De opera s van Mozart Figaro, Giovanni en Così

Transcriptie

1 De opera s van Mozart Figaro, Giovanni en Così College VI Dia 1 introductie Wolfgang Amadeus Mozart ouverture van Così fan tutte (K.588) Dia 2 Wolfgang Amadeus Mozart Tutti accusan le donne uit Così fan tutte (K.588) kort slotterzet (vóór de finale van de 2 e akte) Don Alfonso geeft een slotbeschouwing op alle verleidingen en oneerlijkheden / bedrog ten gevolge van zijn intriges de akkoorden waarop hij (samen met Guilelmo en Ferrando) de woorden così fan tutte zingt klonken al letterlijk in de ouverture dit geeft de opera een cyclische eenheid vergelijkbaar met Don Giovanni Dia 3 Così fan tutte (K.588) [ossia La scuola degli amanti = Zo doen ze allemaal of De school van de geliefden] nazomer 1789: herneming in Wenen van Le nozze di Figaro leidde tot een nieuwe opdracht voor Mozart een grote opera te componeren niet heel waarschijnlijk dat Joseph II deze opdracht zelf gaf o instabiele politiek vanwege de oorlog met Turkije o ziekte wat uiteindelijk tot zijn dood zou leiden librettist was wederom (en voor de laatste maal) Lorenzo da Ponte o werkten hier gezamenlijk het hele najaar van 1789 aan o [was aanvankelijk voor Salieri bestemd maar heeft dit nooit voltooid] Dia 4 Così fan tutte (K.588) het verhaal was weliswaar nieuw maar Da Ponte ontleende verhaallijnen en personen uit oude(re) bestaande werken o de antieke mythe van Cephalus en Prokris uit het 7 e boek van Ovidius Metamorfosen (1 ste eeuw na Chr.) verhaal dat in de Middeleeuwen bewerkt werd tot een moralistisch stuk over echtelijke trouw P a g i n a 1 16

2 o nam uit Orlando furioso (1516) van Ludovico Ariosto ( ) de namen van de vrouwelijke hoofdpersonen: Doralice en Fiordespina o ontleende het beeld van de feniks uit Arabië uit Metastasio s libretto Demetrio (1731) als mythologische voorloper van dit verhaal o het dramma giocoso Il curioso indiscreto (1777) van Pasqule Anfossi proeve van trouw gebaseerd op het 1 ste boek van Don Quijote (1605) van Miquel de Cervantes Saavedra ( ) Mozart had voor dit werk in 1783 drie vervangende aria s geschreven o de scène in de finale van de 1 ste akte waar de als arts / magnetiseur verklede Despina de beide mannen hypnotiseert verwijst waarschijnlijk naar de destijds bekende magnetiseur Franz Anton Mesmer ( ) ontwikkelde het zogeheten mesmerisme in 1774 (dierlijk magnetisme in praktijk gebracht als vorm van hypnose) was tevens al langere tijd bevriend met de familie Mozart mogelijk zou het Singspiel Bastien und Bastienne bij hem thuis zijn opgevoerd Dia 5 Wolfgang Amadeus Mozrt Eccovi il medico, signore belle uit Così fan tutte (K.588) de hypnosescène uit de finale van de 1 ste akte met een centraal aandeel van Despina Dia 6 Così fan tutte (K.588) première: 26 januari 1790 in het Burgtheater te Wenen [enkele weken daarvóór hadden een aantal repetities plaatsgevonden in het bijzijn van de toen al legendarische Joseph Haydn] de première werd goed ontvangen o na 4 opvoeringen gestaakt vanwege het plotselinge overlijden van Joseph II op 20 februari de theaters bleven om die reden tot begin april 1790 gesloten later dat jaar nog wel zes uitvoeringen (tot begin augustus) o daarna niet meer in Wenen (tijdens Mozarts leven) door de maatschappelijke omstandigheden van dat moment o geen ruimte / behoefte aan een stuk vol psychologische ondertonen, humor en ironie al bleef men lovend over de goede muziek van Mozart bij de première zongen geroutineerde zangers mee sommigen hadden ook al in andere Mozart-producties meegedaan o Fiordiligi: Adriana Ferraresi del Bene (ca ) o Dorabella: Louisa Villeneuve o Ferrando: Vincenzo Calvesi (?-1811) o Guilelmo: Francesco Benucci (ca , was de Weense Figaro en Leporello) o Don Alfonso: Francesco Bussani (wrs. tevens regie) o Despina: Dorothea Bussani ( , eerder Cherubino) P a g i n a 2 16

