Wolfgang Amadeus Mozart romanticus avant la lettre

Transcriptie

1 Wolfgang Amadeus Mozart romanticus avant la lettre Blok IV Dia 1 introductie Dia 2 vanaf 1781: Wenen - [keerde na een verblijf van ca. 4 maanden (i.p.v. 6 weken) in München (rondom de première van Idomeneo) niet terug naar Salzburg] - trok naar Wenen om daar zijn (muzikaal) heil te zoeken - trof daar de aartsbisschop van Salzburg Colloredo o leidde tot een zeer hoogoplopend conflict Mozart weigerde terug te gaan naar Salzburg o werd uiteindelijk ontslagen uit zijn betrekking in Salzburg - trok in bij de familie Weber o woonde inmiddels ook Wenen vader was overleden en moeder Maria Caecilia Weber-Stamm ( ) zorgde op berekenende wijze voor haar dochters [de dochters vertroetelden Mozart op allerlei mogelijke manieren] o werd verliefd op de 3 e dochter Constanze geen makkelijke vrouw: was egoïstisch, onbetrouwbaar en bezat weinig huishoudelijke kwaliteiten [tegen de zin van Leopold wantrouwde de familie vanwege hun zorgeloze en gemakzuchtige levenswijze ] trouwden op 4 augustus in de Stephansdom beschouwde haar als de ideale echtgenote en huisvrouw (waar hij veel behoefte aan had) schreef rond deze tijd ook Symfonie Nr. 35 in D gr.t. Haffner (K.385) opdracht van de welgestelde familie Haffner uit Salzburg (première overigens pas in 1783 in Wenen) maakte zich door dit huwelijk steeds meer los van de dominante en bemoeizuchtige Leopold het werd een goede relatie met veel waardering en wederzijdse affectie al leidde het stel wel een rusteloos en ongeordend bestaan met o.a. talloze verhuizingen binnen Wenen kregen in totaal 6 kinderen waarvan er 2 de volwassen leeftijd bereikten 1) Carl Thomas Mozart ( ) mislukte als componist en werd uiteindelijk ambtenaar 1

2 2) Franz Xaver Mozart ( ) werd componist en pianist bleef echter altijd in de schaduw staan van zijn beroemde vader werd kapelmeester te Lemburg en later ook muziekdocent stierf kinderloos schreef kamermuziek, liederen en een aantal pianoconcerten Dia 3 vanaf 1781: Wenen - verdiende de (sobere) kost met lesgeven, concerten en componeren o werd zodoende een bekende muzikale persoonlijkheid in Wenen keizer Joseph II had veel waardering voor hem [was een groot muziekliefhebber en een enorme stimulans van het Weense muziekleven (veel Italiaanse muziek) meer dan zijn moeder Maria Theresia] organiseerde een klavierwedstrijd tussen Mozart en Muzio Clementi ( ) één van de eerste pianovirtuozen en heeft een belangrijk aandeel gehad in de verbetering van de piano als instrument schreef tevens veel studiemuziek was van invloed op Mozart en Beethoven al deed Mozart later wel enigszins laatdunkend over hem [onbekend in wiens voordeel de wedstrijd uiteindelijk is geëindigd] o gedrukte uitgave van 6 Sonates voor klavier en piano (K. 296 en ) Dia 4 Die Entführung aus dem Serail (K.384) - Singspiel in 3 aktes - libretto: Johann Gottlieb Stephanie der Jüngere ( ) o [gebaseerd op het libretto van de opera Belmont und Constanze van Christoph Friedrich Bretzner ( , libretto) en Johann André ( , componist)] o handelt over een Spaanse vrouw Constanze die gevangen wordt gehouden in de harem (= serail) van de pasja Bassa Selim (= spreekrol) en daaruit ontvoerd wordt door de edelman Belmonte, die wordt bijgestaan door Pedrillo en het aan de stok krijgt met de bewaker Osmin o [thematiek komt grotendeels overeen met het onvoltooide Singspiel Zaide (K.344)] - première: 16 juli 1782 in het Burgtheater te Wenen o werd Mozarts grootste operasucces in Wenen - zijn 1 ste grote opera in Wenen en geschreven voor het Teutsche Nationaltheater in opdracht van keizer Joseph II o moest tegenwicht bieden aan de traditionele Italiaanse hofopera en de Franse opéra comique verduitsing van het culturele leven in Wenen o plot van het werk (= de vergevingsgezinde Turkse sultan) sprak hem aan en moest zijn persoonlijk idealisme uitdragen 2

