Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 1 Lereniseenmakkie Werkboek

Transcriptie

1 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 1 Fasewijzer 0-8 jaar Deze Fasewijzer 0-8 jaar is een praktisch instrument voor begeleiders in de kinderopvang en leerkrachten in het basisonderwijs om de ontwikkeling van kinderen te observeren, diagnosticeren en remediëren indien nodig. De Fasewijzer geeft inzicht in de ontwikkelingsfasen en metacognitieve vaardigheden van kinderen van 0 tot 8 jaar. Met behulp van duidelijk beschreven proefjes en opdrachten kan achterhaald worden in welke ontwikkelfase de leerling zich bevindt op een bepaald gebied. De Fasewijzer, gebaseerd op de theorieën en praktische ervaringen van o.m. Kleefkens, Vervaet en Feuerstein, bevat op dit moment de belangrijkste ontwikkelingsdomeinen lezen, schrijven en rekenen. Versie 6, augustus 2012

2 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 2 Inhoud Inleiding... 3 Bepalen van ontwikkelingsfase jaar jaar Lezen & Taal jaar Schrijven jaar Logisch-mathematisch... 9 Overzicht ontwikkelingsfasen Baby Dreumes Jonge peuter Peuter Oudere peuter / Jonge Kleuter Kleuter Schoolkind Observatieformulieren Baby Dreumes Jonge peuter Observatieformulier 3-8 jaar Alle gebieden Observatieformulier 3-8 jaar Logisch-mathematisch subdomeinen Bronnen en verantwoording... 36

3 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 3 Inleiding Al voor onze geboorte start onze neurologische ontwikkeling in interactie met de omgeving. We weten dat pasgeboren baby s die aan hun lot overgelaten worden of bij dieren geplaatst, zich niet volwaardig ontwikkelen. Goede voeding, liefdevol opgroeien, volop kunnen bewegen, het zijn allemaal belangrijke voorwaarden voor een optimale neurologische en psychische ontwikkeling. Kinderen zijn als planten, ze groeien niet door eraan ze trekken, maar door goede groeiomstandigheden aan te bieden. Extreme droogte, maar ook teveel mest is niet goed voor planten. Bovendien is iedere plant uniek. Ook kinderen ontwikkelen zich ieder in hun eigen tempo, zelfs onder de ideale omstandigheden: een veilige omgeving, genoeg uitdaging, mogelijkheden biedend wanneer ze er zelf om vragen om een volgende stap te willen maken en af en toe eens kietelen om een volgende stap te durven zetten of uitproberen. Wanneer een kind aan juf of meester vraagt om iets bij de net gemaakte tekening te zetten, kan het een signaal zijn van een ontluikende interesse voor lezen of schrijven. Dus zet er iets liefs, zoals een persoonlijk compliment, onder! Met dit onderdeel van de methode Lereniseenmakkie bieden we een praktisch inzicht in het verloop van de ontwikkeling die leidt naar het toe zijn aan soepel en vlot leren lezen, schrijven en rekenen. We geven concrete handvatten om die ontwikkeling te kunnen observeren en stimuleren: Instrumenten waarmee we de fasen kunnen observeren en vaststellen bij een leerling op diverse domeinen. (paragraaf Bepalen van ontwikkelingsfase) Een overzicht van de ontwikkelingsfasen van de jonge leerling tot circa 8 jaar op diverse domeinen. (paragraaf Overzicht ontwikkelingsfasen) Instrumenten om daarover met collega s en ouders te communiceren. Diverse werkbladen Adviezen voor de leeromgeving, die de rijping van de leerling zo soepel mogelijk doet verlopen. Vanuit Leren Leren principes weten we immers dat stress een bijzonder negatieve invloed op de ontwikkeling van het jonge kind heeft. Deze onderdelen zijn elders in de methode Lereniseenmakkie opgenomen. Bij een gezonde en rijke leef- en leeromgeving waar veel interactie met het jonge kind plaatsvindt en het zijn omgeving en de wereld ervarend kan verkennen, verloopt de ontwikkeling van (cognitieve basisbouwstenen) overwegend ongemerkt, onbewust en semiautomatisch. In dit document onderscheiden we de volgende fasen (leeftijdsindicatie circa): Baby Dreumes Jonge peuter Peuter Jonge kleuter *) Kleuter Schoolkind 0 1 jaar 1 2 jaar 2-3 jaar 3-4 jaar 4-4,5 jaar 4,5-6,5 jaar vanaf 6,5 jaar (in de praktijk ook wel het jonge schoolkind genoemd) Tot slot behandelen we ook nog kort de theoretische achtergrond en onderbouwing van dit instrument (paragraaf Bronnen).

4 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 4 *) In de ontwikkelingspsychologie is de officiële term oudere peuterfase en loopt van 3 jaar en 9 maanden tot 4 jaar en 6 maanden. Aangezien kinderen pas met 4 jaar op school komen en men daar alleen de term kleuters hanteert, hebben we ervoor gekozen in dit geval de praktijk te volgen. Bepalen van ontwikkelingsfase Hieronder geven we per domein aan op welke wijze en met welke instrumenten bepaald kan worden in welke fase een kind verkeert, op dat specifieke domein. Houd voor ogen dat het kind op een domein als lezen verder zou kunnen zijn dan bijvoorbeeld schrijven of rekenen, of vice-versa. Ook is het zeker niet zo, dat een kind vandaag iets niet kan en morgen ineens wel. Het kind ontwikkelt de capaciteit van niet kunnen via onderweg naar tot onder de knie hebben. Ook is een kleine terugval een natuurlijk verschijnsel. Benodigdheden proefjes 3-8 jaar Papier Potlood Voorwerpen voor de begrippen: langer, korter, dikker, dunner, hoger, lager, groter, kleiner Laag, breed glas met water gevuld en hoog, smal glas Twee bollen klei Twee touwtjes van ca. 1 meter lang Tien stroken papier/karton, oplopend in lengte (allen even breed) Tien blokjes en tien kralen/steentjes Negen kaartjes met de cijfers 1-9 (Oefen)klok 2 Flessen, voor de helft gevuld met thee of gekleurd water. Dropveter (of sliert klei, of touwtje ca. 40 cm en schaar) Werkbladen behorende bij de Fasewijzer De Observatieformulieren behorende bij de Fasewijzer De proefjes zijn bedoeld voor kinderen vanaf groep 1. Bied alles op een speelse wijze aan, noem het een activiteit of spelletje. Veel van deze activiteiten hoeven ook niet expliciet uitgevoerd te worden, ze komen in de dagelijkse onderwijspraktijk vast voldoende voor. Herhaal de observatie circa 1x per kwartaal. Sommige vaardigheden horen bij een bepaalde (jonge) fase en worden niet verder meer uitgebouwd in de volgende fasen. Klaar is klaar! Belangrijk! Het antwoord van de leerling op jouw vragen altijd accepteren, ook al is het niet goed! Reageer met een neutraal ok of zeg niets of volg exact de instructie die bij de het instrument staat. Het is juist de bedoeling om een spontaan antwoord te krijgen. Aansturen op een gewenst antwoord vertroebelt de uitkomst alleen maar. In sommige gevallen zal wel doorvragen nodig zijn, het hoe en wanneer staat dan expliciet benoemd.