3 Dia 7 Così fan tutte (K.588) na 1791 werd door velen als problematisch ervaren vanwege het verhaal o te frivool, immoreel en ongeloofwaardig verhaal daarom werd het libretto vele malen aangepast hiermee kwam men vooral tegemoet aan de 19 e eeuwse moraal o de geplande proeve van trouw weten de dames en spelen hem mee om hun op de proef gestelde partners te beschuldigen o in een toveropera-variant worden de officieren écht veranderd zodat vrouwen ze écht niet kennen zou het geloofwaardiger moeten maken o meer nadruk op vaderlandsliefde, nationale trots e.d. in plaats van de armzalige ongeloofwaardige handeling zo werd in veel gevallen het slot geheel veranderd tevens diverse Singspiel-varianten met talloze coupures pas in de loop van de 20 e eeuw op waarde geschat en gelijkwaardig geacht aan de Figaro en Don Giovanni o in de laatste decennia wordt consequent teruggegrepen op de oorspronkelijke versie uit 1790 Dia 8 Così fan tutte (K.588) dramma giocoso in 2 aktes bevat wederom vele elementen van de opera buffa qua muzikale structuur en libretto verdeling tussen: o seria (Fiordiligi, Dorabella, Ferrando en Guilelmo) opmerkelijk is de onconventionele samenstelling van de oorspronkelijk koppels: mezzosopraan-tenor en sopraan-bariton (= hoorde volgens de gangbare conventies eigenlijk omgekeerd te zijn) sopraan-tenor paar staat voor de serieuze, hogere aristocratie mezzosopraan-bariton voor de lichtere, minder ernstige variant daarvan o buffo (Don Alfonso en Despina) dramatische momenten afgewisseld met komische scènes (incl. diverse verkleedpartijen) alles zeer uitgebalanceerd (deels volgens het strakke Metastasio-format) o twee liefdesparen verwikkeld in intriges o wisselende emoties wreedheid, tederheid, tragiek, burleske humor, schaamte en zinnelijkheid toont tevens onvermoede kanten van de (ogenschijnlijk) standvastige karakters door uit de gebaande, conventionele relationele patronen te treden (middels een exotische maskerade) er wordt gespeeld met andere standen: kamermeisje dat zich voordoet als resp. arts en notaris P a g i n a 3 16

4 Dia 9 Così fan tutte (K.588) compositorische grootheid [beschouwd als de meest (muzikaal) gerijpte Da Ponte-opera] symmetrie in opbouw o beide aktes even lang (in acht beelden) bevat 12 aria s en 18 ensembles o iedere akte begint met een terzet o alle hoofdpersonen hebben twee aria s alleen Ferrando heeft er drie o iedere grote kettingfinale heeft verrassende wendingen zowel qua verhaal als muziek maar ook contrasten in karakteruitbeelding o de beide dames lijken haast een Siamese tweeling maar ontwikkelen zich (ook muzikaal) op geheel individuele wijze o reageren iedere heel anders op verleiding en aanbod van de zogenaamde Albaniërs a) Fiordiligi (= serieuzer en standvastiger) Come scoglio grote tweedelige opera seria-aria (1 ste akte) bij de dramatische afwijzing die eindigt met grote intervalsprongen en virtuoze coloraturen Per pietà wederom een grote tweedelige seria-aria (2 e akte, de langste uit de hele opera) waarin zij haar afwezige echtgenoot (Guilelmo) om vergeving vraagt voor haar gedrag b) Dorabella (= uiteindelijk lichtvoetiger en toegefelijker) Smanie implacabili woede-uitbarsting in een affectvolle seriaaria waarbij via een barokke metafoor zij zichzelf vergelijkt met de Eumeniden uit de Griekse mythologie (1 ste akte) figuren uit de Griekse mythologie die veranderen in Eumeniden (welgezinden) nadat er boete gedaan en berouw betoond is door de misdadiger E amore un ladroncello contrast met haar eerste aria: lichtvoetig, verleidelijk en getuigend van erotisch opportunisme (2 e akte) het slot is ook ditmaal tragikomisch o er heeft verzoening plaatsgevonden maar anderzijds is er ook iets kapot gegaan en niet stemt tot ware blijdschap o zo blijft deze opera in alle opzichten een werk waar de puur menselijke emoties op de voorgrond staan ondanks de quasi doorzichtige en ongeloofwaardige verhaallijn Dia 10 Wolfgang Amadeus Mozart Ah, scostati! Smanie implacalili uit Così fan tutte (K.588) semi waanzinsaria (met inleidend, affectvol recitatief) van Dorabella in de 1 ste akte als uiting van verdriet en radeloosheid na het vertrek van de geliefden P a g i n a 4 16

