De Weense Klassieken Haydn Mozart Beethoven

Transcriptie

1 De Weense Klassieken Haydn Mozart Beethoven College III Dia 1 introductiedia Joseph Haydn Finale: Prestissimo uit Symfonie Nr. 60 in C gr.t. Il distratto (Hob. I:60) voorbeeld van humor in de muziek van Haydn Dia 2 de klassieke symfonie ontstaansgeschiedenis - [volwassen geworden bij Haydn vader van de symfonie ] - letterlijk: samenklank (Grieks) van instrumenten - voorloper van de klassieke symfonie: o vanaf 1700: 3-delige Italiaanse operaouverture ( sinfonia ) gebaseerd op de Baroksonate: 1) Allegro 2) kort lyrisch Andante 3) finale op een dansritme (Menuet of Gigue) konden tevens als zelfstandige composities worden uitgevoerd zoals de concertsinfonia of de instrumentale inleidingen van Bachcantates - na 1740: de symfonie verdrong het concerto grosso als belangrijkste orkestgenre - vanaf ca. 1765: definitieve 4-delige vorm - veel symfonieën kregen een bijnaam verwijzing naar de opdrachtgever, de gelegenheid, wat in het werk wordt uitgebeeld / verteld etc. o een bijnaam werd niet altijd door de componist bedacht kon zelfs vaak veel later worden toegevoegd - Haydn gaf de symfonie zijn (definitieve) klassieke vorm (schreef in totaal > 100 symfonieën) experimenteerde met vorm, thema s en instrumenten Dia 3 de klassieke symfonie Mannheimer Schule - speelde een doorslaggevende rol bij de totstandkoming van de klassieke symfonie : muziekbeweging in Mannheim gedurende de regeerperiode van keurvorst van de Pfalz Karl Theodor van Beieren ( ) - richtte het (destijds) beste hoforkest van Europa op 1

2 o werd een zeer beroemd en invloedrijk ensemble door hun expressieve en dynamische manier van spelen maar ook door de ongekende discipline o voor die tijd een groot orkest: 20 violen, 4 altviolen (+ cello s en contrabassen), 2 fluiten, 2 hobo s, 2 klarinetten, 2 fagotten, 1 trompet en 2 pauken ter vergelijk: Haydns orkest was zelden > 25 personen eind 18 e eeuw bestonden de meeste Weense orkesten niet uit > dan 35 musici o trok van heinde en verre grote musici en componisten aan 1777/1778: Mozart in Mannheim probeerde tevergeefs een vaste aanstelling te krijgen (ontmoette er wel zijn latere vrouw Constanze) - oprichter was de Boheemse componist Johann (Wenzel Anton) Stamitz ( ) - andere welluidende namen (thans niet meer bij een breed publiek bekend): 1) Franz Xaver Richter ( ) 2) Ignaz Holzbauer ( ) 3) Anton Fils ( ) 4) Christian Cannabich ( , opvolger van Johann Stamitz als kapelmeester) 5) Carl Stamitz ( , zoon van Johann Stamitz) Dia 4 de klassieke symfonie Mannheimer Schule - brak met de Barokstijl werd een zeer belangrijke vertegenwoordiger van de style galante en de Empfindsamkeit (significant voorstadium van de Romantiek) o homofonie i.p.v. polyfonie o de melodie in de bovenstem als drager van de expressie vaak gebonden aan de 3-klank o sterke contrasten in thematiek en muzikale invallen o droegen in sterke mate bij aan de verdere ontwikkeling van de sonatevorm en vormgeving van de (klassieke) symfonie - legde de basis voor het klassieke symfonieorkest o solistisch bezette blazers o 1758: introductie van de klarinet in het orkest alsmede de komst van het soloconcert voor klarinet o na 1760: klavecimbel uit het orkest - ontwikkelde een aantal compositietechnieken die door velen werden overgenomen o gebroken akkoorden o tremolo (Ital. trillend) een manier van toonvorming door de snaar voortdurend snel achter elkaar aan te slaan of aan te strijken (dit levert vaak een 'spannende' klank op) o zingend Allegro een snel maar toch heel zangerig stuk o imitatie van vogelgeluiden in bepaalde solopassages o Mannheimer crescendo een vrij plotseling crescendo door het hele orkest gemaakt 2