5 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar De ontwikkeling in deze periodes kan het beste bepaald worden door in de praktijk te observeren en daarbij de gedetailleerde observatieformulieren voor deze leeftijden te gebruiken. Expliciete proefjes zijn vrijwel niet nodig, in hun spel en hoe ze zich gedragen en uiten komt de ontwikkeling van hele jonge kinderen meestal voldoende naar voren. Hieronder beschrijven we enkele aanvullende c.q. specifieke proefjes die eventueel gedaan kunnen worden bij twijfel. Instrument Verberg een voorwerp achter je rug of onder een doek. Of verschuil jezelf achter een object. Uitkomsten Baby fase 3 Niet terugzoeken. Baby fase 4 Wel terugzoeken. Verberg een voorwerp achter je rug of onder een doek. Of verschuil jezelf achter een object. Baby fase 3 Niet terugzoeken. Baby fase 4 Wel terugzoeken. Leg 2 doeken uit elkaar neer en pak 1 klein voorwerp dat in je hand past. Doe alsof je het voorwerp onder doek 1 verstopt, maar verberg het in je hand en plaats het stiekem onder doek 2. Dreumes fase 5 Als het kind na de eerste doek stopt met zoeken. Dreumes fase 6 Kind kijkt onder beiden. Verstop een voorwerp onder een doek, met onopvallend daaronder nog een kleinere en ander gekleurde doek, zodat het voorwerp helemaal onderop ligt. Haal de bovenste doek weg en het kind zal niet begrijpen dat het voorwerp onder de overblijvende doek ligt, dus niet verder zoeken. Het beschikt nog niet over 'Objectpermanentie'. Dreumes fase 5 Als het kind niet verder zoekt. Dreumes fase 6 Kind haalt de onderste doek weg. Het heeft begrepen dat het voorwerp er nog steeds moet zijn. Geef een kind een potlood verkeerd om aan. Dreumes fase 6 Kind draait het potlood om.

6 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Lezen & Taal Instrument Als het kind de eigen naam kan lezen, leg dan de naam op de kop neer. Vraag het kind of het nog steeds de naam kan lezen en aanwijzen waar de naam begint. Uitkomsten Peuter De naam is bijvoorbeeld robin en het kind wijst bij uıqoɹ de n aan als het begin van zijn naam. Het kind herkent de naam als tekening (etiketlezen) Staat de naam achterop het stoeltje? Je kunt ook het kind vragen op de knieën op de stoel te gaan zitten. Vraag kind de eigen voor en achter naam te schrijven. Vraag welke langer is, of laat aanwijzen waar voornaam c.q. achternaam begint. Peuter Als de voornaam in werkelijkheid korter is, maar als langer wordt aangewezen Een letter staat er volgens het kind meerdere keren in, terwijl dat niet zo is. Etiketlezen Vraag hoe vaak een letter, uit de woorden die het herkent of zelf geschreven heeft, in zo n woord voorkomt. Kind is begonnen met (bedachte) lettertekens. Jonge kleuter Bij aanwijzen geen eenduidige klank-teken correspondentie Vraag het kind de eigen naam, papa, mama, en eventuele andere namen of woorden die het al kent te schrijven. Vraag in het eigen schrijfsel een losse klank aan te wijzen. Neem een naam die het kind al kan schrijven, bijvoorbeeld JORIS. Splits de naam op en schrijf op zijn manier: JO RIS Wijs elk deel apart aan en vraag wat er staat. Jonge kleuter Als het kind niet JO en RIS leest, maar b.v. zegt dat er op beide regels JORIS staat, of andere woorden leest (fantasieleest) Vraag wat het langste woord is: Koe of lieveheersbeestje Auto of driewieler Pan of theelepeltje Je kunt natuurlijk ook andere woorden kiezen. Jonge kleuter Het korte woord wordt aangeduid als langste, omdat het kind naar het concrete object kijkt voor vergelijking (visueel) Kleuter Kiest het voor het langste woord, dan begrijpt het kind het concept woord en hoort het verschil

7 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Lezen & Taal Instrument Als het kind letters van eigen naam (b.v. Joris), papa en mama (her)kent, maak dan eenvoudige, nieuwe 3-letter woorden met die letters. Schrijf de letters zoals het kind deze heeft geschreven, ook als deze bijv. gespiegeld zijn. Bijvoorbeeld: JOS, POP, MOP, RAM, rap, neem klankzuivere woorden! Vraag het kind deze te lezen. Gaat dit goed bij 3 woorden, probeer dan ook een 4-letter woord, zoals stop. Uitkomsten Kleuter Wel spellen (losletterig lezen), maar het woord niet als geheel kunnen lezen Ziet niet dat letters ontbreken en leest b.v. JOS als de naam JORIS Lukt het niet het eerste woord te lezen, vraag dan of het kind de letters kent. Bij nee, zeg je: Kijk ns of je die letter op een andere plek op het blad ziet staan? Dit ook met de volgende 2 letters. Als het kind de letters niet herkent Einde proef. Bij wel herkennen van de letters: vraag nogmaals te lezen wat er staat. Opnieuw (niet) goed kunnen lezen; Hoe zou je erachter kunnen komen wat er staat? Heeft het kind geen idee Einde proef (Fase blijft Kleuter) Schoolkind Nieuwe woorden worden, eventueel na zelf spellen, gelezen (technisch lezen)

8 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Schrijven Instrument Vraag het kind om vrij te schrijven. Indien heel jong: zomaar een regel, doen alsof. Vraag de eigen (voor en achter) naam te schrijven, papa, mama of andere woorden die het kent. Uitkomsten Peuter Regel, maar vrije vorm Bij aanwijzen voor- en achternaam geen enkele correspondentie met werkelijke lengtes Vraag waar de voor- en achternaam beginnen in het schrijfsel. Vraag het kind de getallen van 1-10 te schrijven. Tip: Kinderen kunnen meestal een vrij reële inschatting maken over wat ze wel of niet kunnen. Roept een peuter/kleuter: dat kan ik niet, stel het dan gerust. Dat weet ik, geeft niet, gewoon proberen, doen alsof, alles is goed, het is maar een spelletje, etc. Wil het kind dan nog steeds niet schrijven, dan duidt dit mogelijk op een fixed mindset (zie Dweck) of neiging naar perfectionisme. Werk dan met Leren Leren aan het ontwikkelen naar een Growth Mindset toe. Jonge Kleuter Geen consequente herhaling van vormen Reproductie van (bedachte) lettertekens, begint vaak met O en tekens, of afgekeken van het normale schrift Meestal geen klank-teken koppeling Lotte schrijft haar naam, met 2x O : Kleuter Het kind wil zelf leren schrijven, vraagt daarom en dat is een blijvende wens, dan heeft het kind door dat er boodschappen in het schrift zitten Conventionele lettertekens, met spiegelingen, verwisselingen, deel voor geheel, geen zonebetrachting, niet alle lijnen parallel Schoolkind Conventionele lettertekens, geen spiegelingen of verwisselingen meer, tussen de regels schrijven, letters even groot, lijnen parallel (zonebetrachting, stokken en haakjes steken uit) Met veel oefenen wordt het dan ooit zo mooi als dit.