5 Dia 11 Wolfgang Amadeus Mozart Come scoglio uit Così fan tutte (K.588) eerste grote, tweedelige aria van Fiordiligi (1 ste akte) grootser en theatraler dan de aria van Dorbella Dia 12 Die Zauberflöte (K.620) Vrijmetselarij - hiërarchisch geordend, filosofisch en levensbeschouwelijk genootschap o waarbinnen men kan opklimmen naar een hogere orde (loge): 1. leerling 2. gezel 3. meester 4. oppermeester (= schepper) - doel: d.m.v. bijschaving op allerlei fronten zal men een beter mens worden - 2 e helft 18 e eeuw: oude Egypte stond centraal en kreeg de beweging een besloten / geheim karakter o.a. door dreiging van de RK kerk - muziek speelde een belangrijke rol en stond in hoog aanzien vooral bij de ceremoniële bijeenkomsten o het doel van muziek tijdens de maçonnieke bijeenkomsten is de verspreiding van goede gedachten en eenheid onder de leden o hierdoor wordt men verenigd in het idee van onschuld en vreugde o muziek genereert de inprenting van gevoelens van menselijkheid, wijsheid en geduld, deugdzaamheid en eerlijkheid, loyaliteit naar vrienden, en uiteindelijk het begrip van vrijheid - Mozart was vanaf 1785 lid van de Vrijmetselaarsloge Zur Wohltätigkeit o bereikte het niveau van meester bekende leden ten tijde van Mozart: Leopold Mozart, Joseph Haydn, Anton Stadler, baron Gottfried van Swieten e.v.a. o schreef diverse werken voor het genootschap: 1785: Maurerische Trauermusik (K.477) n.a.v. het overlijden van twee logebroeders 1791: Die ihr des unermesslichen Weltalls Schöpfer ehrt (K.619) cantate voor tenor en klavier 1791: Kleine Freimaurer-Kantate: Laut verkünde unsre Freude (K.623) voor solisten, mannenkoor en orkest uitgevoerd o.l.v. de componist op 18 november 1791 laatste voltooide compositie alsmede zijn laatste publieke optreden Dia 13 Die Zauberflöte (K.620) Grosse Oper (Singspiel) in 2 aktes [door Mozart zelf Deutsche Oper genoemd feitelijk komen ook elementen uit de opera seria, opera buffa en de tragédie lyrique samen] niet bekend hoe lang Mozart met het werk is bezig geweest en wanneer de opdracht tot stand kwam mogelijk al in het najaar van 1790 o wel bekend is dat Mozart in het voorjaar van 1791 zeer intensief aan het componeren was P a g i n a 5 16

6 o in juli was het werk praktisch klaar m.u.v. de ouverture en de priestermars (deze waren uiteindelijk pas op 28 september (!) klaar) Dia 14 Die Zauberflöte (K.620) libretto Emmanuel Schikaneder ( ) o theaterintendant, componist, dramaturg, zanger en librettist kende Mozart al sinds 1780 toen hij met zijn gezelschap Salzburg aan deed o 1789: nam in Wenen het Freihaustheater auf der Wieden over samen met Joseph von Bauernfeld opende in de zomer van dat jaar o leidde begin 19 e eeuw met veel succes het Theater an der Wien nauwe samenwerking met Ludwig van Beethoven staat in de traditie van het zogeheten Alt-Wiener Zaubertheater (of Alt- Wiener Volkskomödie) o volks theater dat dateert uit de Barok (met komische Hanswurst-figuur vaak ook als poppenspel) en kreeg zijn grootste bloei in de 19 e eeuw muzikale variant werd wel de Wiener Kasperl- und Zauberoper genoemd o volkse operavariant die destijds zeer populair was in Wenen (2 e helft 18 e eeuw) veelal muzikaal vormgegeven als Singspiel vaak met inzet van toverinstrumenten toverfluit en klokkenspel werden gepresenteerd als Deutsche Oper verklaart ook Mozarts aanduiding o centraal thema was steeds de overwinning van de liefde na het doorstaan van allerlei gevaren van gewone, alledaagse stervelingen o terugkerende elementen waren het ingrijpen van geesten, tovenaars, goede en boze machten zij grijpen in het lot van de mensen in o fantasie en realiteit verbinden humor en ernst wekte zowel de lachlust als de hang naar sentimentaliteit op o later werd het optreden van wilde dieren (uiteraard waren dit verklede mensen) ook een populair onderdeel o naast de nog bestaande fascinatie voor de oriëntaalse exotisme aandacht voor nieuwe (andere) vreemde elementen vooral uit het oude Egypte o door de toenemende technische mogelijkheden werd aan de stukken in toenemende mate veel kunst- en vliegwerk toegevoegd belangrijkste theaters van dit genre (in voorsteden van Wenen) van origine een mix van opera, spreektheater en pantomime a) 1781: Theater in der Leopoldstadt b) 1787: Freihaustheater of Theater auf der Wieden c) 1789: Theater in der Josefstadt belangrijke namen: intendant Karl von Marinelli ( ), dichters Joachim Perinet ( ) en Karl Friedrich Hensler ( ) en componisten Wenzel Müller ( ) en Ferdinand Kauer ( ) P a g i n a 6 16