3 idem voor diminuendo plotseling zachter worden o Mannheimer Rakete een snelle oplopende figuur (gebroken akkoord in de toonladder) in de melodie vaak gevolgd door een crescendo o Mannheimer Seufzer accent op de 1 ste van 2 noten die door een verbindingsboog bij elkaar horen (korte voorhoudingen, die een klagend / zuchtend effect hebben) o Mannheimer Walze lange crescendopassage met een diatonische of stijgende drieklank sequens boven een ostinato baslijn o Grand Pause het hele orkest stopt plotseling (totale stilte) om daarna op zeer krachtige wijze verder te gaan deze kenmerken zijn achteraf beschreven door muziekhistoricus en theoreticus Hugo Riemann ( ) als de Mannheimer Manieren - Johann Stamitz Presto uit Symfonie in D gr.t. (opus 3, nr. 2) Dia 5 de klassieke symfonie standaard opbouw 1) snel deel in sonatevorm meestal Allegro: stevige binnenkomer 2) cantabile thema met variaties Andante, Larghetto: lyrisch en rustpunt in de symfonie 3) dansen Menuet Trio Menuet: luchtig en swingend 4) finale in sonatevorm of rondeau uitsmijter, vaak in (zeer) snel tempo (Allegro assai, Vivace of Presto) - deze opbouw gold ook voor het strijkkwartet - alsmede voor de pianosonate en het soloconcert maar dan zonder Menuet & Trio Dia 6 de klassieke symfonie sonatevorm - [(deels) al begonnen in de 1 ste helft van de 18 e eeuw bij de klaviersonates van Scarlatti] - groeide uit tot 1 van de belangrijkste muzikale vormen tot ver in de 19 e eeuw (al dan niet aangepast) - werd het standaardbegin van een symfonie, pianosonate, strijkkwartet etc. in een snel tempo (Allegro, Allegro molto, Allergo assai etc.) - opbouw: A (A) B A¹: 1) [langzame inleiding Adagio niet altijd het geval] 2) expositie: presentatie van 2 contrasterende thema s in verschillende toonsoorten die met elkaar verwant zijn [manlijk vs. vrouwelijk] 3) [herhaling expositie] 4) doorwerking: variaties van de thema s door elkaar heen, gevarieerd, gedeeltelijk gespeeld, verwarrend effect etc., soms met de toevoeging van nieuw melodisch materiaal 5) reprise: aangepaste herhaling van de expositie thema s nu beiden in de hoofdtoonsoort met soms her en der kleine of grote variaties 6) [soms herhaling doorwerking en reprise] 3

4 7) [coda (lett. staart ): afsluitende passage dat delen van het thematisch materiaal bevat] - Wolfgang Amadeus Mozart Allegro uit Eine kleine Nachtmusik (K.525) voorbeeld van de sonatevorm (en begin met de Mannheimer Rakete ) Dia 7 de klassieke symfonie instrumentatie - strijkers: 1 ste en 2 e viool, altviool, cello, contrabas - houtblazers: 2 fluiten, 2 hobo s, 2 klarinetten, 2 fagotten - koperblazers: 2 trompetten, 2 hoorns - slagwerk: pauken o in totaal ongeveer 20 tot 25 musici o samenstelling kon wisselend zijn afhankelijk wat er aan musici voorhanden was o later (in de 19 e eeuw) werd dit aanzienlijk uitgebreid zie de monumentale symfonieën van Bruckner en Mahler Dia 8 de klassieke symfonie Joseph Haydn Menuet allegretto & Trio uit Symfonie Nr. 85 in Bes gr.t. La Reine (Hob. I:85) - het 3 e deel van de 4 e Parijse Symfonie waren er in totaal 6 (Hob. I:82-87) o [verwarrende benaming omdat Haydn zelf nooit in Parijs is geweest] o gecomponeerd in de periode in opdracht van het muzikale genootschap Les Concerts de la Loge Olympique in Parijs bewijs van Haydns internationale roem o liet zich in deze serie sterk beïnvloeden door de Mannheimer Schule [veel van zijn werken werden in Wenen en daarbuiten uitgegeven (al dan niet illegaal) hierdoor werd zijn reputatie gevestigd zonder dat hij Esteráza en Eisenstadt verliet] - bijnaam verwijst naar de Franse koningin Marie Antoinette ( , van origine een Oostenrijkse prinses) zij hield erg van deze symfonie en speelde (tijdens haar gevangenschap) het 2 e deel (= Romance allegretto) op het klavecimbel - het Menuet en Trio hebben het karakter van een wals kan opgevat worden als een groet van Wenen naar Parijs - andere bekende bijnamen in deze cyclus zijn: o Nr. 82 L Ours de beer vanwege de brommende bas in de finale o Nr. 83 La Poule kippengeluid in het openingsdeel 4

