Wolfgang Amadeus Mozart romanticus avant la lettre

Transcriptie

1 Wolfgang Amadeus Mozart romanticus avant la lettre Blok III Dia 1 introductie Dia 2 ontstaansgeschiedenis - [volwassen geworden bij Haydn vader van de symfonie ] - letterlijk: samenklank (Grieks) van instrumenten - voorloper van de klassieke symfonie: o vanaf 1700: 3-delige Italiaanse operaouverture ( sinfonia ) gebaseerd op de Baroksonate: 1) Allegro 2) kort lyrisch Andante 3) finale op een dansritme (Menuet of Gigue) konden tevens als zelfstandige composities worden uitgevoerd zoals de concertsinfonia of de instrumentale inleidingen van Bachcantates - na 1740: de symfonie verdrong het concerto grosso als belangrijkste orkestgenre - vanaf ca. 1765: definitieve 4-delige vorm - veel symfonieën kregen een bijnaam verwijzing naar de opdrachtgever, de gelegenheid, wat in het werk wordt uitgebeeld / verteld etc. o een bijnaam werd niet altijd door de componist bedacht kon zelfs vaak veel later worden toegevoegd - Haydn gaf de symfonie zijn (definitieve) klassieke vorm (schreef in totaal > 100 symfonieën) experimenteerde met vorm, thema s en instrumenten Dia 3 Mannheimer Schule - speelde een doorslaggevende rol bij de totstandkoming van de klassieke symfonie : muziekbeweging in Mannheim gedurende de regeerperiode van keurvorst van de Pfalz Karl Theodor van Beieren ( ) - richtte het (destijds) beste hoforkest van Europa op o werd een zeer beroemd en invloedrijk ensemble door hun expressieve en dynamische manier van spelen maar ook door de ongekende discipline 1

2 o voor die tijd een groot orkest: 20 violen, 4 altviolen (+ cello s en contrabassen), 2 fluiten, 2 hobo s, 2 klarinetten, 2 fagotten, 1 trompet en 2 pauken ter vergelijk: Haydns orkest was zelden > 25 personen eind 18 e eeuw bestonden de meeste Weense orkesten niet uit > dan 35 musici o trok van heinde en verre grote musici en componisten aan 1777/1778: Mozart in Mannheim probeerde tevergeefs een vaste aanstelling te krijgen (ontmoette er wel zijn latere vrouw Constanze) - oprichter was de Boheemse componist Johann (Wenzel Anton) Stamitz ( ) - andere welluidende namen (thans niet meer bij een breed publiek bekend): 1) Franz Xaver Richter ( ) 2) Ignaz Holzbauer ( ) 3) Anton Fils ( ) 4) Christian Cannabich ( , opvolger van Johann Stamitz als kapelmeester) 5) Carl Stamitz ( , zoon van Johann Stamitz) Dia 4 Mannheimer Schule - brak met de Barokstijl werd een zeer belangrijke vertegenwoordiger van de style galante en de Empfindsamkeit (significant voorstadium van de Romantiek) o homofonie i.p.v. polyfonie o de melodie in de bovenstem als drager van de expressie vaak gebonden aan de 3-klank o sterke contrasten in thematiek en muzikale invallen o droegen in sterke mate bij aan de verdere ontwikkeling van de sonatevorm en vormgeving van de (klassieke) symfonie - legde de basis voor het klassieke symfonieorkest o solistisch bezette blazers o 1758: introductie van de klarinet in het orkest alsmede de komst van het soloconcert voor klarinet o na 1760: klavecimbel uit het orkest - ontwikkelde een aantal compositietechnieken die door velen werden overgenomen o gebroken akkoorden o tremolo (Ital. trillend) een manier van toonvorming door de snaar voortdurend snel achter elkaar aan te slaan of aan te strijken (dit levert vaak een spannende klank op) o zingend Allegro een snel maar toch heel zangerig stuk o imitatie van vogelgeluiden in bepaalde solopassages o Mannheimer crescendo een vrij plotseling crescendo door het hele orkest gemaakt idem voor diminuendo plotseling zachter worden 2

