Wolfgang Amadeus Mozart romanticus avant la lettre

Transcriptie

1 Wolfgang Amadeus Mozart romanticus avant la lettre Blok V Dia 1 introductie Dia : Praag - was in Praag uiteindelijk succesvoller en meer op waarde geschat dan in Wenen o de Figaro was hier een enorm succes sinds de première in december kreeg een uitnodiging van een Gesellschaft grosser Kenner und Liebhaber om de stad te bezoeken o deed dit begin 1787 en componeerde voor deze gelegenheid Symfonie Nr. 38 in D gr.t. Praagse (K.504) 3-delige symfonie (Menuet ontbreekt) met in het 1 ste deel harmonieën en motieven die sterk aan Don Giovanni doen denken o uiterst succesvol bezoek dat leidde tot de opdracht voor een opera: Don Giovanni - bezocht in oktober / november van dat jaar de stad voor de 2 e maal vanwege de première van deze opera Dia 3 Don Giovanni ossio Il dissoluto punito (K.527) [De bestrafte woesteling] - dramma giocoso in 2 aktes door velen bestempeld als opera aller opera's - libretto: Lorenzo da Ponte o [het verhaal is door velen bewerkt tot toneelstuk en opera] o gebaseerd op het beroemde Spaanse verhaal van de legendarische vrouwenversierder Don Juan o voor het eerst beschreven in het boek El Burlador de Sevilla uit 1620 van Tirso de Molina ( ) o het libretto is grotendeels gebaseerd op de tekst van Don Giovanni Tenorio van librettist Giovanni Bertati ( ), die regelmatig in Wenen verbleef - korte inhoud: Don Giovanni verleidt Donna Anna, hetgeen mislukt. Vervolgens vermoordt hij haar te hulp schietende vader (Il Commendatore). Don Giovanni vervolgt zijn levenspad met het verleiden (Zerlina) en teleurstellen (Donna Elvira) van vrouwen, bijgestaan door zijn bediende Leporello. Dit leidt tot een 1

2 reeks complexe situaties waarin hij telkens weer de dans weet te ontspringen. Tijdens de kerkhofscène wordt hij uitgenodigd door het standbeeld van Donna Anna s vader om bij hem te komen eten. Eenmaal daar wordt hij door Il Commendatore gemaand om zijn leven te beteren, wat hij niet doet waardoor hij tenslotte ten onder gaat en naar de hel verdwijnt. - première: 29 oktober 1787 in het Nationaltheater (of Ständetheater) te Praag o kreeg de opdracht in Praag omdat daar Le nozze di Figaro een doorslaand succes was o was een groot succes o mei 1788: op verzoek van Joseph II in Wenen uitgevoerd met een aantal aanpassingen daarna in Wenen pas weer in 1798 geprogrammeerd o is zo goed als onafgebroken altijd populair gebleven en uitgevoerd tevens aanleiding tot veel publicaties en bespiegelingen [19 e eeuw: in Duitsland opgevoerd als Singspiel met gesproken dialogen en vertaald in het Duits] - muziek en dramatische vormgeving o is de natuurlijke opvolger van de Figaro echter het verhaal is dramatischer en donkerder van karakter o vrij strikte scheiding qua personages: a) Donna Anna, Don Ottavio en Il Commendatore seria rollen b) Don Giovanni en Donna Elvira half ernstig, half komisch c) Leporello, Zerlina en Masetto buffo rollen o tevens evenwichtige afwisseling van seria en buffo scènes [meest dramatische momenten zijn de moord op Il Commendatore en de hellevaart van Don Giovanni] o bevat veel ensemblezang, grote (2-delige) aria s, uitgebreide finales etc. o opmerkelijk: de titelrol is geschreven voor een bariton (zonder een werkelijk grote aria) een tenor zou meer conform de conventies zijn geweest o cyclische opzet: thema s uit de ouverture komen aan het einde terug aan het begin van de scène met de grote dialoog tussen Don Giovanni en Il Commendatore apocriefe anekdote: Mozart zou pas in de nacht vóór de première de ouverture hebben voltooid was daarvoor flink aan het feesten geweest Dia 4 Wolfgang Amadeus Mozart Don Giovanni, a cenar teco m invitasti uit Don Giovanni (K.527) slot van de opera met de uiteindelijke hellevaart van Don Giovanni 2