9 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Logisch-mathematisch Instrument Vergelijken Neem twee verschillende voorwerpen en vraag: Welke is langer / korter/ dikker /dunner... dan Redeneren van concreet naar concreet Af te leiden aan de verbanden die het kind op gaat merken, begrijpen en gebruiken. Generaliseren Stel vragen als: Leggen alle vogels een ei? Eten alle koeien gras? Of het kind stelt zelf / vraagt om bevestiging: Hebben alle oma s grijs haar? Begrip van conservatie Giet een vloeistof over van een laag breed glas in een hoog smal glas en vraag of er nu meer in het hoge zit, minder of evenveel. Vraag ook waarom. Neem twee bollen klei die even groot en zwaar zijn. Geef die het kind en vraag of het evenveel is. Sla er vervolgens 1 bol plat op tafel en vraag nu weer of het evenveel is en waarom dan. Neem twee even lange stukjes touw of wol, circa 1 meter. Leg deze naast elkaar. Vraag of ze even lang zijn. Je kunt het echter ook met lucifers doen. Uitkomsten Peuter Correcte antwoorden Peuter b.v. als dat een vogel is, dan legt hij dus een ei / als die vogel een ei legt en dat is ook een vogel, dan kan die andere vogel het ook. Vraagt daarbij om bevestiging Gebruikt woorden als die dus dan ook die Peuter Antwoord ik weet het niet of nee Jonge kleuter Antwoord ja, of trekt zelf dat soort conclusies Jonge kleuter Met het antwoord kan het alle kanten opgaan, dus ook vaak correct. Verwoorden waarom is nog echter zeer lastig voor deze doelgroep. Verwacht pas een goed verifieerbare conclusie in de volgende fase. Kleuter Als in het hoge glas meer of minder zit en het antwoord is dat staat hoger / in het brede staat lager Als de hoeveelheid klei niet meer hetzelfde is en het antwoord is vanwege hoogte of grootte Als de lengte niet meer hetzelfde is en b.v. het kind aangeeft dat de tweede minder ver is of korter Schoolkind Het kind weet in alle gevallen dat de hoeveelheid / lengte /volume onveranderd blijft en begrijpt het waarom (je hebt immers de hoeveelheid niet gemanipuleerd, maar alleen de omgeving waarin het zich bevindt of het uiterlijk) Leg daarna één van beide in een zigzagvorm ernaast neer. Stel opnieuw de vraag welk touw langer is en waarom.

10 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Logisch-mathematisch Instrument Tussen Leg twee voorwerpen neer, uit elkaar. Vraag een derde voorwerp tussen de twee andere te leggen. Uitkomsten Jonge kleuter Het voorwerp komt er boven, onder, buiten, enz. te liggen, nog geen mentaal concept van een rechte lijn of rij, daardoor ook nog geen begrip van tussen Kleuter Echt op één lijn ertussen kleuter Ordenen of seriëren Gebruik 10 strookjes papier, karton of hout van verschillende lengte, maar dezelfde breedte. Leg de kortste en langste ver uiteen, met de rest ertussen. Vraag van klein naar groot te leggen (of kort naar lang). Jonge kleuter Vrije configuraties, niet op volgorde zoals garage of helikopter Als de stroken niet op volgorde liggen, maar het kind houdt vol van wel. Kleuter Via gissen-en-missen op volgorde leggen Schoolkind Direct op volgorde leggen Als het kind klaar is vraag je: Liggen ze zo goed? Paarsgewijs corresponderen Zet een aantal voorwerpen (b.v. borden, blokjes) neer en vraag bij elk voorwerp een tweede voorwerp (vork, steentje of kraaltje) neer te leggen. Let op, we vragen hier niet erbij te tellen! Jonge Kleuter Legt niet altijd paarsgewijs neer Kleuter Legt wel paarsgewijs neer Tellen Leg 8 tot 10 voorwerpen neer. Vraag het kind te tellen zover als het kan. Ook voorwerpen tellen met aanwijzen of verplaatsen erbij. Jonge kleuter Telt in groepjes, slaat getallen over, b.v. 1, 2, 3, 11, 12, 13 of begint weer met een lager getal, b.v..., 7, 8, 10, 7, 8. Wijst twee voorwerpen tegelijk aan, of schuift er 1 weg en slaat een getal uit de telrij over. Kleuter Correct tellen, een-op-een aanraken of aanwijzen (maar nog niet noodzakelijk ook getalbegrip). Schoolkind Correct tellen, een-op-een aanraken of aanwijzen én getalbegrip.

11 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Logisch-mathematisch Instrument Terugtellen Vraag het kind terug te tellen van 7, 20 of 30. Om te voorkomen dat het een dreuntje uit het hoofd kent, niet altijd vanaf de tientallen vragen terug te tellen, maar ook middenin. Doe eventueel het begin voor (20, 19, 18, ) en vraag: kun jij nu verder terugtellen? Kun je uitvinden hoe het moet? Uitkomsten Jonge Kleuter Terugtellen lukt niet Kleuter Terugtellen lukt b.v. wel vanaf bijvoorbeeld 7 vanwege gememoriseerde aftelversjes, tikkertje, verstoppertje, maar nog niet vanaf 20 of 30. Schoolkind Terugtellen lukt vanaf elk startpunt Cijfers meer/minder Vraag eerst wat meer is, 4 of 8. Laat dan een grote 4 en een kleine 8 zien. Vraag nu opnieuw welke meer is. Vraag ook: weet je het zeker en waarom dan (ook bij goed antwoord!)? Herhaal dit met meer cijfers onder de 10. Peuter Zegt het niet te weten, gokt, antwoorden zijn steeds verschillend. Jonge kleuter De 4 wordt aangeduid als meer, omdat het kind naar het concrete object kijkt voor vergelijking (visueel grootte cijfer). Kiest het eerst voor de 4 en daarna voor de 8, dan is het in het stadium dat de visuele verschijning nog een dominanter patroon in de hersenen is dan het abstracte hoeveelheidsbegrip. Die eerste impuls gaat nog voor. Kleuter Kiest het consequent voor het juiste cijfer, dan begrijpt het kind de relatie tussen de cijfers en hoeveelheden en de volgorde van de cijfers. Cijfer = hoeveelheid voorwerpen Neem de cijfers 1 tot 9 erbij, of schrijf deze op losse vellen op. Leg steeds een groepje neer van een aantal voorwerpen (b.v. blokjes of potloden). Vraag het kind om te tellen hoeveel het er zijn en het juiste cijfer bij te leggen of schrijven. Jonge Kleuter Legt willekeurige cijfers neer of zegt het niet te weten Kleuter Legt consequent cijfers tot 3, 4 of 5 erbij. Schoolkind Legt alle cijfers er altijd goed bij. Getalbegrip Teken of toon 3, 4 of 5 rondjes of willekeurige ander figuren. Vraag: Wat zie je? Het aantal moet in 1 oogopslag, zonder te tellen snel gezien kunnen worden (subiteren). Peuter Als niet gezegd wordt: 3, 4 of 5 rondjes (of wat het anders is), maar alleen rondjes, dan wordt niet automatisch in hoeveelheden gedacht. Als het kind ook op de vraag hoeveel zie je er? geen goed antwoord kan geven.