3 o Mannheimer Rakete een snelle oplopende figuur (gebroken akkoord in de toonladder) in de melodie vaak gevolgd door een crescendo o Mannheimer Seufzer accent op de 1 ste van 2 noten die door een verbindingsboog bij elkaar horen (korte voorhoudingen, die een klagend / zuchtend effect hebben) o Mannheimer Walze lange crescendopassage met een diatonische of stijgende drieklank sequens boven een ostinato baslijn o Grand Pause het hele orkest stopt plotseling (totale stilte) om daarna op zeer krachtige wijze verder te gaan deze kenmerken zijn achteraf beschreven door muziekhistoricus en theoreticus Hugo Riemann ( ) als de Mannheimer Manieren Dia 5 instrumentatie - strijkers: 1 ste en 2 e viool, altviool, cello, contrabas - houtblazers: 2 fluiten, 2 hobo s, 2 klarinetten, 2 fagotten - koperblazers: 2 trompetten, 2 hoorns - slagwerk: pauken o in totaal ongeveer 20 tot 25 musici o samenstelling kon wisselend zijn afhankelijk wat er aan musici voorhanden was o later (in de 19 e eeuw) werd dit aanzienlijk uitgebreid zie de monumentale symfonieën van Bruckner en Mahler Dia 6 standaard opbouw 1) snel deel in sonatevorm meestal Allegro: stevige binnenkomer 2) cantabile thema met variaties Andante, Larghetto: lyrisch en rustpunt in de symfonie 3) dansen Menuet Trio Menuet: luchtig en swingend 4) finale in sonatevorm of rondeau uitsmijter, vaak in (zeer) snel tempo (Allegro assai, Vivace of Presto) - deze opbouw gold ook voor het strijkkwartet - alsmede voor de pianosonate en het soloconcert maar dan zonder Menuet & Trio Dia 7 sonatevorm - groeide uit tot één van de belangrijkste muzikale vormen tot ver in de 19 e eeuw (al dan niet aangepast) - werd het standaardbegin van een symfonie, pianosonate, strijkkwartet etc. in een snel tempo (Allegro, Allegro molto, Allergo assai etc.) 3

4 - opbouw: A (A) B A¹: 1) [langzame inleiding Adagio niet altijd het geval] 2) expositie: presentatie van twee contrasterende thema s in verschillende toonsoorten die met elkaar verwant zijn [manlijk vs. vrouwelijk] 3) [herhaling expositie] 4) doorwerking: variaties van de thema s door elkaar heen, gevarieerd, gedeeltelijk gespeeld, verwarrend effect etc., soms met de toevoeging van nieuw melodisch materiaal 5) reprise: aangepaste herhaling van de expositie thema s nu beiden in de hoofdtoonsoort met soms her en der kleine of grote variaties 6) [soms herhaling doorwerking en reprise] 7) [coda (lett. staart ): afsluitende passage dat delen van het thematisch materiaal bevat] - Wolfgang Amadeus Mozart Allegro uit Eine kleine Nachtmusik (K.525) voorbeeld van de sonatevorm (en begin met de Mannheimer Rakete ) Dia : tournee naar Mannheim en Parijs - nam midden 1777 ontslag bij de aartsbisschop van Salzburg o wilde elders een belangrijke betrekking hebben - ging daarom met zijn moeder op tournee Leopold en Nannerl bleven in Salzburg - 2 e helft 1777: bezoeken aan München en Augsburg leverden geen aanstellingen op Dia 9 november 1777 tot maart 1778: Mannheim - reisden door naar het beroemde (muzikale) hof in Mannheim o hof van keurvorst Karl Theodor was nog steeds groots en kleurrijk vooral in muzikaal opzicht o kapelmeester was Christian Cannabich ( ) was Johann Stamitz opgevolgd na diens dood en had de Mannheimer Schule voortgezet en uitgebreid [woonde bij hem in huis en gaf zijn dochter klavieronderricht droeg de Sonate in C gr.t. (K.309) aan haar op] - was een inspirerende en stimulerende omgeving zette hem aan tot het schrijven van veel composities o nam volop deel aan het lokale muziekleven: theaterbezoek, het geven van concerten, contacten in het muziekcircuit, sollicitaties etc. o legde zich tevens toe op lesgeven o desondanks geen vaste betrekking 4

5 - kennismaking met de muzikale familie Weber o vader Fridolin Weber was een arme kopiist in het hoforkest had 4 dochters die allen zeer goed konden zingen: 1) Josepha ( ) zong in 1791 de roemruchte rol van de Koningin van de Nacht (in Die Zauberflöte) 2) Aloysia ( ) 3) Constanze ( ) Mozarts latere echtgenote 4) Sophie ( ) o [de componist Carl Maria von Weber ( ) was een neef van de familie] Dia 10 november 1777 tot maart 1778: Mannheim - Aloysia Weber o kon al op jonge leeftijd zeer goed zingen (coloratuur)sopraan o werd verliefd op haar en maakte grootse plannen om met haar (en haar familie) naar Italië te gaan wilde daar een opera schrijven met haar als prima donna [overigens tot grote woede van Leopold] o ontmoette haar ¾ jaar later opnieuw in München waar zij furore maakte als zangeres wees hem af en van een relatie met haar is het nooit meer gekomen [trouwde in 1780 uiteindelijk met de acteur Joseph Lange ( )] o maakte carrière in Wenen bij diverse operahuizen: Burgtheater en Kärntnertortheater [was geen gemakkelijke vrouw met enige sterallures] zong hier 2 grote Mozart-rollen tijdens de herneming van deze werken: 1) : Constanze in Die Entführung aus dem Serail 2) 1788: Donna Anna bij de Weense première van Don Giovanni o Mozart schreef door de jaren heen een aantal aria`s speciaal voor haar: recitatief en aria Alcandro, lo confesso (K.294) recitatief en aria Popoli di Tessaglia (K.316) bevat een hoge G (is de hoogste noot ooit voorgeschreven!) Nehmt meinen Dank, ihr holden Gönner! (K.383) scena en rondo Mia speranza adorata Ah, non sai, qual pena (K.416) Vorrei, spiegarvi, oh Dio! (K.418) No, che non sei capace (K.419) Ah se in ciel, benigne stelle (K.538) 5