3 - is doorspekt met exotische elementen uit de Oriënt (Turkije) zeer populair in die tijd o kwam overeen met de fascinatie voor het Ottomaanse Rijk Mozart was daarin niet de enige o toevoeging van Turkse instrumenten trommel, triangel en cymbaal o zgn. Janitsarenmuziek (= Turkse militaire marsmuziek) - bevat naast komische karakters (Blonde en Osmin) ook serieuze personen (Constanze en Belmonte) met grote emotionele diepgang door de vormgeving van mensen van vlees en bloed - wordt thans beschouwd als de 1 ste volwaardige Duitse opera succesvol in Praag en heel Duitsland - koor Singt dem grossen Bassa Lieder met het Turks instrumentarium Dia 5 vanaf 1781: Wenen - een drukke en zeer succesvolle periode met een (relatief) goede financiële positie o waren de zogeheten gouden jaren o was werkzaam als freelancer één van eerste freelance musici in de geschiedenis - nam uitgebreid deel aan het sociale leven in Wenen veel feesten, concerten en bals (vaak gegeven ten huize van Mozart) o tevens persoonlijke ontmoetingen met Gluck - gecombineerd met veel lesgeven, componeren en concerten - tevens veel concurrentie en tegenwerking door collega musici o beroemd is de (vermeende) afgunst door de Italiaanse componist Antonio Salieri ( ) destijds een zeer beroemd componist en muziekpedagoog was later o.a. de docent van Beethoven, Schubert en Liszt was decennialang leider van de Italiaanse opera in Wenen schakelde gaandeweg steeds meer over op de stijl van de hervormingsopera s van Gluck in de 19 e eeuw echter snel vergeten 1897: desondanks schreef Nikolaj Rimski-Korsakov ( ) de 1-akter Mozart en Salieri kwam hernieuwd onder de aandacht na de film Amadeus (1984) naast concurrentie hadden Mozart en Salieri veel respect en waardering voor elkaars werk stimuleerden elkaar en voerden elkaars werk uit desondanks schreef Mozart diverse malen aan zijn vader over streken die Salieri zou uithalen ging mogelijk over een opdracht als muziekdocent die Salieri boven Mozart kreeg zouden gezamenlijk een cantate hebben gecomponeerd voor sopraan en klavier Per la ricuperata salute di Ophelia (muziek verloren) 3

4 de 1-akter Prima la Musica, Poi le Parole (1786) samen uitgevoerd met Mozarts Der Schauspieldirektor op slot Schönbrunn opdracht van Joseph II waarin de Italiaanse opera op satirische wijze vergeleken werd met het Duitstalige Singspiel handelt over een componist en een dichter die geen geschikte tekst kunnen vinden voor hun nieuwe opera daarnaast vindt er een strijd plaats tussen twee prima donna s (van resp. de opera seria en opera buffa) wie de openingsaria mag zingen in de finale vangen zij aan hun beider aria s simultaan te zingen waarna componist en dichter beloven dat beide operastijlen verenigd zullen worden in het werk Dia 6 2 e helft 1783: bezoek aan Salzburg - verblijf van 3 maanden in zijn geboortestad tevens de laatste keer dat hij deze stad bezocht - kennismaking Leopold en Constanze bezwaren grotendeels bijgelegd - uitvoering van de onvoltooide Missa in c-moll, Grosse Messe (K.427) in de Sankt Peter-Stift te Salzburg al is er geen formeel bewijs voor een daadwerkelijke uitvoering o [aangevuld met delen uit missen van anderen] o grootschalige miszetting begon hier rond zijn huwelijk aan zonder een concrete opdracht (schreef in Wenen nauwelijks nog kerkmuziek) o mogelijk als uiting van vroomheid m.b.t. het huwelijk met zijn vrouw o de grote sopraanaria Et incarnatus est was bedoeld om door Constanze te worden uitgevoerd Constanze zou dit ook hebben gezongen bij de 1 ste uitvoering (?) o is onvoltooid gebleven behoort desondanks tot de grote missen in de muziekgeschiedenis (vgl. met Bachs Messe in h-moll en Beethovens Missa Solemnis) eventuele reden daarvoor is dat in de jaren 1780 het in Wenen praktisch onmogelijk was om dergelijke grote kerkcomposities uit te voeren o de invloed van Bach en Händel is duidelijk aanwezig had met hen kennisgemaakt via Baron van Swieten ( ) o wijst tevens vooruit naar de meer symfonisch georiënteerde missen van Haydn (uit de jaren 1790) [1785: bewerkte grote delen van de mis voor de cantate Davide penitente (K.469) op een tekst van Saverio Matttei ( ) voor de Wiener Tonkünstler-Societät] o Credo uit de Grosse Messe - werkte aan de (onvoltooide) opera s: 1) 1783: L oca del Cairo (K.422) 2) 1783: Lo sposo deluso ossia La rivalità di tre donne (K.430) - [november 1783 : compositie en uitvoering van Symfonie Nr. 36 in C gr.t. Linzer (K.425) in Linz op de terugweg naar Wenen] 4