12 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Logisch-mathematisch Instrument Getalbegrip (vervolg) Zet of leg van 2 verschillende soorten voorwerpen evenveel in 2 rijen, achter elkaar: X X X X X X O O O O O O Vraag de voorwerpen te tellen. Vraag: zijn er evenveel X als O? Zet nu een van de twee rijen voorwerpen verder uit elkaar: X X X X X X O O O O O O en vraag weer evenveel? Uitkomsten Kleuter Wel goed tellen en ook beamen dat het er evenveel zijn Maar de voorwerpen die verder uit elkaar staan ( O ) zijn er volgens het kind dan ineens meer. Evenveel is gekoppeld aan ruimtelijk visueel waarnemen, niet aan getallen als representatie voor het aantal objecten Als er niet 1-op-1 een O voor de X gezet wordt, maar meer of alle O s Schoolkind Hoe de posities ook zijn, het blijft altijd evenveel X-en als O s Variant: Net als boven, maar nu zet je X neer en neemt 2x zoveel O, Vraag om voor elke X van één O te zetten. Klokkijken (analoog) Zet de klok op een heel uur (bijvoorbeeld 3). Vraag hoe laat het is. Vraag waarom. Zet de wijzers nu op een andere tijd, niet een heel uur. Vraag om op een ander heel uur te zetten (b.v. 6). Herhaal dit met dezelfde vraag een paar maal vanuit een nieuwe klokpositie om toeval uit te sluiten. Jonge kleuter Fout antwoord, geen uitleg van het antwoord. Dus willekeurig kloklezen Kleuter In staat het hele uur altijd goed te benoemen, maar zelf op een ander uur zetten gaat nog niet goed. Er is nu wel besef dat er een wijzer op de 12 moet staan, maar nog niet welke wijzer. Schoolkind Kunnen kloklezen hele, halve uren en kwartieren, zelf op hele uren kunnen zetten Tijdsbesef Vraag b.v.: Word jij later ook een papa/mama? Wat heb je gisteren of (van)morgen gedaan? Wie is er ouder X (kies naam van iemand die groter is, maar jonger) of Y (naam van iemand die kleiner is, maar ouder)? Is oma ouder dan mama? Wordt oma elk jaar ouder? Waarom (niet)? Jonge kleuter Ja, ik word later ook. Besef van nu en later Haalt het gisteren en morgen door elkaar Hoe groter hoe ouder: X is groter dan Y. Leeftijd gebaseerd op lichaamslengte Kleuter Gisteren, vandaag en morgen, de weekdagen, seizoenen, verjaardagen op goede volgorde zetten, dus tijdlijn aanwezig Wel weten dat je ouder bent dan je broer of zus of vriend(innet)je, maar alle volwassenen zijn of even oud Schoolkind Iedereen wordt elk jaar een jaar ouder Elke uur is even lang Kan verjaardagen onthouden, ook steeds meer los van de meest recente gevierde

13 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Logisch-mathematisch Instrument Eerlijk verdelen Geef een dropveter en laat deze verdelen over 3 kinderen. Wijs op eventuele oneerlijke verdeling in het resultaat. Uitkomsten Kleuter Verdeelt in willekeurige lengtes Na erop gewezen te worden dat een van de kinderen het kortste stuk heeft, dat stuk in 2-en delen Schoolkind Gebruikt spontaan een meetinstrument of andere manier van eerlijk verdelen Flessenproef Peuter Toon 2 identieke flessen, tot de Vult de flessen (al krassend) helemaal in, kleurt ook buiten de helft gevuld met koude thee. Laat lijntjes. Op de vraag: Is jouw tekening hetzelfde als deze één fles rechtop staan. Houd de flessen? antwoordt het kind: Ja. Hierbij kijkt het kind (meestal) andere schuin naar rechts in een niet van de flessen naar de tekening en weer terug, blik is soms hoek van 45 graden. Vraag het op oneindig. kind de thee te tekenen/kleuren op het werkblad Flessenproef. Jonge kleuter Vult de flessen helemaal in, kleurt hierbij evenwijdig aan de flessenwanden, binnen de lijnen. Draait het papier tijdens het kleuren, of draait het lichaam t.o.v. het papier (manipulerend tekenen). Op de vraag: Is jouw tekening hetzelfde als deze flessen? antwoordt het kind: Ja. Hierbij kijkt het kind (meestal) niet van de flessen naar de tekening en weer terug, blik is soms op oneindig. Kleuter Trekt een streep voor het theeoppervlak, loodrecht op de zijwanden. Kleurt de flessen gedeeltelijk in. Op de vraag: Is jouw tekening hetzelfde als deze flessen? antwoordt het kind: Ja. Hierbij kijkt het kind (meestal) niet van de flessen naar de tekening en weer terug, blik is soms op oneindig.

14 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar jaar Logisch-mathematisch Instrument Uitkomsten Flessenproef Toon 2 identieke flessen, tot de helft gevuld met bijvoorbeeld koude thee of een andere gekleurde vloeistof. Laat één fles rechtop staan. Houd de andere schuin naar rechts in een hoek van 45 graden. Vraag het kind de thee te tekenen/kleuren op het werkblad Flessenproef. Schoolkind Trekt een horizontale streep voor het theeoppervlak. Kleurt de flessen realistisch in. Op de vraag: Is jouw tekening hetzelfde als deze flessen? antwoordt het kind: Ja. Hierbij kijkt het kind van de flessen naar de tekening en weer terug, Is het kind aan het proberen (trekt een streep, kleurt in, vergelijkt, trekt nieuwe, horizontalere streep, kleurt weer, vergelijkt) dan betekent dit een overgang van kleuter naar schoolkind. Onderstaand voorbeeld is van een kind van 6 jaar, op dit onderdeel dus nog een jonge kleuter!

15 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 15 Overzicht ontwikkelingsfasen Onderstaand overzicht geeft per ontwikkelingsfase beknopt de globale ontwikkeling die het jonge kind doorloopt in verschillende domeinen, zoals schrijven, lezen, rekenen. We hebben voor de fasen geput uit de diverse bronnen (zie paragraaf Bronnen en verantwoording). Voor de leeftijdsindicaties gebruiken we de indeling van Vervaet. Elke fase heeft een nummer (opvolgend). Met de aanduiding jaar1;maand1 jaar2;maand2 geven we aan over welke leeftijdsperiode de fase zich ongeveer ontwikkelt. Fase 1 tot en met fase 10 spelen zich af van de pasgeboren baby tot zo rond het 3 e levensjaar. Fase 11 begint bij 3 jaar en duurt, net als fase 12 ongeveer ¾ jaar. Fase 13 en 14 duren ieder ongeveer 2 jaar. De leeftijdsaanduidingen (jaar; maand) moeten gezien worden als ruwe en globale gemiddelden. Onderling kennen kinderen grote variatie in de snelheid waarin fasen doorlopen worden. Ook kan een kind per domein in verschillende fasen zitten.