7 Dia 15 Die Zauberflöte (K.620) libretto het verhaal ontleende Schikaneder (in samenspraak met Mozart) aan diverse sprookjesachtige verhalen uit de 18 e eeuw o vooral de sprookjesverzameling Dschinnistan, oder auserlesene Feenund Geister-Mährchen teils neu erfunden, teils neu überstetzt und umgearbeitet ( ) van Christoph Martin Wieland ( ) Lulu oder Die Zauberflöte alsmede delen uit andere verhalen in deze reeks de bundel diende overigens in het algemeen als één van de belangrijkste inspiratiebronnen voor dit type muziektheater Paul Wranitzky ( ): Oberon, König der Elfen (1789) Wenzel Müller a) Das Sonnenfest der Braminen (1790) b) Kaspar, der Fagottist, oder: Die Zauberzither (1791) ging kort vóór Die Zauberflöte in première waardoor Mozart en Schikaneder hun opera bewust aan andere wending gaven Benedikt Emanuel Schak ( ): Der Stein der Weisen (1790, deels samen met Mozart muziek verloren gegaan) door de Vrijmetselarij beïnvloede werken: o het artikel Über die Mysterien der Ägypter uit 1784 door Ignaz von Born ( ) o Jean Terrasson ( ) Sethos, histoire ou vie. Tirée des monuments anecdotes de l ancienne Égypte. Traduité d un manuscrit grec (1731) Duitse vertaling uit 1777/78) door Matthias Claudius ( ) Tobias Philipp von Gebler het heroïsche drama Thamos, König in Egypten uit 1774 o door Schikaneders theatergroep gespeeld (o.a. in Salzburg) en in 1779 door Mozart van muziek voorzien (koren en instrumentale tussenspelen) = K.345 Dia 16 Die Zauberflöte (K.620) symbolen van de Vrijmetselarij [zowel Mozart áls Schikaneder waren vrijmetselaars] het getal 3 speelt een belangrijke rol o 3 opeenvolgende akkoorden in de ouverture o 3 Damen o 3 Knaben die 3 maal verschijnen o 3 beproevingen o 3 maal zes priester scherpe tegenstellingen tussen goed en kwaad licht versus duisternis het doorstaan van beproevingen om bevorderd te worden tot het goede soort inwijdingsritueel het verhaal speelt zich af in Egypte o in het verhaal wordt nergens een exacte locatie genoemd P a g i n a 7 16

8 o maar het gebed aan de Egyptische goden Isis (godin van de magie, vruchtbaarheid, mysterie en liefde) en Osiris (= god van de onderwereld, dood, vruchtbaarheid, landbouw en tevens echtgenoot/broer van Isis) is daar een duidelijk verwijzing naar Dia 17 Wolfgang Amadeus Mozart O Isis und Osiris uit Die Zauberflöte (K.620) gebed van Sarastro (+ priesters) aan de Egyptische goden (begin 2 e akte) priesterkoren en -scènes kwamen veelvuldig voor in dit het genre van de Zauberoper opname van de Salzburger Festspiele uit het Mozart-jaar 2006 o was oorspronkelijk een productie van DNO uit de jaren 90 in een regie van Pierre Audi (*1957) en met decors van Karel Appel ( ) Dia 18 Die Zauberflöte (K.620) première: 30 september 1791 in het Theater auf der Wieden te Wenen door Mozart zelf geleid vanaf de derde voorstelling regelmatig door hemzelf vanuit een loge in het theater gade geslagen première was geen doorslaand succes de productie groeide echter per voorstelling (20 maal in oktober 1791) o 23 november 1792: Schikaneder kondigde de 100 ste voorstelling aan was in feite de 83 e ook was de pers niet over alle zangers unaniem enthousiast o Sarastro: Franz Xaver Gerl zeer goed gewaardeerd o Königin der Nacht: Josepha Hofer-Weber al eerder slecht beoordeeld in Müllers Oberon: een zeer onaangename zangeres die niet de juiste hoogte voor deze rol heeft o Tamino: Benedikt Schak bekritiseerd o.a. vanwege zijn voorstaddeclamatie o Pamina: Anna Gottlieb o Pagageno: Emanuel Schikaneder o Papagena: Barbara Gerl Dia 19 Wolfgang Amadeus Mozart Der Hölle Rache kocht in meinem Herze uit Die Zauberflöte (K.620) beroemde aria van de Königin der Nacht (2 e akte) met extreme hoge en moeilijke coloraturen (hoge F) o bij de première gezongen door Josepha Hofer-Weber ( ) de oudere zuster van Constanze Mozart P a g i n a 8 16