5 Dia 7 strijkkwartet ontstaan uit de triosonate - het belangrijkste kamermuziekgenre in de Barok - bestemd om in huiselijke kring te worden uitgevoerd voor en door adellijke muziekliefhebbers als virtuoze (semi)professionals - bestond doorgaans uit 2 violen en basso continuo o de doorlopende baspartij gespeeld door cello of gamba in combinatie met een akkoordinstrument voor de harmonische ondersteuning (klavecimbel, luit, theorbe etc.) o later in de Barok konden de snaarinstrumenten vervangen worden door blaasinstrumenten (fluit, hobo, fagot) - was meestal 4-delig: langzaam snel langzaam snel - de meeste grote Barokcomponisten (uit Italië, Duitsland en Frankrijk) schreven triosonates Dia 8 strijkkwartet na 1750 (style galante / Empfindsamkeit) - onder invloed van de nieuwe stijl ontwikkelde de triosonate zich tot het strijkkwartet - muziekstuk voor 4 strijkers (viool I en II, altviool en cello) die allen een eigen partij hadden dus geen basso continuo meer voor de cello en zonder akkoordinstrument - latere varianten werden onder meer: o strijkkwintet: viool I, II, altviool I, II en cello (kan ook met 2 cello s of contrabas zijn) o pianotrio: viool, cello en piano o pianokwintet: viool I, II, altviool, cello en piano - de vroege kwartetten van Haydn bestonden nog uit 5 delen o snel menuet adagio menuet snel eenvoudige sonatevorm in de hoekdelen - aanvankelijk was de stemmenverdeling: viool I (melodie), viool II en altviool (vulstemmen) en cello (baslijn, al dan niet becijferd) o de middenstemmen opereren hier nog nauwelijks zelfstandig - pioniers op dit terrein waren o de late sonates van Georg Philip Telemann ( ) en Georg Matthias Monn ( ) o Luigi Boccherini ( ) en Joseph Haydn Dia 9 strijkkwartet rond genre volwassen gemaakt door Joseph Haydn ( ) o schreef in totaal 68 kwartetten o hierdoor werd de basis gelegd voor de kwartetten van zowel Mozart en Beethoven als alle andere grote kwartetten in de 19 e eeuw o kreeg zodoende de bijnaam vader van het strijkkwartet 5