16 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 16 Baby Fase 1 (0;0 0;1) - Passief contact Knijpreflexen (motorische reflexen). Reflexmatig huilen, op basis van pijn, honger, dorst. Reflexmatige klanken zijn de voorlopers van de klankontwikkeling. Ongericht kijken. Fase 2 (0;1 0;4) Afgestemdheid (psychologische conceptie) Zintuigelijke en motorische reflexen worden afgestemd op elkaar en daarna op de omgeving. Het handje van de baby blijft moeders vinger vasthouden, blijven knijpen. De ogen leren zich gericht houden op iets dat visueel interessant is, zoals een opvallend gekleurd speelgoed (staren naar). Oren en halsspieren worden al op elkaar afgestemd: het kind probeert op basis van luisteren en zien de rammelende sleutelbos te volgen. Gevoelens: huilt / lacht ook om psychologische aspecten (verdriet). Klankontwikkeling: vocaliseren van klinkers en halfklinkers als j en w. Zintuiglijk gestuurd leren: aanraken, voelen, proeven horen, zien, ruiken. Fase 3 (0;4 0;8) Fysiek contact Zitten met steun. Zelf actief op de buitenwereld gericht Grijpen naar: oog-hand coördinatie wordt gebruikt om voorwerpen vast te pakken. Wordt snel een voorwerp tussen kind en voorwerp geplaatst, dan pakt het kind nog wel meteen het nieuwe voorwerp. Gevoel voor hoeveelheden is aangeboren: bij verandering van hoeveelheid registreren de hersenen dat wel. Maar als zaken verdwijnen wordt er niet naar gezocht, dan bestaat het niet meer. Aandacht trekken van anderen door schoppen en zwaaien om zo een handeling herhaald te krijgen van de ander. Voor jezelf zorgen : speen zelf uit je mond leggen of weer oppakken. Als je gezicht wordt afgedaan, de hand wegduwen. Begin van klankproductie: brabbelen, diffuse en onvaste klankbogen. Het lichaam beweegt daarbij vaak mee. Toevallige strepen of lijnen worden geplaatst in contact met materialen, zoals een vinger in zand. Nog geen emotionele reactie. Lijnen van het lichaam af, niet teruggaand.

17 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 17 Baby (vervolg) Fase 4 (0;8 0;12) Oog voor regelmaat Het kind leert los zitten en kruipen, sommigen gaan aan het eind van deze periode al staan, maar dat is meer kenmerkend voor de volgende fase. Doelbewuste handelingen inzetten om in je omgeving dingen voor elkaar te krijgen. Oog-hand coördinatie werd in fase 3 al gebruikt om doelgericht voorwerpen vast te pakken. Wordt snel een voorwerp tussen kind en voorwerp geplaatst, dan schuift het kind het nieuwe voorwerp nu wél opzij. Hechting aan vertrouwde personen en daardoor verlatingsangst. Behoefte aan knuffel, veilige plek. Logisch-Mathematisch Ruimtelijk inzicht ontwikkelt zich ('voor' en 'achter'). Groeiend tijdbesef ('eerst dit pakken, dan dat'). Verdwijnt iets of iemand, dan wordt het teruggezocht. Herkent regelmaat en daardoor ontstaat plezier en humor, denk aan spelletjes als kiekeboe. Het doorbreken van regelmaat of de verwachting is immers een belangrijk aspect van humor. Spreken - Taal Ook brabbelen wordt regelmatiger, de eerste lettergrepen en woordjes als papa en mama ontstaan. Het kind herkent zelf ook al veel klanken en boots deze na (diergeluiden). Kijkt naar een bal als mama bal zegt, maar ook als moeder ballade zegt.

18 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 18 Dreumes Fase 5 (1;0 1;3) Leren zonder aanraken Ontdekt te leren door je aandacht te richten op 1 punt, fysiek contact is niet meer nodig. Het begint met wijzen naar, maar nog niet met de bedoeling een ander daarop te attenderen. Dit vereist namelijk gerichte aandacht op 2 punten tegelijk. Staan met steun en begeleid lopen. Gelijktijdig imiteren van een handeling van een ander. Wijzen om iets gedaan te krijgen. Lezen Plaatjes in boeken worden gewaardeerd (Nijntje-boeken). Logisch-mathematisch Spelen met (variaties in) regelmaat door bijvoorbeeld afwisselend hard en zacht op een voorwerp of trommel te slaan. Kastjes open en dicht te doen. Bovendien nu eens hard, en daarna weer zacht. Verstop een voorwerp onder een doek, met onopvallend daaronder nog een kleinere en ander gekleurde doek, zodat het voorwerp helemaal onderop ligt. Haal de bovenste doek weg en het kind zal niet begrijpen dat het voorwerp onder de overblijvende doek ligt, dus niet verder zoeken. Het beschikt nog niet over 'Objectpermanentie'. Spreken - Taal Gevarieerd brabbelen, experimenteren met klankvermogens. Grotere variatie in mondstanden maakt nabootsen van nieuwe klanken nu beter mogelijk. Dierengeluiden worden gekoppeld aan dieren, het kind zal het dier zelfs die naam geven. Dus de hond heet woef of waf. Zie je een koe, zegt het kind boe. Zie er nog een en zeg je daar zie ik er nog eentje, grote kans dat het kind dan kwaak-kwaak zegt. Zelf zonder dat anderen dat voorzeggen - klanken nabootsen en daarmee voorwerpen duiden. Fase 6 (1;3 1;6) Verbindingen Los lopen. Bouwt torens van blokken. Kan langere tijd - aandacht op 2 punten richten. Begrijpt daardoor wat anderen aanwijzen. Doet dat zelf ook om de ander op iets te attenderen. Deelt interesses met anderen. Vraagt om hulp. Ontwikkelt voorkeuren en daardoor ook woedeaanvallen. Nog geen besef of mentaal beeld van het eigen lichaam. Probeert daardoor rustig zittend zijn broek uit te trekken. Lezen Opent uit eigen beweging boeken om de plaatjes te lezen. Logisch-mathematisch 'Objectpermanentie': het kind haalt net zo lang de doeken weg (zie Fase 5) tot het voorwerp tevoorschijn komt, beseft dat het object nog moet bestaan. Zelfs als het de verdwijning niet heeft gezien.

19 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 19 Dreumes (vervolg) Fase 7 (1;6 1;10) Woordenschatexplosie Leren door eerst observeren en daarna pas nadoen of zelf proberen. Imitatiegedrag op basis van een mentaal beeld (herinnering), waardoor het plaats kan vinden zonder directe aanleiding. Symboliek doet zijn intrede: bijvoorbeeld doen alsof je autorijdt met een deksel als stuur. Ja-knikken, nee-schudden, gedag zwaaien. Ontwikkelt eigen- en tegenzin Logisch-mathematisch Ruimtelijk mentaal beeld van zichzelf. Gaat staan als het broek uit wil doen. Herkent zichzelf in de spiegel. Spreken - Taal Klankgebruik wordt woordgebruik. Het abstractere woord hond gaat het winnen van het diergeluid. Het kind begrijpt dat met het woord hond ook de hond bedoeld wordt. Elke dag nieuwe woorden erbij. Maar zelf heeft het kind nog geen naam.