5 Dia 9 de opera - bereikte hiermee niet zijn grootste roem zeker in vergelijking met Mozart o [was uiteindelijk meer een instrumentale dan een vocale componist] : schreef de meeste van zijn grote opera s deel door brand verloren - uiteraard voor het hof van Esterházy er was een mooi modern theater met veel technische mogelijkheden voorhanden - talloze uitvoeringen in het slottheater op Esterháza en het operahuis van Eisenstadt o ca opvoeringen in 30 jaar (waarvan 88 premières) vaak 3-maal per week o naast reguliere voorstellingen ook veel t.g.v. bijzondere gebeurtenissen hooggeplaatst bezoek, huwelijken etc. o de meeste werden door Haydn zelf gedirigeerd Dia 10 de opera - scheef voornamelijk opera buffa of dramma giocoso (+ een enkele opera seria) - bleef hangen in de traditionele conventies qua thematiek en muzikale vormen o veelal luchtig, grappig, gezellig etc. vaak gecombineerd met eigentijdse liedstijl o kwam daarmee aan de wensen / smaak van het hof tegemoet was daardoor niet toonaangevend of vernieuwend zoals in Wenen, Parijs of Londen o door zijn geïsoleerde leven bij de Esterházy s nam hij te weinig kennis van de algemene operaontwikkelingen waardoor hij te behoudend / ouderwets bleef o minder karakterologische verdieping als bij Mozart wel al ensemblezang [voelde zich ook duidelijk de mindere van Mozart] - repertoire: Haydn en tijdgenoten zoals Domenico Cimarosa ( ), Giovanni Paisiello ( ), Niccolò Piccini ( ) en Gluck Dia 11 de opera 1) L infedeltà delusa (Hob. XXVIII:5) 2) Il mondo della luna (Hob. XXVIII:7) [De wereld van de maan] : huwelijksopera voor Nikolaus 2 e zoon, ouverture verwerkt in Symfonie Nr. 63 in C gr.t. La Roxelane (Hob. I:63) - finale uit de 3 e akte 5