9 Dia 20 Die Zauberflöte (K.620) receptie voor de toenmalige toeschouwers geen doorsnee Zauberoper was niet alleen maar een vrolijk spektakelstuk o tevens doorspekt met ernst en drama dat het humanistische gedachtegoed uitdraagt sommige delen werkten ook zeer vervreemdend o in de 2 e akte (bij de inhuldiging van Tamuino na het succesvol afleggen van zijn beproevingen) last Mozart bijna letter een Luthers koraal in o Ach Gott, vom Himmel sieh darein tekst van Martin Luther ( ) en melodie (1537) van Wolff Heintz de instrumentale omlijsting is in quasi Barok-contrapunt vormgegeven Dia 21 Wolfgang Amadeus Mozart Der, welcher wandert diese Strasse voll Beschwerden uit Die Zauberflöte (K.620) Dia 22 Die Zauberflöte (K.620) receptie - heeft na Mozarts dood altijd repertoire gehouden in zeer ruime mate o [geen enkele ander Mozart-opera bevat zoveel bij een groot publiek zoveel bekende melodieën] o is internationaal talloze malen opgevoerd behoort (samen met de Da Ponte opera s) tot zijn geliefdste opera s 1792: eerste opvoering in Nederland o één van de weinige populaire sprookjesopera s die de status van meesterwerk heeft behaald o het werk wordt wel beschouwd als de eerste musical van de muziekgeschiedenis vanwege de verschillende themalijnen en een grote mate van afwisseling van scenes en affecten Dia 23 Wolfgang Amadeus Mozart Pa-pa-pa uit Die Zauberflöte (K.620) beroemd slotduet van Papgeno die zijn Papagena eindelijk heeft gevonden en een mooi, kinderrijk leven tegemoet gaat Dia 24 La clemenza di Tito (K.621) kroningsopera begin juli 1791: de Boheemse adel besloot dat er een nieuwe gecomponeerde feestopera zou moeten worden opgevoerd t.g.v. de kroning van Leopold II ( ) tot koning van Bohemen o de kroning als keizer van het Heilige Roomse Rijk had al plaatsgevonden in 1790 te Frankfurt am Main P a g i n a 9 16

10 impresario Domenico Guardasoni (ca ) werd met de uitvoering belast o het idee was dit door een gevierd componist te laten doen: da un cellebre Maestro o in eerste instantie werd Salieri gevraagd deze moest kort daarop door tijdnood afzeggen o half juli 1791: Mozart kreeg formeel de opdracht o samen met librettist Caterino Mazzolà ( ) was oorspronkelijk hofdichter aan het keurvorstelijk hof in Dresden in 1791 te Wenen succesvol aangesteld als keizerlijk dichter en librettist ten gunste van de ongenade gevallen Da Ponte Dia 25 La clemenza di Tito (K.621) keuze van het libretto gekozen werd voor het betrekkelijk oude libretto van Metastasio uit 1734: La clemenza di Tito o voor het eerst getoonzet voor Antonio Caldara ( ) als feestopera in Wenen voor het keizerlijk hof (1734) sindsdien is het libretto ca. 45 maal voor een opera gebruikt Hasse (1738), Gluck (1752), Galuppi (1760), Anfossi (1769) e.v.a. laatste versie uit 1832 door de Griekse componist Nikolaos Mantzaros ( ) het verhaal is bij uitstek geschikt om de goede eigenschappen van een regerend vorst te verbeelden o centraal staat de verheerlijking van de intelligente, onverschrokken goede en wijze heerser o Voltaire zei in 1748 over het libretto: eeuwige les voor alle koningen en een verrukking voor alle mensen. deze eigenschappen sloegen ook persoonlijk op Leopold II o zijn verlichte hervormingspolitiek (in de lijn van zijn overleden broer Joseph II) had hij als groothertog van Toscane (sinds 1765) in prakrijk gebracht echter niet heel succesvol o de Praagse adel hoopte (mede met deze opera) dat hij in Bohemen deze ingeslagen weg zou voortzetten op weg naar een constitutionele monarchie daarnaast ook nog een soort eerbetoon aan Joseph II o was 1786 de Duitse Titus genoemd door schrijver Wilhelm Ludwig Wekhrlin ( ) Dia 26 La clemenza di Tito (K.621) Tito Vespasianus (39-81 na Chr.) beroemde en populaire Romeinse keizer met een zeer korte regeringsperiode (79-81 na Chr.) o bekend vanwege het neerslaan van de Joodse opstand en de verwoesting van Jeruzalem (70 na Chr.) de boog van Titus in Rome herinnert hieraan P a g i n a 10 16