20 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 20 Jonge peuter Fase 8 (1;10 2;2) De eerste verzamelingen Koppelt twee of meer mentale beelden aan elkaar, bijvoorbeeld zichzelf en zijn naam. Ervaart zichzelf als een wezen met een naam. Eerste zindelijkheid. Nieuwe spelletjes die het kind heel leuk vindt worden eindeloos herhaald. Stelt vragen om ook daadwerkelijk antwoord te krijgen. Gezamenlijke zin in, zoals ook drinken of juist uitsluiting als hij mag niet", bijvoorbeeld tegen jonger broertje. Logisch-mathematisch Ziet zichzelf én anderen als onderdelen van een verzameling Begint te tellen (" ") en gebruikt woorden die verzamelingen aanduiden als "ook", "nog", "samen" en "mee". Vergelijkt 2 toestanden met elkaar, merkt verandering op. Leeft nog in het nu, geen besef van dit is de laatste keer. Spreken - Taal Gebruikt zijn naam voor zichzelf. Maakt zijn eerste zinnen, van twee of meer gebonden woorden: "Lianne lopen". Jas aandoen begrijpt het nu ook. Gebruikt gebiedende wijs, bijvoorbeeld 'papa, lezen!' Tekenen De eerste bewuste strepen.

21 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 21 Jonge peuter (vervolg) Fase 9 (1;10 2;7) De eerste grammaticaal juiste zinnen Zingt liedjes mee. Ziet zichzelf, anderen en voorwerpen als wezens, als individuen. Gebruikt dan ook lidwoorden ( een tafel, deze tafel, maar ook nog het tafel ) en aanwijzende woorden. Logisch-mathematisch De recent verleden tijd treedt het bewustzijn binnen en het kind kan vertellen wat het zojuist, de afgelopen uren of dagdeel heeft gedaan. Nu wel besef van dit is de laatste keer, maar nog niet van de toekomst. Dus iets willen verbieden met een uitgestelde beloning ( dan krijg je / gaan we zo ) heeft nog geen zin. Ook op je beurt wachten lukt nog uit zichzelf niet. Denkt in rechte lijn van A naar B. Abstractie niveau van verzamelingen is nu ook verbaal aanwezig: lepels, auto s, jassen. Spreken - Taal Eenvoudige verhaallijnen worden begrepen en gevolgd. Kan verwoorden wat het innerlijk ervaart: ik wil, ik moet. Maakt enkelvoudige zinnen: Ik maak een tekening. Deze tekening is voor jou. Gebruikt verkleinwoorden, enkel- en meervouden, persoonlijke voornaamwoorden, voorzetsels, hulpwerkwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden en vraagwoorden. Kent woorden voor (primaire) kleuren en kan de kleuren aanwijzen. Onvoltooid verleden tijd: Ik heb gegeten. Tekenen Tekent met vuist of palmgreep, door elleboog vanuit schouder naar buiten en naar binnen te laten gaan. Bewust tekenen van strepen of krassen, ook heen en weer gaand, zigzaggend. Tekent graag met iemand. Kan een vakje (slordig) vullen met strepen Stippelen (regen, sterren) Gebogen lijnen en spiralen

22 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 22 Jonge peuter (vervolg) Fase 10 (2;7 3;0) Coördinaties (psychologische geboorte) Mentaal contact met 2 punten in de tijd: 1 in het verleden en 1 in de toekomst. Het verbindt 2 punten (mentale beelden, waarnemingen, herinneringen aan ) die het niet direct waar kan nemen met elkaar. Neemt zichzelf én anderen waar als mentaal geconstrueerde entiteit, ik ben dezelfde die ik zonet was en straks zal zijn. Het ego doet zijn intrede. Verzint ook nieuwe, niet bestaande wezens. Kan zich verplaatsen in gevoelens van anderen meeleven met. Eerste begrip van wat verboden en geboden zijn. Kan ze respecteren. Logisch-mathematisch Besef van nabije toekomst. Begrip van straks. Sorteert voorwerpen op b.v. kleur. Kan op zijn beurt wachten. Spreken - Taal Gebruikt samengestelde zinnen: ik kleur deze tekening voor jou. Correct gebruik van het lidwoord het. Tekenen Palmgreep ontwikkelt zich. Tekent parallelle strepen (in een vak). Beginnend krabbelschrijven. Eerste gesloten vormen, start van figuratief tekenen.

23 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 23 Peuter 11 (3;0 3;9) Algemeen -11 Onderscheid tussen mijn en dijn (ook al leen ik mijn speeltje uit, het blijft van mij). Concreet feitelijk verbanden leggen, niet wederkerig (cirkel als een lus tekenen, maar niet als een gesloten kring waarin begin- en eindpunt met elkaar samenvallen). Mooi is een eigenschap van een voorwerp, wordt niet benoemd als innerlijke beleving. Waarom?-reeksen. Ook dingen hebben een ziel. Lezen - 11 Etiketlezen of patroonherkenning: b.v. je naam herkennen aan het beeld, niet de aparte letters. Sommige letters worden herkend als figuur, bijvoorbeeld in de k ziet het kind een kop en schotel (op z n kant). Bij aanwijzen van letters in eigen schrijfsel kan benoemd worden dat een letter er 3x staat, terwijl hij toch maar 1x voorkomt. Kind kan eigen naam achter op stoel ook op de kop lezen, maar spellen niet. Logisch-mathematisch - 11 Hetzelfde zijn is nog vrij globaal. Gebaseerd op omvang en hoeveelheid, onderlinge positie van elementen tellen nog niet mee. Kopieert daardoor situaties, tekeningen, spelletjes globaal. Redeneren van concreet naar concreet. Verbanden tussen 2 verschillende entiteiten kennen en gebruiken, zoals vogel en ei. Gebruikt woorden als die dus dan ook die Bij tellen sprongen maken, getallen komen terug: 1, 3, 4, 3, Vergelijken: langer/korter dan, even lang/kort als. Tijdsbesef: straks, even wachten. Opvullend natekenen van een halfvolle fles. Schrijven - 11 Vrijvormig, de ene streep volgt willekeurig op de volgende streep, zonder terugkoppeling aan de voorafgaande streep. Gaat wel meer op handschrift lijken. Geen consequente herhalingen van vormen. Strepen volgen elkaar willekeurig op en zijn niet verbonden met eerdere streep. Ruimtelijk zijn de strepen vaak wel verbonden, maar in de gedachten van het kind niet. Taal - 11 Uitspraak van iemand anders kunnen verbeteren. Zelf nieuwe woorden maken bloemkoolboom voor een boom die in bloei staat. Nog niet kunnen rijmen Tekenen - 11 Pincetgreep ontwikkelt zich. Rondjes of O s worden niet gesloten. Zelfportret vrijvormig. Zichzelf ondersteboven tekenen doen sommige kinderen, namelijk die in ruimtelijk opzicht aan de voorlijke kant zijn. Voorbeeld niet met dezelfde kleuren en niet exact nakleuren. Zelfportret: vrijvormig. Spel - 11 Bezitsbetrokken spelen: ik heb gewonnen want die, die, die en die zijn van mij, terwijl het fiches aanraakt, die het gelegd heeft of tekens als bij boterkaas-eieren.