6 3) La vera costanza (Hob. XXVIII:8) [De ware standvastigheid] : toont qua verhaal overeenkomsten met Le nozze di Figaro van Mozart, veel begeleide recitatieven en later ook opgevoerd in Bratislava, Wenen en Parijs 4) L isola disabitata (Hob. XXVIII:9) [Het onbewoonde eiland] : libretto van Metastasio, beïnvloed door Gluck door de begeleide recitatieven en gebruik van terugkerende thematische motieven vroege vorm van een Leitmotiv 5) Orlando paladino (Hob. XXVIII:11) - naar het beroemde verhaal Orlando furioso (1516) van Ludovico Ariosto ( ) werd bij leven zijn beroemdste werk dat 30 maal in Esterháza is opgevoerd 6) Armida (Hob. XXVIII:12) : vond dit zelf zijn beste opera, is tot het einde toe serieus en gebaseerd op Gerusalemme liberata (1575) van Torquato Tasso ( ) vgl. met Händels opera Rinaldo (HWV 7) Dia 12 aria van Armida uit de 2 e akte: Odio, furor, dispetto uit Armida (Hob. XXVIII:12) Dia : de laatste jaren bij Esterházy - voelde zich toenemend gevangen en beperkt bij Esterházy maakte toen al plannen om o.a. naar Engeland te gaan - ging meer muziek voor buiten het hof schrijven o bleef echter daarnaast ook nog gestaag doorcomponeren voor Esterházy symfonieën, strijkkwartetten, pianosonates etc. - toename van zijn internationale roem: kreeg vele opdrachten uit het buitenland veel werken werden in het buitenland uitgegeven 1) Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (Hob. XX) o 1785: oorspronkelijke versie voor groot orkest als tussenspelen bij de Goede Vrijdag viering in de kathedraal in Cádiz (Spanje) oorspronkelijke titel: Muscia instrumentale sopra le 7 ultime Parole des Nostro Redentore in croce 7 langzame, meditatieve stukken die symbool staan voor de 7 kruiswoorden van Christus o 1787: bewerking voor strijkkwartet met als mogelijke doel dat het werk een grotere verbreiding kreeg o 1796: bewerking tot oratorium voor solisten en koor met de bewerkte Bijbeltekst door baron Gottfried van Swieten slot Il Terremoto: Presto e con tutta la forza een stuk dat de aardbeving direct na Jezus overlijden uitbeeldt [versie voor strijkkwartet] 2) 1787: 6 strijkkwartetten, opus 50 Pruisische Kwartetten (Hob. III:44-49) opgedragen aan Wilhelm II van Pruisen ( ) 6

7 3) : Tost Quartette I-III 12 strijkkwartetten voor de violist Johann Tost ( was een tijdlang violist in Haydns orkest) 1) Opus 54 (Hob. III:57-59) 2) Opus 55 (Hob. III:60-62) 3) Opus 64 (Hob. III:63-68) Dia : de laatste jaren bij Esterházy : Nikolaus en Elisabeth Esterházy overleden - opgevolgd door hun zoon Paul Anton I ( ) o was geen muziekliefhebber maar had meer aandacht voor politiek o koor en orkest werden per direct ontbonden - Haydn bleef wel in dienst (met pensioen) maar had geen muzikale verplichtingen meer mocht (met toestemming) ook reizen o verhuisde naar Wenen en nam geen nieuwe betrekking bij een hof wees het aanbod van de koning van Napels af Dia : Londen - Johann Peter Salomon ( ) o uitstekend Duits violist en een succesvol en rijke impresario internationaal georiënteerd: concertmeester bij prins Heinrich ( ) in Pruisen en had in Parijs gewoond o 1781: werkzaam in Londen als solist en concertmeester bij het belangrijke orkest Academy of Ancient Music (voormalig operaorkest van Händel) en als impresario o eind 1790: ontmoeting met Haydn in Wenen was op doorreis van Italië naar Engeland o contracteerde Haydn tegen een zeer goede betaling (1.000 gulden) voor: nieuwe composities 1 opera, 6 nieuwe symfonieën en 20 andere werken concerten in Londen - 15 december 1790: 1 ste grote reis van Haydn via München naar Engeland - 2 januari 1791: aankomst in Londen Dia : Londen - maakte diepe indruk op hem - werd vrijwel meteen geïntroduceerd in de adellijke en artistieke kringen ondanks de taalproblemen ging wel Engelse les nemen - ontmoetingen met andere (buitenlandse) componisten: 1) Adalbert Gyrowetz ( ) Boheemse componist die de Franse Revolutie was ontvlucht 2) Jan Ladislav Dussek ( ) Boheemse pianist en componist 7