6 - componeerde 3 opussen strijkkwartetten (de eersten in ca. 10 jaar) werden de sleutelwerken in de ontwikkeling van het genre: 1) 6 divertimenti, opus 9:1-6 (Hob. III:19-24) 2) 6 divertimenti, opus 17:1-6 (Hob. III:25-30) 3) 6 divertimenti, opus 20:1-6 (Hob. III:31-36) Sonnen-Quartette zo genoemd vanwege de afbeelding van een opgaande zon op een vroege uitgave van de kwartetten - kreeg zijn definitieve 4-delige vorm vgl. met de symfonie o snel (sonatevorm) langzaam (aria-achtig, cantabile) menuet of scherzo snel (rondo of finale, soms in sonatevorm) - alle stemmen kregen geleidelijk aan een gelijkwaardige en zelfstandige partij zonder heel streng / dogmatisch contrapunt te worden (zoals in de late Barok) - bleef doorgaan met experimenteren en zoeken naar nieuwe affecten en contrasten binnen de afzonderlijke delen als opmaat / uiting van de Sturm und Drang Dia 10 Joseph Haydn : 1 ste ontmoeting (?) - sloten een levenslange vriendschap o wederzijdse waardering en beïnvloeding maar nooit rivaliteit : Mozart droeg 6 strijkkwartetten (K.387, 421, 428, 458, 464 en 465) op aan Haydn (zijn de zgn. Haydn-kwartetten geworden) uitgegeven in 1785 Mozart trad een aantal keren op met het Esterházy-orkest o.l.v. Haydn Haydn schatte Mozart op waarde en had enorme waardering voor zijn opera s en woonde deze ook bij (o.a. Le nozze di Figaro) verloor hierdoor zijn eigen animo voor de opera (na Armida) sprak over hem als de grootste componist die ik persoonlijk of bij naam ken - eind 1790: laatste ontmoeting Haydn was erg van slag door Mozarts overlijden (1791) - Strijkkwartet Nr. 19 in C grt.t. Dissonantenkwartet (K.465) o laatste Haydn-kwartet heeft de klassieke 4-delige vorm en mogelijk Mozarts bekendste strijkkwartet I. Adagio Allegro langzaam begin zit vol met dissonanten zonder een heldere harmonische structuur die toewerkt naar het stralende C gr.t. van het allegro (in sonatevorm) II.Andante cantabile in F gr.t. (= subdominant van C gr.t.), in de sonatina-vorm (= kleine sonatevorm, vaak zonder doorwerking) III.Menuet & Trio: Allegro contrasterend Trio in c kl.t. (= gelijknamige toonsoort van C gr.t.) IV.Allegro sonatevorm 6

7 Dia : Wenen - bezoek van Leopold aan Wenen van januari tot mei 1785 o [werd de laatste ontmoeting tussen vader en zoon Leopold stierf 28 mei 1787] o nam samen met zijn zoon volop deel aan het (uitbundige) muziekleven in de stad bezochten talloze concerten, feesten e.d. kostte hem zeer veel energie maar kreeg desondanks uiteindelijk veel waardering voor hem o had tevens een ontmoeting met Joseph Haydn die zich tegenover hem uiterst lovend over Mozart uitliet - begin van de samenwerking met Lorenzo da Ponte - zomer 1785: componeerde Le nozze di Figaro - tevens veel klavierconcerten voor de abonnementsconcerten die hij regelmatig leidde in de Gartensaal van Schloss Augarten (vanaf 1782) Dia 12 opera buffa het 2 e belangrijke subgenre van de opera in de 18 e eeuw - beroemdste voorbeelden zijn de zgn. Da Ponte-opera s van Mozart: 1) 1786: Le nozze di Figaro (K.492) 2) 1787: Don Giovanni (K.527) 3) 1790: Così fan tutte (K.588) - verdrong (in populariteit) de opera seria en bleef tot ver in de 19 e eeuw geliefd: o 1816: Giaochino Rossini - Il barbiere di Siviglia o 1832: Gaetano Donizetti - L'elisir d'amore o 1850: Luigi & Frederico Ricci - Crispino e la comare [de laatste officiële opera buffa] - diverse benamingen waren gedurende de 18 e eeuw in omloop: commedia in musica, commedia per musica, dramma bernesco, dramma comico, dramma giocoso Dia 13 opera buffa ontstaansgeschiedenis - ontstaan begin 18 e eeuw in Napels onderdeel van de Napolitaanse school en de toonaangevende operatraditie in deze stad - begonnen als pauzemuziek: intermezzo's (1-akters) die opgevoerd werden in de pauzes van de opera seria o [komische scènes en personen die nog een plek hadden in het 17 e eeuwse dramma per musica in Venetië werden naar deze intermezzo's (entr actes) verplaatst] - thematiek was aanvankelijk ontleend aan de commedia dell arte humoristisch, met gewone mensen en over alledaagse (herkenbare) zaken - commedia dell arte o 16 e 18 e eeuw: (semi) geïmproviseerde volkskomedies 7