3 Dia 5 eind Gluck overleden (15 november) post van hofcomponist kwam vrij - werd in deze functie aangenomen o werd keizerlijk en koninklijk hofcomponist ( Kammermusicus ) o slecht betaald en weinig interessante opdrachten o overwegend menuetten en andere dansmuziek voor de hofbals bedoeld om uitgevoerd te worden in de Redoutensaal van de Hofburg - kreeg in toenemende mate financiële problemen o kon bijna niet rondkomen afname van het aantal leerlingen, minder belangstelling voor zijn concerten en de opbrengsten van zijn muziekuitgaven vielen tegen o ziekte van Constanze (zomer 1789) moest kostbare kuren nemen in Baden - Deutscher Tanz Nr. 6 in D gr.t. (K.571) o de Duitse dans was van origine bestemd voor de lagere sociale klasse o was levendiger dan het menuet en toonde gelijkenis met de wals o door het nauwe fysieke contact tijdens de dans en de door het constante draaien zou het duizeligheid veroorzaken werd het als immoreel gezien o desondanks een zeer populaire dans in Mozarts tijd Dia 6 zomer 1788: de laatste symfonieën - gecomponeerd 6 weken tijd en bestemd voor de abonnementsconcerten voor dat najaar o is er nooit van gekomen door de economische crisis in Wenen o land was (wederom) in oorlog met Turkije en veel gefortuneerde personen waren de stad uit o heeft de werken (waarschijnlijk) nooit zelf uitgevoerd of gehoord - zijn in feite pre-romantische composities - hoewel alledrie klassiek van opzet zijn het de meest complexe en dramatische symfonieën van de late 18 e eeuw qua harmonie, contrapunt en melodiegebruik - geschreven als eenheid: de toonsoorten vormen voor tezamen het akkoord c kl.t. (C Es g) - breekt met het heersende idee dat symfonieën licht en onderhoudend moeten zijn deze werken zijn indringend en hoog dramatisch 1) Symfonie Nr. 39 in Es gr.t. (K.543) I. Adagio Allegro II. Andante con moto III. Menuetto: Allegretto IV. Finale: Allegro 3

4 2) Symfonie Nr. 40 in g kl.t. (K.550) I. Molto allegro II. Andante III. Menuetto: Allegretto Trio IV. Allegro assai 3) Symfonie Nr. 41 in C gr.t. Jupiter (K.551) I. Allegro vivace II. Andante cantabile III. Menuetto: Allegro Trio IV. Molto allegro vol van contrapunt, dissonanten, modulaties en grote rijkdom aan melodieën Dia 7 voorjaar 1789: tournee naar Duitsland - Praag o kort bezoek en onderhandeling over een nieuwe opera is uiteindelijk nooit iets geworden - Dresden o concerten voor het keurvorstelijk hof aldaar o o.a. Concert voor klavier en orkest Nr. 26 in D gr.t. Krönungskonzert (K.537) dit concert kreeg later deze bijnaam omdat Mozart het speelde tijdens kroningsfestiviteiten van Leopold II in Frankfurt - Leipzig o bezocht de Thomaskriche en bespeelde het orgel aldaar waar ook de grote Johann Sebastian Bach ( ) op had gespeeld o hoorde tevens muziek van Bach (uitgevoerd door het Thomanerchor): het motet Singet dem Herrn ein neues Lied (BWV 225) sprak de veel betekende woorden: Dat is nog eens muziek waarvan men wat kan leren! [had in 1782 al een aantal 3-stemmige fuga s van Bach bewerkt voor viool, altviool en cello o.a. uit het 1 ste deel van Das Wohltemperirte Clavier] o tevens succesvolle concerten die niet veel opleverden - Berlijn o bezoek aan slot Sanssouci in Potsdam o kreeg van de Pruisische koning Friedrich Wilhelm II ( , neef van de Frederik de Grote) de opdracht om 6 strijkkwartetten te componeren voltooide er slechts 3 (waren tevens zijn laatste kwartetten) Strijkkwartet in D gr.t. (K.575) Strijkkwartet in Bes gr.t. (K.589) Strijkkwartet in F gr.t. (K.590) 4