8 3) Muzio Clementi ( ) Italiaanse componist (van vooral pianomuziek), kende Haydn al uit Wenen - tevens introductie aan het hof ontmoetingen met de Prince of Wales (de latere koning George IV, ) met bezoeken en muziekavonden in zijn paleis Carlton House - 11 maart 1791: 1 ste concert in de Hanover Square Rooms o naast vele werken van anderen ook een werk van hemzelf (omschreven als een nieuwe grote ouverture ): Symfonie Nr. 96 in D gr.t. The Miracle (Hob. I:96) o werd zeer positief ontvangen en goed gespeeld door een orkest van ca. 40 personen Dia : Londen - verblijf in Londen was door de openheid en de vele mogelijkheden een bron van inspiratie voor Haydn er waren minder beperkingen dan bij Esterházy - L anima del filosofo ossia Orfeo ed Euridice (Hob XXVIII:13) o gebaseerd op het klassieke Orfeo-verhaal o door intriges en problemen bij de Engelse opera nooit uitgevoerd o schreef daarna geen opera s meer [Haydn werd overigens wél voor de opera betaald] o première: 9 juni 1951 in Florence - mei 1791: woonde een grootscheeps Händel Festival (met ca medewerkenden) bij o maakte voor het eerst kennis met diens muziek o.a. met Messiah, sacred oratorio (HWV 56) o zette hem later aan tot het schrijven van oratoria o raakte in de ban van Händel en zei over hem: Hij is ons alle meester. Nog nooit in mijn leven ben ik zo die ontroerd als door deze pure en vrome muziek. - juli 1791: doctor honoris causa in de muziek te Oxford o voorgedragen door de beroemde muziekgeschiedschrijver Charles Burney ( ) o schreef de 2 e versie van Symfonie Nr. 92 in G gr.t. Oxford (Hob. I:92) Dia : Londen - 2 e concertseizoen met een ongekende productiviteit, creativiteit en vele optredens (+ lesgeven) - verbleef veelvuldig in de betere kringen en was uiterst geliefd en populair was een charmante verschijning o (vermeende) rivaliteit tussen Haydn en Ignaz Pleyel ( ) o Pleyel was een Duits componist en persoonlijk bevriend met zijn voormalig docent Haydn o gold destijds als veelbelovend componist 8

9 thans bekend als pianobouwer en studiemuziek voor viool o zat bij Haydns concurrerende impresariaat, de Professional Concerts de strijd ging vooral via impresario s en de media o Haydn en Pleyel bleven persoonlijk bevriend en uiterst correct naar elkaar wederzijds concertbezoek - zomer 1792: terug naar Wenen (de reis viel hem zwaar) via Bonn had daar een ontmoeting met de jonge Ludwig van Beethoven Dia 19 Ludwig van Beethoven ( ) : (mogelijke) 1 ste ontmoeting in Bonn toen Haydn hier op doorreis naar Londen was - zomer 1792: ontmoeting in Bonn Haydn bood Beethoven compositielessen aan - vanaf 1792: Beethoven in Wenen o nam compositielessen bij Haydn vond hem te conservatief o was geen goede match karakters botsten en kwamen niet werkelijk nader tot elkaar o [1793: Haydn deed een mislukte (financiële) aanbeveling voor Beethoven bij de keurvorst van Bonn wekte achterdocht] - Haydn sprak altijd lovend over Beerhoven en schatte zijn talent naar waarde - Beethoven droeg zijn 1 ste pianosonates (opus 2) op aan Haydn en eerde persoonlijk hem tijdens een uitvoering van Die Schöpfung in 1808 Dia : Londen - 2 e reis naar Londen o even succesvol als de 1 ste keer werd een hartelijk weerzien met oude vrienden concerten niet meer door Solomon georganiseerd maar door de Italiaanse violist Giovanni Battista Viotti ( ) o trof voorbereidingen voor een oratorium in de stijl van Händel naar het gedicht Invocation to Neptume for the Commonwealth of England van Marchmont Nedham ( ) moest dit staken vanwege problemen met de Engelse taal o via bewonderende musici in Londen ging zijn muziek al snel naar Amerika dit waren onder meer James Hewitt ( ) en Christian Gottlieb Graupner ( ) o betrof een aantal symfonieën en Die sieben letzten Worte o 7 februari 1795: voorgesteld aan koning George III ( ) gevolgd door vele concerten voor de koninklijke familie o 15 augustus 1795: definitief terug naar Wenen sloeg het aanbod af om zich in Londen te vestigen (had nog steeds verplichtingen bij Esterházy) 9

