestegen jaar - 62,0 43,4 64,8 Gestegen 75+ jaar - 50,0-45,1 - Niet dagelijks ontbijten (< dan 5 keer per week) jaar - 19,0 26,8 25,8 Stabiel jaar - 22,1 29,1 30,6 Stabiel jaar - 21,0 25,6 24,6 Stabiel jaar - 9,0 12,6 8,1 Gedaald 75+ jaar - 5,2-7,6-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS Niet dagelijks groente eten 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. leeftijdscategorieën ongunstig voor fruitconsumptie; steeds minder mensen voldoen aan de aanbevolen hoeveelheid. De consumptie van groenten daarentegen is de afgelopen jaren toegenomen. Meer dan een kwart van de Kerkraadse jongeren ontbijt niet dagelijks (minder dan vijf keer per week), dit is opmerkelijk minder dan in de regio (zie tabel 4.2 en bijlage 2a, 2b en 2c). Onvoldoende beweging in Kerkrade Het percentage volwassenen in Kerkrade dat voldoet aan de Nederlandse norm gezond bewegen was in %. Alle leeftijdscategorieën in Kerkrade scoren wat 33

36 Een gezonde kijk op KERKRADE Tabel 4.3: Bewegen en roken in Kerkrade: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Zuid-Limburg /2009 (%) Kerkrade /2005 (%) Kerkrade /2009 (%) Trend Kerkrade Voldoet niet aan beweegnorm (< 5 dagen per week minstens half uur matig actief) jaar 2-22,0-26, jaar 2-32,0-36, jaar - 38,1-43, jaar - 33,0-37,2-75+ jaar - 61,6-68,2 - Geen lid van een sportvereniging jaar - 32,2 40,1 37,0 Gedaald jaar - 36,6 47,2 44,2 Gedaald Roken jaar 12,4 10,0 13,8 11,0 Gedaald jaar 24,2 21,0 22,1 22,5 Stabiel jaar 34,1 29,0 42,4 34,7 Gedaald jaar 25,2 23,6 25,4 30,4 Gestegen 75+ jaar 12,4 11,6-13,8-1 Landelijke referentiecijfers voor volwassenen CBS POLS ( ) en voor jeugd TRIMBOS < 7 dagen per week minstens 1 uur matig actief 3 Verschillende meetmomenten: 2001/2005/2009 = 13/14 en 15/16 jaar; 1998/2003/2009 = jaar; 1998/2003/2008 = jaar NB: duidt op een significant ongunstig verschil tussen de gemeente en andere Zuid-Limburgse gemeenten, duidt op een significant gunstig verschil. betreft bewegen beduidend minder positief ten opzichte van de rest van Zuid-Limburg (zie tabel 4.3). Een ruime meerderheid van de jongeren in Kerkrade is lid van een sportvereniging. Dit is echter aanzienlijk minder vaak dan in de rest van Zuid-Limburg. Ten opzichte van 2005 hebben meer jongeren een lidmaatschap bij een sportvereniging (zie tabel 4.3 en bijlage 2a). Fors aantal rokers in Kerkrade In Kerkrade rookte in % van de volwassenen en 26% van de ouderen (zie tabel 4.3 en bijlage 2b en 2c). Dit is opmerkelijk vaker dan in de rest van de regio. Met name de ouderen (55 tot 74 jaar) laten een stijging zien ten opzichte van 2003/2005; volwas- 34