11 alsmede de controversiële relatie met de Joodse prinses Berenice wordt in de opera kort aangehaald o tijdens zijn regeerperiode kwam ook het Colosseum gereed is de geschiedenis ingegaan om zijn vrijgevigheid in het verlichten van het lijden veroorzaakt door twee rampen: a) de uitbarsting van de Vesuvius (79 na Chr.) b) grote brand in Rome (80 na Chr.) het verhaal dat Metastasio schreef voor zijn libretto is voor het overgrote deel fictief Dia 27 La clemenza di Tito (K.621) ontstaan van de opera het van origine uit 3 aktes bestaande libretto werd door Mazzolà (in nauwe samenwerking met Mozart) gemoderniseerd en ingekort o [volgde daarbij de eigentijdse opvattingen omtrent de serieuze opera] o teruggebracht tot 2 aktes de oorspronkelijke 2 e akte werd grotendeels gecoupeerd o nadruk kwam voornamelijk te liggen op de driehoeksrelatie tussen Tito, Vitellia en Sesto de innerlijke conflicten en gewetenswroeging van Sesto en Vitellia de (uiteindelijk) grootmoedige en vergevingsgezinde houding van Tito hierdoor werden de verhaallijnen en karakters van Servilia, Annio en Publio meer naar de achtergrond geschoven dit waren overigens sowieso de secondi o het verhaal werd daardoor een stuk minder complex gemaakt zonder allerlei bijkomende nevenintriges en subplots in zeer korte tijd tot stand gekomen (muziek én libretto) o lange tijd gedacht dat Mozart het werk in slechts 18 dagen zou hebben gecomponeerd maar dit is nergens gedocumenteerd o compositieperiode was van ongeveer eind juli tot eind augustus o laatste delen werden op 28 augustus 1791 aan de partituur toegevoegd opmerkelijk: het tweede deel van Vitellia s aria Non più di fiori vaghe catene (2 e akte) had Mozart al veel eerder geschreven wanneer en voor welke bestemming is niet bekend o wel is zeker dat de secco recitatieven niet door Mozart zijn geschreven (tijdnood!) liet dit (waarschijnlijk) over aan zijn leerling Franz Xaver Süssmayr ( , bekend geworden door zijn voltooiing van het Requiem) Dia 28 La clemenza di Tito (K.621) dramma serio per musica in 2 aktes was voor Mozart geen snel tussendoor gecomponeerde opera o beschouwde het werk als een volwaardig theaterstuk en sprak over een opera vera (een ware opera) was geeft het belang aan dat hij aan dit werk hechtte P a g i n a 11 16