10 Dia 21 Londense Symfonieën - Haydns laatste symfonieën getuigen van een gerijpte stijl en legde hier al zijn kennis en ervaring in - opgesplitst in 2 cycli van 6 symfonieën die samenvallen met zijn 2 bezoeken aan Londen: 1) Nr zijn gecomponeerd tijdens zijn 1 ste bezoek aan Londen 2) Nr zijn deels in Wenen en deels in Londen geschreven voor het 2 e bezoek - vormen de belangrijkste werken in deze periode hoogtepunt van de klassieke symfonie Dia 22 Londense Symfonieën Nr (1 ste cyclus): 1) Symfonie Nr. 93 in D gr.t. (Hob. I:93) 2) Symfonie Nr. 94 in G gr.t. The Surprise of Mit dem Paukenschlag (Hob. I:94) 3) Symfonie Nr. 95 in c kl.t. (Hob. I:95) 4) Symfonie Nr. 96 in D gr.t. The Miracle (Hob. I:96) 5) Symfonie Nr. 97 in C gr.t. (Hob. I:97) 6) Symfonie Nr. 98 in Bes gr.t. (Hob. I:98) Dia 23 Londense Symfonieën Nr (2 e cyclus): 1) Symfonie Nr. 99 in Es gr.t. (Hob. I:99) 2) Symfonie Nr. 100 in G gr.t. Military (Hob. I:100) - Allegretto bijnaam wordt snel duidelijk 3) Symfonie Nr. 101 in D gr.t. The Clock (Hob. I:101) 4) Symfonie Nr. 102 in Bes gr.t. (Hob. I:102) 5) Symfonie Nr. 103 in Es gr.t. Drumroll of Mit dem Paukenwirbel (Hob. I:103) 6) Symfonie Nr. 104 in D gr.t. London of Solomon (Hob. I:104) Dia 24 vanaf 1795: terug in Wenen en Eisenstadt - schreef composities voor Nikolaus II van Esterházy ( ) de kleinzoon van Nikolaus I en zoon Anton, die hij in 1794 was opgevolgd o echter alleen nog te Eisenstadt slot Esterháza was opgeheven o [Haydn was formeel nog kapelmeester en muziekdirecteur maar cellist Joseph Weigl ( ) nam hem lange tijd waar] - Nikolaus had overwegend belangstelling voor kerkmuziek overduidelijk geen opera of instrumentale muziek - moeilijke relatie tussen Haydn en Nikolaus: weinig waardering voor Haydns muziek 10

11 - 1796: Trompetconcert in Es gr.t. (Hob. VIIe:1) o geschreven voor de Oostenrijkse trompettist Anton Weidinger ( ) o voorzag eind 18 e eeuw de natuurtrompet van kleppen o hierdoor werd het mogelijk een volledige chromatische toonladder te spelen en in meerdere toonsoorten te componeren : Strijkkwartet in F gr.t. opus 77, nr. 2, Lobkowitz Quartet (Hob. III:82) o opgedragen aan vorst Franz Joseph Maximilian Lobkowitz ( , kunstmecenas van o.a. Beethoven) o werd 1 van de laatste strijkkwartetten van Haydn bevat het hele scala aan opgebouwde ervaring door Haydn Allegro moderato bevat letterlijk een melodie uit de Catalogusaria van Leporello uit Mozarts Don Giovanni Dia : zes grote missen voor de naamdag van Maria Hermenegild ( , prinses van Liechtenstein en echtgenote van Nikolaus II) - veelal uitgevoerd in de Bergkirche te Eisenstadt 1) Missa in tempore belli in C gr.t. Paukenmesse (Hob. XXI:9) o mis in oorlogstijd die geschreven is toen Napoleon de Oostenrijkse grens overtrok (met trompetten en pauken in het Agnus Dei = ongebruikelijk) 2) Missa Sancti Bernardi von Offida in Bes gr.t. Heiligmesse (Hob. XXII:10) o zaligverklaring van een kapucijner monnik met een oud kerklied Heilig verwerkt in het Sanctus 3) Missa in d kl.t. Nelsonmesse of ; Missa in augustiis [mis in bange tijden] (Hob. XXII:11) o ten tijde van admiraal Nelsons ( ) overwinning bij Aboukir (slag bij de Nijl) o geen houtblazers maar alleen trompetten en pauken o het Benedictus [met trompetten] kan opgevat worden als de overwinning op Napoleon 4) Missa in Bes gr.t. Theresienmesse (Hob. XXII:12) 5) Missa in Bes gr.t. Schöpfungsmesse (Hob. XXII:13) o bevat in het Agnus Dei een thema uit Die Schöpfung 6) Missa in Bes gr.t. Harmoniemesse (Hob. XXII:14) o opvallend veel gebruik van blaasinstrumenten Dia 26 Benedictus uit Missa in d kl.t. Nelsonmesse (Hob. XXII:11) militaristische ritmiek 11