24 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 24 Oudere peuter / Jonge Kleuter 12 (3;9 4;6) Algemeen -12 Concreet feitelijke verbanden. Jezelf eigenschappen of gewoontes toedichten: ik eet vla altijd met een lepel, zelfs al na een keer. Lezen - 12 Fantasielezen. Het kind meent elke tekst te kunnen lezen. Geen een-op-een klank-teken-correspondenties bij aanwijzen van letters in eigen schrijfsel. Logisch-mathematisch - 12 Generaliseren: die vogel legt een ei, dan zullen alle vogels wel eieren leggen Tellen gaat meer in groepjes: 1, 2, 3, 4, 8, 9, 10. Tellen van voorwerpen: soms 2 voorwerpen aanraken, maar als 1 tellen. Of voorwerpen overslaan. In een smal glas zit meer dan in een breed glas, na overgieten van breed naar smal. Het waterniveau staat immers hoger (concreet in het nu vergelijken). Omgekeerd kan ook, dan is breder meer dan smal. Ordent stroken tussen kortste en langste in een vrije configuratie, wel grenzend aan elkaar, maar niet op lengte. Nog geen abstract-logisch begrip ordening van klein naar groot aanwezig. Mentaal geen rechte rij of lijn kennen om iets ergens tussen te plaatsen Nu en later kunnen onderscheiden ( later als ik groot ben word ik ook papa ) Willekeurig kloklezen Gisteren en morgen worden door elkaar gehaald. Extra moeilijk voor Nederlandstalige kinderen zijn: vanmorgen en morgen uit elkaar houden. Leeftijd wordt gerelateerd aan lichaamslengte: hoe groter, hoe ouder. Volwassenen blijven even oud. Wint bij Boter-kaas-en-eieren als er 3 kruisjes/rondjes in een kromme rij elkaar opvolgen. Configuraties exact kunnen kopiëren (aantal en positie). Schrijven - 12 Schrijven en herhalen in 1 woord of zin van eigen bedachte lettertekens. Schrijfzones worden niet in acht genomen. Taal - 12 Koe is een langer woord dan lieveheersbeestje. Want een koe is immers groter. Begrip van het concept (het)zelfde. Tekenen - 12 Rondjes of de o worden nu gesloten Opvullen schuine fles gebeurt nog steeds. Het kind manipuleert in de ruimtelijke verhoudingen het blad ten opzichte van haar eigen lichaam, om makkelijker te kunnen inkleuren: het papier of lichaam wordt b.v. gedraaid bij inkleuren van de (schuine) fles (manipulerend intekenen). Zelfportret: koppoter. Spel - 12 Begin van besef van regels om te kunnen winnen.

25 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 25 Kleuter 13 (4;6-6;6) Algemeen - 13 Onomkeerbare relaties; kan in zijn denken wel heen maar niet terug. Lezen - 13 Opdelen van woorden in klanken. Losletterig lezen: OMA kunnen spellen maar niet lezen. Het kind hoort zelf niet dat het OMA heeft gezegd. Deel-voor-geheel lezen: Sjoerd meent dat STOEL als /sjoert/ gelezen dient te worden. Wim die de naam van zijn vriendje RUTGER kan lezen, leest RUG ook als /rutger/. Brood als boord lezen. Lezen van woorden van twee letters, maar geen nieuwe woorden van drie of meer letters. Logisch-mathematisch - 13 In een smal glas zit meer dan in een breed glas, na overgieten van breed naar smal. Het waterniveau staat immers hoger (concreet). Correct kunnen tellen, ook van voorwerpen met aanwijzen of wegschuiven. Nog geen getalbegrip, het begrip meer is nog gebaseerd op ruimtelijkvisueel: voorwerpen die ruimtelijk verder uit elkaar staan zouden er ineens meer zijn geworden. Ordent stroken op volgorde van kort naar lang of klein naar groot, maar via gissen-en-missen. Pakt de stroken dus vrij willekeurig op en moet daarna corrigeren. Vooruit kunnen tellen en optellen via tellen (met hulp van vingers): 5+3 = =8. Nog niet terug kunnen tellen. Hele uren begrijpen als er moet een wijzer bij 12 en staan. Als de korte wijzer op 12 en de lange op 5 staat, is het ook 5 uur. Vloeistof in halfvolle fles wordt ingetekend en met lijn begrensd. Nu wordt de abstracte voorstelling van de fles in het geheugen gebruikt. Bij een schuine fles staat de vloeistofspiegel nog loodrecht op de schuine flessenwanden (loodrecht intekenen). Bij de flessenproef worden de flessen niet meer helemaal opgevuld, maar het vloeistofoppervlak staat loodrecht op de flessenwanden (loodrecht intekenen). Verschil tussen gisteren, vandaag en morgen begrijpen. Een tijdlijn als abstract referentiekader hebben. Verjaardagen, weekdagen, maanden en seizoenen op volgorde kennen. Schrijven - 13 Schrijft woorden of delen daarvan ook achterstevoren, omdat het kind doorschrijft als een boer die ploegt, dus ook van rechts naar links: atsa sioko = chocopasta. Spiegelbeeldig schrijven en letters binnen woorden verwisselen. Verticale lijnen in letters als N en K lopen nog niet parallel. Tekenen - 13 Zelfportret, met kop en romp, maar met vertekeningen. Bijvoorbeeld geen oren of twee keer zo lange armen als benen. Spel - 13 Begrijpt bij boter-kaas-eieren wat een rechte lijn is. Spelen om te winnen.

26 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 26 Schoolkind 14 (6;6-8;6) Algemeen - 14 Omkeerbare relaties, doorziet daardoor misleiding in waarneming. Kan zich mentaal herpositioneren, verplaatsen in letterlijke positie van de ander. Begrijpt dat eigenschappen van objecten en substanties bewaard blijven, ook al verhuist iets van plek. Lezen - 14 Nu wel OMA kunnen lezen (technisch lezen). Lezen van woorden van drie of meer letters. Logisch-mathematisch - 14 Horizontale vloeistofspiegel in schuinstaande fles begrijpen en correct natekenen. Getalbegrip aanwezig. Kan optellen 5+3=8 in 1 stap. Kan ook terugtellen. Doet dat in eerste instantie door zachtjes snel vooruit te tellen. Aftrekken 7-2=5 in 1 stap. Ordent stroken meteen op volgorde van kort naar lang of klein naar groot. Besef van deelverzameling zijn van : voorwerpen kunnen tellen door 1 voor 1 weg te halen en nieuwe set te maken. In smal glas zit evenveel, na overgieten vanuit breed glas, ook al is het niveau hoger (conservatie). Besef van leeftijden, niet meer gecorreleerd aan lengte: Ik blijf altijd ouder dan mijn zusje. Eerlijk verdelen in lengtes of niet-telbare hoeveelheden (bijvoorbeeld dropveters) met behulp van een strategie of meet- of weeginstrument. Schrijven - 14 Letters worden ontspiegeld. Zonebetrachting (tussen de lijntjes schrijven, verticale lijnen in bijv. k, p, n, zijn evenwijdig, de stokken en haakjes van bijv. p, b, l steken onder of boven de lijn uit) komt doorgaans later tot ontwikkeling dan spiegelen en het geen letters meer verwisselen bij schrijven. Bij fouten: spontane zelfverbetering. Tekenen - 14 Zelfportret: meer kloppende verhoudingen. Bij de flessenproef loopt het vloeistofoppervlak parallel aan de zeespiegel (horizontaal intekenen). Spel - 14 Regels van het spel volgen In tegenstander kunnen verplaatsen Strategie om te winnen kunnen bedenken bij spelletjes als boter-kaas-eneieren, knikkeren en hinkelen.