12 valt onder de categorie van de opera seria o doorbrak / vernieuwde dit oude genre met eigentijdse, muzikale elementen o daarmee is het werk een belangrijke schakel tussen de oude Metastasiostijl en de classicistisch-heroïsche opera van begin 19 e eeuw ging daarin verder dan bij Lucio Silla en Idomeneo, Re di Creta afwisseling tussen grote (moderne) tweedelige aria s en korte aria s / duetten (de driedelige da capo-vorm komt steeds minder voor) o de grote aria s die resp. Sesto en Vitellia in de 2 e akte hebben zijn als rondo geschreven o dit was conform de gangbare praktijk in de Italiaanse opera van rond 1790: de laatste situaties / beslissende momenten van de protagonisten in het drama werd in deze vorm gecomponeerd veel ensemblestukken monologen in de vorm van een recitativo accompagnato (van Sesto, Vitellia en Tito) grote (pre-romantische) finale aan het einde van de 1 ste akte: kwintet met koor o wijst qua grootsheid / massaliteit duidelijk vooruit naar de romantische opera s in de 19 e eeuw van o.a. Verdi e.a. Dia 29 La clemenza di Tito (K.621) instrumentatie 2 fluiten, 2 hobo s, 2 klarinetten, 1 bassetklarinet (of bassethoorn), 2 fagotten 2 hoorns, 2 trompetten, pauken strijkers en basso continuo (= klavecimbel met cello voor de secco recitatieven) o was de standaardbezetting bij dergelijke werken belangrijke solopartij voor de klarinet [naam komt van clarinetto een verkleinwoord van het Italiaanse clarino, een (soort trompet)] houten, enkelriet blaasinstrument is voorgekomen uit de laat 17 e eeuwse chalumeau ontwikkelde zich gedurende de 18 e eeuw tot een volwaardig solo- en orkestinstrument vooral via de Mannheimer Schule werd bespeeld door Anton Stadler ( ) beroemd en virtuoos klarinettist (alsmede bassetklarinettist) uit Wenen speelde in het keizerlijk hoforkest had in die tijd de bassetklarinet (de tenoruitvoering van de klarinet die vier tonen lager kan spelen) als instrument verbeterd i.s.m. instrumentbouwer Theodor Lotz ( ) o [thans geen historische instrumenten meer bewaard wel hedendaagse kopieën] raakte via de Vrijmetselarij bevriend met Mozart die een aantal werken speciaal voor hem schreef: P a g i n a 12 16

13 o 1789: Klarinetkwintet in A gr.t. Stadler-Quintett (K.581) voor klarinet, 2 violen, altviool en cello o 1791: Klarinetconcert in A gr.t. (K.622) o 1791: obligate (basset)klarinetpartijen in een aantal aria s uit La clemenza di Tito (K.621) a) Parto, ma tu ben mio (Sesto) b) Deh per questo instante solo (Sesto) c) Non più di fiori vaghe catene (Vitellia) Dia 30 Wolfgang Amadeus Mozart Parto, ma tu ben mio uit La clemenza di Tito (K.621) eerste grote aria van Sesto uit 1 ste akte tweedelige, affectvolle aria met bassetklarinetsolo Dia 31 La clemenza di Tito (K.621) première: 6 september 1791 in het Nationaltheater (of Ständetheater) te Praag [is in feite Mozarts laatste opera want Die Zauberflöte was toen al voltooid al ging die uiteindelijk later in première] uitgevoerd in een grootse enscenering onder leiding van Mozart zelf de hoofdrollen waren goed bezet: o tenor Antonio Baglioni als Tito was destijds de eerste Don Ottavio o sopraan Maria Marchetti-Fantozzi als Vitellia was pas rond de dertig en werd later één van haar paraderollen o sopraancastraat Domenico Bedini als Sesto was speciaal voor deze opera gecontracteerd de première werd matig ontvangen o apocriefe reactie op de première door keizerin Maria Louise van Bourbon ( , een van origine een Spaanse prinses): una porcheria tedescha = deutsche Schweinerei (met zwaar accent) o andere betrouwbaarder bronnen meldden van een zeer saai spektakel (maar met goede zang) o de volgende uitvoeringen (t/m 30 september) werden steeds beter Dia 32 La clemenza di Tito (K.621) na 1791 was tot aan ca Mozarts populairste en meest gespeelde opera nog zeer regelmatig uitgevoerd als feestopera aan de hoven o 1848: nog eenmaal in Praag uitgevoerd bij de inhuldiging van keizer Franz Joseph I ( ) groeide spoedig uit tot een internationaal repertoirestuk o.a. in Amsterdam (1809) alsmede diverse concertante uitvoeringen in Wenen en Berlijn geïnitieerd door Constanze Mozart (eind jaren 1790) ging bijna van meet af aan gepaard met bewerkingen o van het libretto en door toevoeging van extra (nieuwe) muziek P a g i n a 13 16