12 Dia 27 oratoria - in navolging van de Händel-oratoria tonen qua opbouw veel overeenkomsten o al was het genre als zodanig ten tijde van Haydn al enigszins over zijn hoogtepunt heen - schreef uiteindelijk in totaal 3 oratoria 1) 1775: Il ritorno di Tobia (Hob. XX:1) o 1 ste (Italiaanse) oratorium door Haydn in de jaren 1780 herzien en ingekort o is nooit een (publiek)succes geworden ook tegenwoordig niet o mogelijk te wijten aan het statische en conflictarme verhaal 2) 1798: Die Schöpfung (Hob. XXI:2) 3) 1801: Die Jahreszeiten (Hob. XXI:3) Dia 28 oratoria - Die Schöpfung (Hob. XXI:2) o Duitstalig oratorium in 3 delen o gebaseerd op het epos Paradise Lost ( ) van John Milton ( ) o vertaald door (de Nederlandse) baron Gottfried van Swieten ( ) o première: 19 april 1798 in Paleis Schwarzenberg te Wenen in een grote bezetting met koor van o.a. ca. 60 zangers o 28 maart 1800: Engelse première in Covent Garden in het Engels gezongen Haydn werkte uitzonderlijk lang aan het werk en had een persoonlijke, diep religieuze betekenis voor hem Dia 29 oratoria - Die Schöpfung (Hob. XXI:2) o verhaal: het traditionele scheppingsverhaal uit Genesis 1 o tekst: Genesis, Psalmen en de vertaalde tekst van Milton o rolverdeling: 3 aartsengelen (Gabriel, Uriel en Raphael) + Adam & Eva en 4-stemmig koor o bevat koren, recitatieven, aria s en (beeldende) instrumentale tussen- en voorspelen is daarmee in feite een préromantisch werk o deel 1 en 2: scheppingsdag 1 t/m 6 worden met veel muzikale middelen uitgebeeld en vaak afgesloten door een groots koor o deel 3 bezingt uitsluitend de liefde tussen Adam en Eva 12

13 Dia 30 & 31 Und Gott machte das Firmament Mit Staunen sieht das Wunderwerk - let in het recitatief op de orkestbegeleiding die zeer beeldend schetst wat daarna gezongen gaat worden Dia 32 oratoria - Die Jahreszeiten (Hob. XXI:3) o wereldlijk oratorium in 4 delen o gebaseerd op The Seasons (1730) van de Schotse dichter James Thomson ( ) o bewerkt en vertaald door baron Gottfried van Swieten Haydn werkte hier 2 jaar aan werd gehinderd door zijn afnemende gezondheid o de première was in feite 2 maal: 1) 24 april 1801 in Palais Schwarzenberg in Wenen voor de aristocratie die het hadden helpen financieren 2) 19 mei 1801 in de Redoutensaal (Hofburg) in Wenen voor het algemene publiek werd uiteindelijk minder succesvol dan Die Schöpfung o sluit qua natuurschilderingen en nadruk op het landleven aan bij de filosofie van Rousseau maar dat is enigszins omstreden Dia 33 oratoria - Die Jahreszeiten (Hob. XXI:3) o verhaal: beschrijving van een jaarcyclus aan de hand van de 4 seizoenen: lente, zomer, herfst en winter o veel beeldende (natuur)schilderingen in de muziek storm, jachtlied, wijnfeest etc. o rolverdeling: Hanne (sopraan), Lukas (tenor), Simon (bas) en 4- stemmig koor Dia : de laatste jaren - woonachtig in Gumpendorf (iets buiten Wenen gelegen) : Strijkkwartet in d kl.t., opus 103 (Hob. III:83) [onvoltooid en uitgegeven in 1806] was de laatste compositie en bestaat uit 2 delen o behield nog wel muzikale inspiratie maar voltooide zijn 3 e oratorium Das letzte Gericht niet meer (tevens overleed Van Swieten in deze tijd) : officieel uit dienst bij Esterházy o opgevolgd door Johann Nepomuk Hummel ( ) - afnemende gezondheid en verminderde mobiliteit 13