27 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 27 Observatieformulieren Baby Naam: Observatie door: Leeftijd (jr;mnd): Datum: Geef voor elke fase aan welk gedrag het kind toont, door het hokje aan te kruisen. Fase 1 (0;0 0;1) Knijpreflex. Ongericht kijken. Fase 2 (0;1 0;4) Blijven vasthouden. Gericht kijken. Geluid volgen. Spreken - Taal Vocaliseren van klinkers en halfklinkers (j/w). Fase 3 (0;4 0;8) Zitten met steun. Grijpen naar; oog-hand coördinatie. Tweede voorwerp tussen baby en aandachtsvoorwerp plaatsen, dan aandacht voor eerste voorwerp weg. Reactie (verbaasd) op verandering van hoeveelheid, verdwijnen van voorwerpen (kan soms alleen met MRI gezien). Grof-motorisch om aandacht vragen door zwaaien, schoppen. Voor jezelf zorgen: zelf speen pakken, een hand of lepel wegduwen. Spreken - Taal Brabbelen, diffuse en onvaste klankbogen. Tekenen Toevallige strepen of lijnen worden geplaatst in contact met materialen, zoals een vinger in zand. Nog geen emotionele reactie. Lijnen van het lichaam af, niet teruggaand.

28 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 28 Baby Naam: Observatie door: Leeftijd (jr;mnd): Datum: Geef voor elke fase aan welk gedrag het kind toont, door het hokje aan te kruisen. Fase 4 (0;8 0;12) Los zitten. Kruipen. Staan met steun (soms). Doelgericht handelen. Tweede voorwerp ertussen, dan wordt dit weg- of opzij geschoven. Hechting aan en dus mogelijk verlatingsangst. Knuffel, veilige plek belangrijk. Logisch-Mathematisch Voor en achter. Tijdsbesef: eerst dit (pakken) en dan dat. Terugzoeken van verdwenen voorwerpen of mensen. Aandacht voor regelmaat, daardoor zijn spelletjes als Kiekeboe juist leuk. Spreken - Taal Brabbelt regelmatiger Dierengeluiden en klanken herkennen en nabootsen. Eerste lettergrepen en woordjes als papa en mama. Koppelt woorden aan voorwerpen, kijkt b.v. naar een bal als je bal zegt.

29 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 29 Dreumes Naam: Observatie door: Leeftijd (jr;mnd): Datum: Geef voor elke fase aan welk gedrag het kind toont, door het hokje aan te kruisen. Fase 5 (1;0 1;3) Wijzen naar. Staan met steun en begeleid lopen. Gelijktijdig imiteren van een handeling van een ander. Wijzen om iets gedaan te krijgen. Lezen Plaatjes in boeken worden gewaardeerd (Nijntje-boeken). Logisch-mathematisch Spelen met (variaties in) regelmaat als hard / zacht, open /dicht. Spreken - Taal Gevarieerd brabbelen, experimenteren met klankvermogens. Grotere variatie in mondstanden maakt nabootsen van nieuwe klanken nu beter mogelijk. Dierengeluiden koppelen aan dieren, mogelijk ook als naam eraan geven. Zelf zonder dat anderen dat voorzeggen - klanken nabootsen en daarmee voorwerpen duiden. Fase 6 (1;3 1;6) Los lopen. Torens bouwen. Begrijpt functie van aanwijzen. Doet dat zelf ook om de ander op iets te attenderen. Deelt interesses met anderen. Vraagt om hulp. Ontwikkelt voorkeuren en daardoor ook woedeaanvallen. Nog geen besef of mentaal beeld van het eigen lichaam. Probeert daardoor b.v. zittend zijn broek uit te trekken. Lezen Opent uit eigen beweging boeken om de plaatjes te lezen. Logisch-mathematisch 'Objectpermanentie': begrijpt dat voorwerpen nog moeten bestaan, al zijn ze weg.

30 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 30 Dreumes Naam: Observatie door: Leeftijd (jr;mnd): Datum: Geef voor elke fase aan welk gedrag het kind toont, door het hokje aan te kruisen. Fase 7 (1;6 1;10) Leren door eerst observeren en daarna pas nadoen of zelf proberen. Imitatiegedrag op basis van een mentaal beeld (herinnering), waardoor het plaats kan vinden zonder directe aanleiding. Symboliek doet zijn intrede: bijvoorbeeld doen alsof je autorijdt met een deksel als stuur. Ja-knikken, nee-schudden, gedag zwaaien. Ontwikkelt eigen- en tegenzin Logisch-mathematisch Ruimtelijk mentaal beeld van zichzelf. Gaat staan als het broek uit wil doen. Herkent zichzelf in de spiegel. Spreken - Taal Woordgebruik. Koppelt nu ook dierensoortnamen aan dieren. Elke dag nieuwe woorden erbij.

31 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 31 Jonge peuter Naam: Observatie door: Leeftijd (jr;mnd): Datum: Geef voor elke fase aan welk gedrag het kind toont, door het hokje aan te kruisen. Fase 8 (1;10 2;2) Koppelt twee of meer mentale beelden aan elkaar. Ervaart zichzelf als een wezen met een naam. Eerste zindelijkheid. Eindeloos spelletjes herhalen. Stelt vragen om ook daadwerkelijk antwoord te krijgen. Logisch-mathematisch Ziet zichzelf én anderen als onderdelen van een verzameling. Begint te tellen (" ") en gebruikt woorden die verzamelingen aanduiden als "ook", "nog", "samen" en "mee". Vergelijkt 2 toestanden met elkaar, merkt verandering op. Leeft nog in het nu, geen besef van dit is de laatste keer. Spreken - Taal Gebruikt zijn naam voor zichzelf. Zinnen van twee of meer gebonden woorden. Gebruikt gebiedende wijs. Tekenen De eerste bewuste strepen.

32 Handleiding Fasewijzer 0-8 jaar - 32 Jonge peuter Naam: Observatie door: Leeftijd (jr;mnd): Datum: Geef voor elke fase aan welk gedrag het kind toont, door het hokje aan te kruisen. Fase 9 (1;10 2;7) Zingt liedjes mee. Ziet zichzelf, anderen en voorwerpen als wezens, als individuen. Logisch-mathematisch Recent verleden tijd in uren: zojuist, daarnet. Besef van dit is de laatste keer. Denkt in rechte lijn van A naar B. Spreken - Taal Eenvoudige verhaallijnen worden begrepen en gevolgd. Kan verwoorden wat het innerlijk ervaart: ik wil, ik moet. Maakt enkelvoudige zinnen: Ik maak een tekening. Deze tekening is voor jou. Gebruikt woorden voor verzamelingen als lepels, auto s, jassen. Gebruikt lidwoorden, aanwijzende woorden, verkleinwoorden, enkel- en meervouden, persoonlijke voornaamwoorden, voorzetsels, hulpwerkwoorden, bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden en vraagwoorden. Kent woorden voor (primaire) kleuren en kan de kleuren aanwijzen. Onvoltooid verleden tijd: Ik heb gegeten. Tekenen Palmgreep Bewust tekenen van strepen of krassen, ook heen en weer gaand, zigzaggend. Tekent graag met iemand. Kan een vakje (slordig) vullen met strepen Stippelen (regen, sterren) Gebogen lijnen en spiralen