5 Dia 8 Così fan tutte ossia La scuola degli amante (K.588) [De school van de geliefden] - dramma giocoso in 2 aktes - libretto: Lorenzo da Ponte o was aanvankelijk voor Salieri bestemd maar deze heeft dit nooit voltooid - première: 26 januari 1790 in het Burgtheater te Wenen o het werk was een persoonlijke opdracht van Joseph II o de première werd goed ontvangen na 4 opvoeringen gestaakt vanwege het plotselinge overlijden van de keizer o later dat jaar nog wel diverse uitvoeringen vanaf 1791 ook elders in Europa uitgevoerd, waaronder Frankfurt, Praag en Amsterdam (!) was in de 19 e eeuw lange tijd omstreden vanwege het dwaze, immorele verhaal pas in de loop van de 20 e eeuw op waarde geschat en gelijkwaardig geacht aan de Figaro en Don Giovanni o korte inhoud: De filosoof Don Alfonso gaat met Guglielmo en Ferrando de weddenschap aan dat alle vrouwen heel gemakkelijk tot ontrouw te verleiden zijn. Guglielmo en Ferrando nemen de proef op de som met hun resp. verloofden Fiordiligi en Dorabella door hen (verkleed als Albanezen) tot een huwelijk te verleiden. Na aanvankelijke afwijzing stemmen de vrouwen toe en op het moment dat de huwelijksakte getekend wordt maakt Don Alfonso de ware identiteit van de mannen bekend. - compositorische grootheid o beschouwd als de meest gerijpte Da Ponte opera (muzikaal) o alles geheel uitgebalanceerd qua harmoniek, kleurrijke instrumentatie en geraffineerde personenpsychologie o tevens wederom een evenwichtige mix tussen humor en ernst o het slot is tragikomisch: er heeft verzoening plaatsgevonden maar anderzijds is er ook iets kapot gegaan wat niet tot ware blijdschap stemt o wederom cyclisch effect: fragment uit de ouverture komt terug wanneer de woorden così fan tutte worden uitgesproken Dia 9 Wolfgang Amadeus Mozart Eccovi il medico, signore belle uit Così fan tutte (K.588) deel uit de finale van de 1 ste akte met Despina verkleed als arts om de beide (vermeende) Albanzen te hypnotiseren en weer tot leven te wekken 5

6 Dia : laatste jaren - februari 1790: Joseph II overleden o ontslag van de hele (muzikale) hofhouding kreeg geen nieuwe vaste betrekking aan het hof onder de nieuwe keizer o dit had grotere geldproblemen tot gevolg alsmede een afnemende gezondheid - september 1790: bezoek aan Frankfurt t.g.v. de kroning van Leopold II ( , broer van Joseph II) als keizer van het Heilige Roomse Rijk - reisde via Mannheim terug naar Wenen muzikale klimaat was hier veranderd en men kende hem nauwelijks nog - kreeg het aanbod om in 1791 naar Londen te komen en nieuwe opera s te schrijven is er niet van gekomen Dia : laatste jaren - Anton Stadler ( ) o beroemd en virtuoos klarinettist (alsmede bassetklarinettist) uit Wenen o speelde in het keizerlijk hoforkest o de klarinet als instrument [naam komt van clarinetto een verkleinwoord van het Italiaanse clarino, een (soort trompet)] houten, enkelriet blaasinstrument is voorgekomen uit de laat 17 e eeuwse chalumeau ontwikkelde zich gedurende de 18 e eeuw tot een volwaardig solo- en orkestinstrument vooral via de Mannheimer Schule o had in die tijd de bassetklarinet (de tenoruitvoering van de klarinet die 4 tonen lager kan spelen) als instrument verbeterd i.s.m. instrumentbouwer Theodor Lotz ( ) [thans geen historische instrumenten meer bewaard wel hedendaagse kopieën] o raakte via de Vrijmetselarij bevriend met Mozart die een aantal werken speciaal voor hem schreef: 1789: Klarinetkwintet in A gr.t. Stadler-Quintett (K.581) voor klarinet, 2 violen, altviool en cello 1791: Klarinetconcert in A gr.t. (K.622) 1791: obligate (basset)klarinetpartijen in een aantal aria s uit La clemenza di Tito (K.621) a) Parto, ma tu ben mio (Sesto) b) Deh per questo instante solo (Sesto) c) Non più di fiori vaghe catene (Vitellia) 6