37 Factoren die de GEZONDHEid beïnvloeden senen zijn minder gaan roken. Van de Kerkraadse 13- en 14-jarigen en 15- en 16-jarigen rookt respectievelijk 11 en 23%. Deze percentages zijn voor de jongeren vergelijkbaar met de regionale aantallen (zie tabel 4.3). Overmatig alcoholgebruik in Kerkrade is laag Van de volwassenen en ouderen in Kerkrade drinkt respectievelijk 5,3 en 5,4% overmatig alcohol; dit is aanzienlijk lager dan gemiddeld in Zuid-Limburg. Ook het zwaar drinken door volwassenen in Kerkrade is aanzienlijk lager dan in de rest van Zuid- Limburg. Onder de Kerkraadse jongeren is het (overmatig) alcoholgebruik, dronken geweest in de laatste 4 weken en het binge-drinken afgenomen ten opzichte van 2005 (zie tabel 4.4 en bijlage 2c). In Kerkrade is het softdruggebruik (cannabisgebruik) van 13- en 14-jarigen iets hoger dan landelijk en in de rest van Zuid-Limburg. Harddruggebruik komt onder de Kerkraadse jongeren even vaak voor als in de rest van Zuid-Limburg en Nederland. In Nederland is het drugsgebruik onder jongeren toegenomen. Vanaf 14 jaar is er een sterkte toename van het cannabisgebruik (Lamberts et al., 2010) (zie tabel 4.4). Onveilig vrijen vooral bij 15- en 16-jarigen Van de 13- en 14-jarigen in Kerkrade vrijt 3,4% onveilig (gebruikt geen condoom). Bij de 15- en 16-jarigen is het percentage onveilig vrijen opgelopen tot 23%, hetgeen aanzienlijk hoger is dan in de rest van de regio (zie tabel 4.4). Leefstijl in Kerkrade gaat vooruit, maar blijft achter bij Zuid-Limburg De leefstijl van volwassenen in Kerkrade ontwikkelt zich de laatste jaren voor een aantal factoren gunstig: er wordt steeds minder gerookt, er wordt vaker ontbeten en er worden meer groenten gegeten. Het alcoholgebruik en zwaar drinken zijn bij zowel volwassenen als ouderen gedaald en is beduidend lager dan in de regio. Bij ouderen nemen tevens het overgewicht en obesitas af. Onder de Kerkraadse jongeren is er ten opzichte van 2003/2005 een vooruitgang te zien op een aantal leefstijlfactoren. Jongeren zijn meer groenten gaan eten, ontbijten vaker dagelijks, zijn vaker lid van een sportvereniging en gebruiken minder vaak (overmatig) alcohol en zijn minder vaak dronken geweest. Ondanks deze positieve ontwikkeling scoren jongeren in Kerkrade op veel factoren minder gunstig dan jongeren in de rest van Zuid-Limburg. Dit geldt voornamelijk voor (ernstig) overgewicht, niet dagelijks ontbijten, voldoende bewegen, lid zijn van een sportvereniging en onveilig vrijen. 35

38 Een gezonde kijk op KERKRADE Tabel 4.4: Alcohol-/drugsgebruik en seksueel gedrag in Kerkrade: prevalentie en trends (Bron: Jongerenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Volwassenenmonitor GGD Zuid Limburg, 2009; Ouderenmonitor GGD Zuid Limburg, 2008; PGO GGD Zuid Limburg, 2008 en 2009) Landelijk /2008 (%) Begin leeftijd alcohol drinken Zuid-Limburg /2009 (%) Kerkrade /2005 (%) Kerkrade /2009 (%) Trend Kerkrade jaar 11,8 jaar 11,0 jaar 11,1 jaar 11,1 jaar Stabiel jaar 13,1 jaar 12,9 jaar 12,4 jaar 12,6 jaar Stabiel Alcoholgebruik jaar 3 33,0 27,0 38,5 27,6 Gedaald jaar 3 71,7 66,4 73,9 58,6 Gedaald jaar 4 86,3 85,0 86,1 75,8 Gedaald jaar 4 82,5 79,5 81,5 76,0 Gedaald 75+ jaar 4 67,6 61,6-54,6 - Overmatig alcoholgebruik (man > 21 glazen en vrouw > 14 glazen per week) jaar 5 1,2 0,9 2,0 0,6 Gedaald jaar 5 9,3 6,8 8,1 5,9 Gedaald jaar - 9,3-5, jaar - 11,3-6,6-75+ jaar - 3,8-1,3 - Binge drinken ( 5 glazen per gelegenheid in de afgelopen 4 weken) jaar 23,8 17,9 19,4 18,7 Stabiel jaar 54,3 46,3 48,7 43,1 Gedaald Zwaar drinken ( 6 glazen minstens 1 dag in de week) jaar 13,0 12,1 11,3 7,7 Gedaald jaar 8,9 8,6 11,1 9,0 Gedaald 75+ jaar 1,7 1,5-1,1 - Dronken geweest (afgelopen 4 weken) jaar 8,7 6,6 9,7 6,9 Gedaald jaar 34,1 27,0 30,4 23,6 Gedaald Softdruggebruik (afgelopen 4 weken) jaar 3,8 3,8 3,9 5,2 Gestegen jaar 11,5 9,3 10,0 9,7 Stabiel Harddrugsgebruik (afgelopen 4 weken) jaar 0,6 0,3 0,7 0,3 Stabiel jaar 1,2 1,1 1,4 0,8 Stabiel 36