6 Dia 11 Wolfgang Amadeus Mozart No, che non sei capace (K.419) coloratuuraria voor Aloysia Weber (1783) - gecomponeerd als vervangende aria bij de herneming van de opera Il curioso indiscreto van Pasquale Anfossi ( ) Aloysia zong de rol van Clorinda o samen met de aria Vorrei, spiegarvi, oh Dio! (K.418) Dia 12 maart t/m september 1778: Parijs - werd een slechte ervaring weinig tot geen werk, slecht onderkomen, niet veel geld o [kan o.a. in zijn eigen onderkomen niet componeren / klavierspelen] o ook hier geen vaste baan of andere grote opdrachten - juli 1778: Mozarts moeder overleden na een ziekbed van enkele weken - keerde in het najaar (via Mannheim en München) terug naar Salzburg o kon weer in diensttreden bij het orkest van de aartsbisschop werd tevens hoforganist - componeerde in Parijs desondanks gestaag door: o Concert voor fluit en harp in C gr.t. (K.299) o 5 pianosonates (K.310 en 330 t/m 333) o Symfonie Nr. 31 in D gr.t. Parijse (K.297) Dia : Salzburg - toename van ontevredenheid in de stad - oplopende spanning met Leopold bemoeide zich op alle terreinen met Mozarts (artistieke) leven o verkeerde daarbij vrijwel steeds in financiële nood - bleef desondanks doorgaan met het schrijven van hooggekwalificeerde (beroemde) composities: o Concert Nr. 10 in Es gr.t. voor 2 klavieren en orkest (K.365) o Missa in C gr.t. Krönungsmesse (K.317) geschreven voor paaszondag in de Dom van Salzburg de melodie uit het Agnus Dei is later (in bewerkte vorm) opnieuw gebruikt in de aria Dove sono uit Le nozze di Figaro (aria van de gravin) heruitgevoerd in september 1791 te Praag t.g.v. de feestelijkheden bij de kroning van Leopold II tot koning van Bohemen verklaring van de bijnaam o Symfonieën Nr (K. 318, 319 en 338) - kreeg de opdracht om voor het carnaval in München de opera Idomeneo, Re di Creta te componeren wordt thans beschouwd als de 1 ste volwassen opera 6

7 Dia 14 Idomeneo, Re di Creta (K.366) - dramma per musica in 3 aktes - libretto: Giambattista Varesco ( ) naar de Franse tragédie lyrique van André Campra ( ) op een libretto van Antoine Danchet ( ) uit première: 29 januari 1781 in het Hoftheater te München o was een opdracht van de Beierse keurvorst Karl Theodor (voorheen uit Mannheim) voor het carnaval o titelrol werd gezongen door de 66-jarige tenor Anton Raaff ( ) kon toen alleen nog maar virtuoos zingen, was tot acteren nauwelijks meer in staat 1786: aangepaste (concertante) heropvoering in Wenen rol van Idamante voor tenor (i.p.v. castraat), ballet verwijderd en een aantal aria s vervangen - was na de première een groot succes (met vele heropvoeringen) maar ook weer snel vergeten pas in de loop van de 20 e eeuw herontdekt o [1931: herbewerking van de opera door Richard Strauss ( ) veranderde niet alleen de muziek maar ook de handeling] - is in vele opzichten een klassieke opera seria (met veel kenmerken van Metastasio) maar bevat daarnaast ook veel elementen van de (Franse) tragédie lyrique (= het grote operagenre in de late 17 e eeuw in Frankrijk): o grote koorpassages o uitgebreid ballet o natuurschilderingen: storm en schipbreuk aan het einde van de 1 ste akte (vergelijkbare scène in Glucks Iphigénie en Tauride) o ingrijpen door een bovennatuurlijke macht (orakel) waardoor een goede afloop wordt geforceerd (vergelijkbaar met Glucks Alceste en Iphigénie en Aulide) - is grotendeels een vrij statische opera en geeft alle ruimte voor psychologische ontwikkelingen en verhoudingen tussen de hoofdrolspelers - opmerkelijk rijke en complexe orkestratie - bevat autobiografische elementen: de vader-zoonrelatie tussen Idomeneo en Idamante verwijst naar de verhouding tussen Mozart en zijn eigen vader Dia 15 Wolfgang Amadeus Mozart slotballet uit Idomeneo, Re di Creta (K.366) 7