7 Dia 12 La clemenza di Tito (K.621) - opera seria in 2 aktes - libretto: Caterino Mazzolà ( ) naar het oorspronkelijke libretto van Pietro Metastasio (in de 18 e eeuw talloze malen getoonzet als opera) - première: 6 september 1791 in het Nationaltheater (of Ständetheater) te Praag o geschreven voor de kroningplechtigheden van Leopold II tot koning van Bohemen [apocriefe reactie op de première door keizerin Maria Louise van Bourbon ( , een van origine een Spaanse prinses): deutsche Schweinerei (met zwaar accent)] o kreeg de opdracht van impresario Domenico Guardasoni (ca ) uit naam van de Praagse adel kreeg op het laatste moment het verzoek om dit werk te schrijven nadat Salieri uit tijdnood moest afzeggen componeerde de opera in zeer korte tijd (grotendeels onderweg van Wenen naar Praag) sommige bronnen beweren in 18 dagen, maar dat is niet heel aannemelijk secco recitatieven niet van Mozart maar (waarschijnlijk) van zijn leerling Franz Xaver Süssmayr ( ) [is in feite zijn laatste opera want Die Zauberflöte was toen al voltooid al ging die uiteindelijk later in première] o was begin 19 e eeuw Mozarts populairste en meest gespeelde opera daarna afgedaan als verouderd en minderwaardig t.o.v. de Da Ponte opera s en Die Zauberflöte kreeg pas ver in de 20 e eeuw herwaardering en een vaste plek binnen het operarepertoire - was een opera seria o schreef zelf dat dit werk een opera vera (een ware opera) was geeft het belang aan dat hij aan dit werk hechtte het was de bedoeling dat Leopold II zichzelf in de vergevingsgezinde keizer Tito zou herkennen o het ogenschijnlijk verouderde libretto is aangepast aan de eigentijdse opvattingen over de serieuze opera bevat moderne 2-delige aria s, ensemblestukken en een grote finale (1 ste akte) o is uiteindelijk een hoog dramatisch werk geworden en een rechtstreekse voorloper van de grote Romantische opera vooral de finale van de 1 ste akte wijst vooruit naar de 19 e eeuw Dia 13 Wolfgang Amadeus Mozart Parto, ma tu ben mio uit La clemenza di Tito (K.621) grote 2-delige aria met uitgebreide klarinetsolo (1 ste akte) van Sesto (= castraatrol) 7

8 Dia 14 Vrijmetselarij - hiërarchisch geordend, filosofisch en levensbeschouwelijk genootschap o waarbinnen men kan opklimmen naar een hogere orde (loge): 1. leerling 2. gezel 3. meester 4. oppermeester (= schepper) - doel: d.m.v. bijschaving op allerlei fronten zal men een beter mens worden - 2 e helft 18 e eeuw: oude Egypte stond centraal en kreeg de beweging een besloten / geheim karakter o.a. door dreiging van de R.K.-kerk - muziek speelde een belangrijke rol en stond in hoog aanzien vooral bij de ceremoniële bijeenkomsten o het doel van muziek tijdens de maçonnieke bijeenkomsten is de verspreiding van goede gedachten en eenheid onder de leden o hierdoor wordt men verenigd in het idee van onschuld en vreugde o muziek genereert de inprenting van gevoelens van menselijkheid, wijsheid en geduld, deugdzaamheid en eerlijkheid, loyaliteit naar vrienden, en uiteindelijk het begrip van vrijheid - Mozart was vanaf 1785 lid van de Vrijmetselaarsloge Zur Wohltätigkeit o bereikte het niveau van meester bekende leden ten tijde van Mozart: Leopold Mozart, Joseph Haydn, Anton Stadler, baron Gottfried van Swieten e.v.a. o was goed bevriend met logebroeder Michael Puchberg ( ) leende diverse malen geld van hem (hiervan getuigt een aantal wanhopige brieven die Mozart aan hem schreef) o schreef diverse werken voor het genootschap: 1785: Maurerische Trauermusik (K.477) n.a.v. het overlijden van 2 logebroeders 1791: Die ihr des unermesslichen Weltalls Schöpfer ehrt (K.619) cantate voor tenor en klavier 1791: Kleine Freimaurer-Kantate: Laut verkünde unsre Freude (K.623) voor solisten, mannenkoor en orkest uitgevoerd o.l.v. de componist op 18 november 1791 laatste voltooide compositie alsmede zijn laatste publieke optreden Dia 15 Die Zauberflöte (K.620) - Grosse Oper (Singspiel) in 2 aktes o door Mozart zelf Deutsche Oper genoemd feitelijk komen ook elementen uit de opera seria, opera buffa en de tragédie lyrique samen o staat in de traditie van het zogeheten Alt-Wiener Zaubertheater sprookjesachtige opera die destijds zeer populair was in Wenen 8