8 o ontstaan in Italië midden 16 e eeuw in Mantua bestond o.a. uit toespelingen op actuele gebeurtenissen en personen, visuele grappen, acrobatische capriolen, muziek, dans, pantomime etc. o personages hadden altijd een herkenbaar karakter en uiterlijk voorbeelden: Pulcinella (= Jan Klaasen), Scaramouche en Arlecchino o verspreid door (professionele) rondtrekkende toneelgezelschappen in Italië en de rest van Europa o rond 1700: op zijn retour door het Franse toneel en het melodrama leefde voort via poppenspel, pantomime, carnaval en ballet Dia 14 opera buffa ontwikkeling van het genre - door het grote succes van deze intermezzo's groeiden dit uit tot een volwaardig genre: dit werd de opera buffa avondvullende werken, maar kleinschalig van opzet - vernieuwend was de weerspiegeling van het dagelijks leven o plaats van de handeling: de stad Napels zelf o gezongen in lokaal dialect meer nadruk op dialogen en gewoon taalgebruik o was veel spontaner en vrijer veel minder gestileerd dan de opera seria [bevatte in eerste instantie nog wel elementen van de opera seria, zoals de 3-delige ouverture, 3 aktes en da capo aria's maar zonder de extreme virtuositeit of bravoure] - hoofdpersonen waren herkenbare figuren uit het dagelijks leven nooit goden of historische helden - dat gold ook voor de thematiek plots kwamen echter vaak overeen met de opera seria maar waren doorgaans realistischer en minder complex (meer recht-toe-recht-aan) - veel meer ruimte voor ensemblezang later vooral als afsluiting van een akte (finale) - meer hoofdrollen voor natuurlijke mannenstemmen (tenor en bas) flinke afname van het aantal castraatrollen o 1706: vroegste opera buffa: La Cilla muziek: Michelangelo Faggioli ( ) tekst: F.A. Tullio - componisten (uit de Napolitaanse school) die in beide genres thuis waren: Leonardo Vinci ( ), Leonardo Leo ( ), Nicola Lagroscino (1698-ca. 1763) en Giovanni Battista Pergolesi ( ) 8

9 Dia 15 opera buffa rolverdeling van de opera buffa - de hoofdpersonen waren doorgaans geloofwaardige karakters - bevatte naast komische rollen ook serieuze karakters zoals ook het geval was bij de commedia dell arte: o 2 liefdeskoppels (de zgn. innamorati: waren de serieuze rollen) manlijke helft vaak door mannensopranen, maar later vervangen door tenoren o [de plots draaiden om hun lief en leed ] o deze worden standaard omgeven door komische figuren, zoals: een oude man een oude vrouw door de tenor gezongen machorol zoals een opschepperige kapitein jongensrol (de zgn. Hosenrolle) gezongen door een mezzosopraan basso buffo [lett. vrolijke bas] komische rol voor de lage mannenstem, vaak als bediende, knecht of ondergeschikte en de gangmaker binnen het verhaal - zangers van de opera buffa o (vroegste) zangers waren doorgaans lokale sterren: waren semiprofessioneel of zelfs amateur vereiste een heel ander manier van zingen dan bij de opera seria (geen coloraturen of extreme virtuositeit) o meer nadruk op de echte manlijke stemmen [buffo] castraten nog wel, maar werden geleidelijk minder o [vaak werden de minder succesvolle castraten, die niet uiterst virtuoos konden zingen, ingezet bij de opera buffa] Dia 16 opera buffa midden 18 e eeuw: centrum werd Venetië - toonaangevend werden de opera s van componist Baldassare Galuppi ( ) en toneelschrijver / librettist Carlo Goldoni ( ) - gevarieerde thematiek van realistische onderwerpen tot sprookjesachtige verhalen libretto s van Goldoni bevatten altijd veel scenische effecten - belangrijkste kenmerken grotendeels ook door Mozart toegepast o openingsensembles o (metrisch) gevarieerde aria wijkt af van de da capo vorm o het komisch vocabulaire dat gemakkelijk muzikaal kan worden omgezet kon worden o de zgn. kettingfinale [aan het einde van de 1 ste of 2 e akte de 3 e akte eindigt meestal met een (kort) eenvoudig ensemble of koor] ensemblezang, variërend van 2 tot alle zangers in de opera zijn lang, gevarieerd en vol gebeurtenissen kunnen vaak plots op zich zijn binnen het grote verhaal afwisseling van tempo, toonsoort en maatsoort zijn in feite aan elkaar geregen losse delen 9