14 o veel bezoek van belangrijke personen en eerbewijzen uit het buitenland, waaronder admiraal Nelson, Constanze Mozart-Weber ( ), Ignaz Pleyel, Luigi Cherubini ( ) en vorstin Esterházy o het overlijden van zijn beide broers Michael en Johann Evangelist was een zwaar verlies - 27 maart 1808: laatste publieke optreden tijdens een uitvoering van Die Schöpfung in aanwezigheid van de Esterházy s, Hummel, Salieri, Beethoven e.v.a. Dia : de laatste jaren - 31 mei 1809: overleden in Gumpendorf - 1 juni 1809: in stilte begraven op het Hundtsthurmer Kerkhof in Wenen vanwege de inname van Wenen door Napoleon - 15 juni 1809: herdenking in de Schottenkriche in Wenen met o.a. het Requiem van Mozart : herbegraven in de Bergkirche in Eisenstadt Hundtsthurmer Kerkhof werd ontruimd o [schedel was weggenomen voor wetenschappelijk onderzoek en pas in 1954 weer bij het lichaam gevoegd] Dia 36 Haydn en de vrouwen - jaren 1750: Marianne Martinez ( ) o getalenteerde pianiste in het Michaelshaus o werkten nauw samen maar géén relatie : huwelijk met Maria Anna Keller ( ) o wilde eigenlijk met haar zuster Therese trouwen, die hem afwees o het huwelijk was ronduit slecht en bleef kinderloos : Luigia Polzelli (1780-?) o Italiaanse mezzosopraan in de kapel van Esterházy die op 19-jrige leeftijd zijn maîtresse werd o Haydn schreef wat muziek voor haar, hielden jarenlang contact maar ze trouwden nooit : start van de intieme en intensieve relatie met Marianne von Genzinger (?-1793) o [echtgenote van de Weense medicus Genzinger] o Haydn was kapot van haar dood in 1793 maar ze hadden geen liefdesrelatie - [veel vrouwelijke aandacht in de Londense society] : Rebecca Schroter o weduwe van een Engelse musicus, die hem vurige liefdesbrieven schreef o Haydn zei met haar te trouwen als hij vrijgezel zou zijn geweest 14

15 Dia 37 liedrepertoire - bevat ca. 50 liederen [+ 445 bewerkingen van Schotse, Ierse en Welsh folksongs]: 1) Duitstalig (jaren 1780) 2) Engelstalig (jaren 1790, opgedragen aan Anne Hunter) zgn. canzonettas - zijn zeer eenvoudig, strofisch en niet heel opmerkelijk lijken eerder op arietta s met voor-, tussen- en naspelen in de stijl van het Singspiel - klavier heeft een wat uitgebreidere partij ter ondersteuning van tekstinterpretatie is typerend voor liederen uit Wenen o was zelf een andere mening toegedaan zou al het andere dat tot dan toe was geschreven door zijn veelzijdigheid overtreffen door de van nature mooie en lichte zang Dia 38 liedrepertoire - Gott, erhalte Franz den Kaiser! (Hob. XXVIa:43) o [portret van keizer Franz II ( ) regeerde van 1792 tot 1835)] o geïnspireerd door het Engelse volkslied en schreef eenzelfde lied dat uiteindelijk het Duitse volkslied werd (aangepast) [van 1826 tot 1918 eveneens het volkslied van het keizerrijk Oostenrijk] o tekst: Lorenz Leopold Haschka ( ) o [1797: ook bewerkt voor zangstem en orkest en in het Strijkkwartet in C gr.t., opus 76, nr. 3, Kaiser-Quartett, (Hob. III:77)] 15