9 - libretto: Emmanuel Schikaneder ( ) o gebaseerd op diverse sprookjesachtige verhalen uit de 18 e eeuw: Oberon, Lulu oder Die Zauberflöte en Sethos des Abbé o het verhaal speelt zich af in Egypte gebed aan de Egyptische goden Isis en Osiris - première: 30 september 1791 in het Theater auf der Wieden te Wenen o de zangpartijen van de verschillende personages waren afgestemd op de zangers die destijds beschikbaar waren was zeer gangbaar in die dagen - Vrijmetselarij o veel symboliek is in de opera terug te vinden: het getal 3 speelt een belangrijke rol (3 opeenvolgende akkoorden in de ouverture, 3 Damen, 3 Knaben etc.) scherpe tegenstellingen tussen goed en kwaad het doorstaan van beproevingen om bevorderd te worden tot het goede soort inwijdingsritueel - heeft na Mozarts dood altijd repertoire gehouden o is internationaal talloze malen opgevoerd behoort (samen met de Da Ponte opera s) tot zijn geliefdste opera s 1792: 1 ste opvoering in Nederland o 1 van de weinige populaire sprookjesopera s die de status van meesterwerk heeft behaald o [het werk wordt wel beschouwd als de 1 ste musical van de muziekgeschiedenis vanwege de verschillende themalijnen en een grote mate van afwisseling van scenes en affecten] Dia 16 Wolfgang Amadeus Mozart Der Hölle Rache kocht in meinem Herze uit Die Zauberflöte (K.620) beroemde aria van de Königin der Nacht (2 e akte) met duizelingwekkende coloraturen (hoge F!) - bij de première gezongen door Josepha Weber ( ) de oudste zuster van Constanze Dia : laatste maanden - kreeg in de zomer de opdracht tot het componeren van een requiem - 26 juli: geboorte van zoon Franz Xaver - componeerde zijn laatste 2 opera s o september: bezoek aan Praag voor de première van La clemenza di Tito (+ een uitvoering van Don Giovanni) o 30 september: première Die Zauberflöte - voltooiing van het Klarinetconcert - 18 november: inwijding van de tempel van de nieuwe loge Zur neugekrönten Hoffnung met een uitvoering van Kleine Freimaurer-Kantate (K.623) 9

10 Dia : laatste maanden - sterk afnemende gezondheid werkte desondanks aan het Requiem - 5 december: overleden in het bijzijn van Constanze en haar zuster Sophie, Süssmayr en zijn arts Thomas Franz Closset o doodsoorzaak: (waarschijnlijk) een infectie aan de nieren voor een vergiftiging is geen bewijs - 6 december: begraven in een anoniem graf op het St. Marxer Friedhof na een korte uitvaartmis in de Stephansdom - 10 december: de voltooide delen van het Requiem uitgevoerd in St. Michaelskathedraal Dia 19 Requiem in d kl.t. (K.626) - laatste (onvoltooide) compositie - kreeg de opdracht hiertoe van graaf Franz von Walsegg ( ) via een anoniem contactpersoon o deze wilde het werk onder zijn eigen naam laten uitvoeren op de sterfdag van zijn echtgenote (14 februari) vandaar de anonieme bestelling o betaalde de helft van het honorarium als voorschot - voltooide het werk slechts voor een klein gedeelte o had al wel een deel van de koorpartijen en een groot aantal schetsen gereed waardoor de voltooiing grotendeels in zijn geest is gedaan - de completering van het werk o werd begonnen door Joseph von Eybler ( , vriend van Mozart) maar voor het overgrote deel gedaan door Süssmayr [strikt genomen is het werk meer Süssmayr dan Mozart] o voltooiing (1792) was op uitdrukkelijk verzoek van Constanze hoefde dan niet het voorschot terug te betalen en kon de rest van het geld innen o Lacrimosa laatste deel dat voor het grootste deel door Mozart zelf is gecomponeerd Dia 20 Der Schauspieldirektor (K.486) - Singspiel in 1 akte - libretto: Johann Gottlieb Stephanie der Jüngere - première: 7 februari 1786 in de Orangerie van slot Schönbrunn te Wenen o een komedie over het theater en de sterrencultus van de prima donna: Ich die erste Sängerin o was een persoonlijke opdracht van Joseph II wederom om het Duitse Singspiel een impuls te geven - [werd gezamenlijk opgevoerd met Prima la musica e poi le parole van Salieri gaat over hetzelfde thema en werd uiteindelijk populairder] - Aloysia Weber zong de coloratuurrol van Madame Herz 10

11 - de gesproken dialogen overheersen en bevat slechts 5 muzikale delen: 1) ouverture 2) aria van Madame Herz 3) aria van Mademoiselle Silberklang 4) terzet 5) finale Dia 21 Wolfgang Amadeus Mozart Jeder Künstler strebt nach Ehre uit Der Schauspieldirektor (K.486) finale uit het korte Singspiel dat bedoeld is als parodie op de operawereld die gedomineerd werd door de kapsones en sterallures van de zangers en zangeressen moraal van het stuk: de kunst moet op de eerste plaats komen en uiteindelijk bepaalt het publiek wie de grootste eer toekomt 11