14 o echter nooit bewerkt tot Singspiel na ca. 1820: afgedaan als verouderd en minderwaardig t.o.v. de Da Ponte opera s en Die Zauberflöte en grotendeels in vergetelheid geraakt o rond 1900 herontdekt en incidenteel uitgevoerd o kreeg pas ver vanaf de jaren 60 zijn definitieve herwaardering en een vaste plek binnen het operarepertoire Dia 33 Wolfgang Amadeus Mozart Vengo aspettate Sesto uit La clemenza di Tito (K.621) finale van de 1 ste akte Nadat Vitellia aanvankelijk door keizer Tito als zijn gemalin is afgewezen, wordt zij alsnog beroepen als toekomstig keizerin. Helaas heeft zij haar wraakactie al in gang gezet door haar medestander en aanbidder Sesto erop uit te sturen om Tito te vermoorden en het Capitool in brand te steken. Sesto voltooit zijn actie, doodt de keizer (wat uiteindelijk een ander blijkt te zijn) en steekt het vuur aan. Hiermee begaat hij een onvergeeflijke misdaad en door zijn verraad schendt hij permanent het vertrouwen van de keizer. Dia 34 Der Schauspieldirektor (K.486) parodie was een persoonlijke opdracht van keizer Joseph II o voor een feest ter ere van de generaal gouverneur hertog Albert Kasimir von Sachsen-Teschen ( ) en zijn echtgenote aartshertogin Maria Christine ( , zuster van de keizer) o Mozart zat midden in de voorbereidingen voor Le nozze di Figaro en componeerde dit korte werk in ca. 14 dagen tijd (winter 1786) werd een dubbelopdracht want op later dezelfde avond werd de eenakter Prima la musica e poi le parole van Antonio Salieri uitgevoerd op een libretto van Giovanni Battista Casti ( ) o beide zijn een parodie op de sterallures van resp. de Duitse en Italiaanse opera werd een soort wedstrijd waarbij het publiek zijn voorkeur kon uitspreken o viel in Salieri s voordeel uit gaf een impuls aan de opera buffa ten koste van het Singspiel Dia 35 Antonio Salieri ( ) destijds een zeer beroemd en invloedrijk componist en muziekpedagoog was later o.a. de docent van Beethoven, Schubert en Liszt was decennialang leider van de Italiaanse opera in Wenen schreef vele opera s in opdracht van het Weense hof kreeg de opdracht om de openingsopera te componeren voor het nieuwe Teatro alla Scala: L Europa riconosciuta (1778) schakelde gaandeweg steeds meer over op de stijl van de hervormingsopera s van Gluck P a g i n a 14 16

15 in de 19 e eeuw echter snel vergeten 1897: desondanks schreef Nikolaj Rimski-Korsakov ( ) de eenakter Mozart en Salieri kwam hernieuwd onder de aandacht na de film Amadeus (1984) beroemd is zijn (vermeende) afgunst t.a.v. Mozart naast concurrentie hadden Mozart en Salieri veel respect en waardering voor elkaars werk stimuleerden elkaar en voerden elkaars werk uit o desondanks schreef Mozart diverse malen aan zijn vader over streken die Salieri zou uithalen o ging mogelijk over een opdracht als muziekdocent die Salieri boven Mozart kreeg zouden gezamenlijk een cantate hebben gecomponeerd voor sopraan en klavier Per la ricuperata salute di Ophelia (muziek verloren) Prima la musica e poi le parole [Eerst de muziek en dan het woord] de titel is al een parodie: Prima le parole, e poi la musica o was het muzikale motto van Claudio Monteverdi ( ) muziek dient altijd ondersteunend aan het gezongen woord te zijn handelt over een componist en een dichter die geen geschikte tekst kunnen vinden voor hun nieuwe opera daarnaast vindt er een strijd plaats tussen twee prima donna s (van resp. de opera seria en opera buffa) wie de openingsaria mag zingen in de finale vangen zij aan hun beider aria s simultaan te zingen waarna componist en dichter beloven dat beide operastijlen verenigd zullen worden in het werk Dia 36 Der Schauspieldirektor (K.486) Singspiel in 1 akte libretto: Johann Gottlieb Stephanie der Jüngere première: 7 februari 1786 in de Orangerie van Schloss Schönbrunn te Wenen o herhalingen op resp. 11, 18 en 25 februari 1786 samen met Salieri s werk de parodie op het theater en de sterrencultus van de prima donna komt prachtig tot uitdrukking in het terzet Ich bin die erste Sängerin de beide prima donna s waren Aloysia Weber (Madame Herz) en Catarina Cavalieri (Mademoiselle Silberklang) de gesproken dialogen overheersen en bevat slechts vijf muzikale delen: 1) ouverture 2) aria van Madame Herz: Da schlägt die Abschiedsstunde 3) aria van Mademoiselle Silberklang: Bester Jüngling 4) terzet: Ich bin die erste Sängerin! 5) finale: Jeder Künstler strebt nach Ehre P a g i n a 15 16

16 Dia 37 Wolfgang Amadeus Mozart Jeder Künstler strebt nach Ehre uit Der Schauspieldirektor (K.486) finale (in rondovorm) met een enigszins moralistische conclusie vorm: A-B-C-B-D-B-E-B¹ P a g i n a 16 16