10 is geen bespiegeling / commentaar op het verhaal de handeling gaat gewoon door o voorlaatste scène: groot verzoeningsduet van de twee hoofdpersonen o verschillende karaktertypes: 1) seri = serieus 2) buffi = komisch 3) mezzi caratteri = het midden tussen serieus en komisch - de opera buffa werd een volwaardig operagenre en de serieuze concurrent van de opera seria werd uiteindelijk het toonaangevende operagenre Dia 17 Lorenzo da Ponte ( ) - [pseudoniem van Emanuele Conegliano] - Italiaans librettist, van Joodse herkomst maar in 1763 katholiek gedoopt in 1773 zelfs tot priester gewijd : verbannen uit Venetië vanwege zijn radicale ideeën als priester : kwam op uitnodiging van Salieri naar Wenen als schrijver / librettist o schreef vele succesvolle libretto s voor de opera buffa (in totaal 28) niet alleen voor Mozart, maar ook voor Salieri, Domenico Cimarosa ( , Niccolò Antonio Zingarelli ( ) en Vicente Martìn y Soler ( ) o was een aantal jaren in dienst van Joseph II en verbonden aan het Burgtheater : verblijf in Londen ongelukkig huwelijk en was daar leraar Italiaans, boekverkoper en librettist (faillissement in 1804) : werkzaam in resp. New Jersey en New York o doceerde Italiaanse taal- en letterkunde en cultuur o 1830: hoogleraar in de Italiaanse taal en cultuur aan het Columbia College o 1833: één van de oprichters van het Italian Opera House in New York (voorloper van de latere Metroplitan Opera) - [schreef zijn memoires ( ) zijn niet altijd even geloofwaardig maar wel vermakelijk] Dia 18 Le nozze di Figaro (K.492) [De bruiloft van Figaro] - comedia per musica in 4 aktes - libretto: Lorenzo da Ponte o gebaseerd op de Franse komedie La folle journée ou Le Mariage de Figaro uit 1778 van Pierre Augustin Caron de Beaumarchais ( ) o is het vervolg op zijn komedie Le Barbier de Séville ou la Précaution inutile uit 1775 hierop is de opera Il Barbiere di Seviglia (1816) van Gioachino Rossini ( ) gebaseerd 10

11 [maar ook het gelijknamige werk van Giovanni Paisiello ( ) uit 1782] - korte inhoud: De barbier Figaro is in dienst van graaf Almaviva en treft voorbereidingen om met het kamermeisje van de gravin (Susanna) te trouwen. De graaf probeert de liefde van Susanna te winnen, maar ontdekt de page Cherubino die de gravin het hof maakt. Hij probeert van hem af te komen door hem in het leger te zenden. Gevolg: intriges, verkleedpartijen en listen waardoor men elkaar tot (huwelijkse) trouw dwingt en hiërarchische structuren aan de kaak worden gesteld. - première: 1 mei 1786 in het Burgtheater te Wenen o het idee voor dit werk kwam van Mozart zelf kreeg (waarschijnlijk) via Da Ponte toestemming van de keizer om dit te realiseren opmerkelijk: het toneelstuk was destijds verboden vanwege de satirische behandeling van de adel het boek mocht wel gedrukt worden [de Italiaanse versie van Da Ponte werd als gematigd ervaren en kon ongecensureerd opgevoerd worden] o de opera werd zeer wisselend gewaardeerd door het Weense (adellijke) publiek bleef niet lang op het repertoire staan werd echter daarna in Praag wel een groot succes veel concurrentie en intriges in Wenen waren hier deels debet aan - bevatte veel van de gangbare conventies van de opera buffa o splitsing van de serieuze en buffa rollen (incl. Hosenrolle) o aria s / ensembles verbonden door secco recitatieven o uitzonderlijk grote en complexe finales aan het einde van de 2 e en 4 e akte o grote 2-delige aria s met een sterke gevoelslading voor de hoofdrolspelers tegenover kleinere 1-delige aria's voor de bijrollen - ging in sommige opzichten verder dan zijn tijdgenoten o sterk wisselende (contrasterende) gemoedstoestanden vaak met een uitgesproken erotische lading o verregaande integratie van alledaagse zaken in aria s en ensembles het opmeten van de slaapkamer, het verkleden van de page Cherubino, het schrijven van een brief etc. Dia 19 Wolfgang Amadeus Mozart Voi signor, che giusto siete uit Le nozze di Figaro (K.492) slot van de kettingfinale uit de 2 e akte met totale verwarring en complexiteit in het verloop van het verhaal 11