Meet the Needs. Onderzoek naar de behoefte aan leefstijlaanbod van mensen met een lage SES in Maastricht

Transcriptie

1 Meet the Needs Onderzoek naar de behoefte aan leefstijlaanbod van mensen met een lage SES in Maastricht ZIO, Zorg in Ontwikkeling Regio Maastricht-Heuvelland Maart 2013

2 Colofon: Onderzoeksteam bestaat uit: Drs. M. van Hoof (onderzoeker, ZIO), Drs. D. Barendse (onderzoeker, oudmedewerker ZIO), Drs. M. Frederix (aanvrager, coördinator Chronische Zorg ZIO), Dr. A. Huizing (begeleidend onderzoeker, ZIO). Sponsor: Dit onderzoek is gefinancierd vanuit het Achterstandsfonds van LHV (Huisartsenkring Limburg). 2 Meet The Needs ZIO O&O

3 Samenvatting Een ongezonde leefstijl, zoals roken, slechte voeding en weinig bewegen zijn risicofactoren voor chronische ziekten als diabetes mellitus type 2 (DM2), COPD en hart- en vaatziekten. Personen met een lage sociaal economische status (SES) hebben vaker een ongezonde leefstijl dan mensen uit hogere SES groepen. Door verschillende zorgverleners worden inspanningen geleverd voor het veranderen van ongezonde leefstijl, het resultaat is echter veelal teleurstellend. Middels dit onderzoek wordt getracht inzicht te verkrijgen in de zorgbehoefte van mensen met een lage SES woonachtig in een achterstandswijk in Maastricht, en de behoefte en wensen die zij hebben ten aanzien van leefstijlaanbod in de gemeente Maastricht. Om het leefstijlaanbod in de gemeente Maastricht in kaart te brengen is een literatuuronderzoek gedaan en is er contact (gesprekken en via mail) geweest met aanbieders van leefstijlactiviteiten. Daarnaast heeft een kwalitatief onderzoek plaatsgevonden om de (zorg)behoefte en wensen van mensen met een lage SES in kaart te brengen. Binnen dit kwalitatief onderzoek zijn focusgroepen (fase 1) uitgevoerd en interviews (fase 2) gehouden. In fase 1 heeft in twee huisartsenpraktijken in Maastricht Noord-Oost en Noord-West een focusgroep (N = 2 bijeenkomsten) plaatsgevonden met ieder vijf respondenten. Respondenten die voldeden aan de inclusiecriteria (een lage SES, een ongezonde leefstijl, ouder dan 18 jaar en beheersing van de Nederlandse taal) werden geselecteerd. Aanvullend zijn in fase 2 interviews afgenomen bij zes patiënten afkomstig van drie andere huisartsenpraktijken uit dezelfde stadsdelen. De eigen gezondheid wordt door mensen met een lage SES in achterstandswijken verschillend benaderd en ervaren. Men geeft allen aan behoefte te hebben aan verbetering van de gezondheid. Ook geven alle respondenten aan bezig te zijn met het verbeteren van hun gezondheid en/of leefstijl. De manier waarop men hier mee bezig is verschilt echter tussen de respondenten. Er worden verschillende activiteiten georganiseerd binnen de gemeente Maastricht op het gebied van bewegen, voeding en roken. De bekendheid van het leefstijlaanbod in de eigen wijk blijkt minimaal bij de respondenten. Dit wordt mogelijk veroorzaak door de wijze van communiceren en de interesse van de respondenten. Goede communicatie naar de wijkbewoners blijkt van belang. Deelname aan wijkgebonden leefstijlaanbod is tevens gering. Er worden zowel praktische als persoonlijke bezwaren genoemd voor deelname aan leefstijl activiteiten. Geconcludeerd kan worden dat mensen met een lage SES in achterstandwijken minimaal gebruik maken van het leefstijlaanbod in de wijk, ondanks het feit dat de behoefte aan de verbetering van de gezondheid aanwezig is en leefstijlaanbod in de wijk beschikbaar is. Het beperkte gebruik van het leefstijlaanbod kan mogelijk verklaard worden doordat enerzijds het aanbod niet 3 Meet The Needs ZIO O&O

4 (volledig) voldoet aan de behoeften en anderzijds door het kennisniveau over gezondheid en leefstijl en de daarmee samenhangende ervaren noodzaak tot gedragsverandering bij mensen met een lage SES. Het is daarom belangrijk om een goed beeld te krijgen van het kennisniveau van deze mensen ten aanzien van leefstijl en te onderzoeken in welke stadium van gedragsverandering men zich bevindt. De opzet van nieuw leefstijlaanbod voor deze doelgroep lijkt op dit moment in ieder geval een stap te ver is. 4 Meet The Needs ZIO O&O

5 Inhoudsopgave Samenvatting p. 03 Inhoudsopgave p Inleiding p Achtergrond p Definities en operationalisatie p Onderzoeksdoel p Methode p Opzet p Onderzoekspopulatie p Dataverzameling p Data analyse p.12 3.Resultaten p Resultaten literatuuronderzoek en gesprekken met aanbieders p Resultaten Focusgroepen p Onderzoekspopulatie p Resultaten p Leefstijlaanbod in de wijk p Ervaren zorgbehoefte p Randvoorwaarden gezondheidsbevorderende activiteiten p Resultaten Interviews p Onderzoekspopulatie p Resultaten p Gezondheid en leefstijl p Leefstijl aanbod in de wijk p Ervaren zorgbehoefte p Randvoorwaarden gezondheidsbevorderende activiteiten p Discussie & Conclusie p Beantwoording onderzoeksvragen p Methodische kanttekeningen p Aanbevelingen voor onderzoek p Aanbevelingen voor de praktijk p Conclusie p.33 5 Meet The Needs ZIO O&O

6 Literatuurlijst p.35 Bijlagen p Draaiboek en vragenschema focusgroep p Vragenlijst patiëntenkenmerken p Draaiboek en topiclijst interview p Voorbeeld leefstijlaanbod p Zoekresultaten in NCBI p Leefstijlaanbod in Maastricht p.43 6 Meet The Needs ZIO O&O

7 1. Inleiding 1.1 Achtergrond Een ongezonde leefstijl, zoals roken, slechte voeding en weinig bewegen zijn risicofactoren voor chronische ziekten, zoals DM2, COPD en hart- en vaatziekten. Mensen met deze chronische ziekten komen veelvuldig bij de huisarts en/of praktijkondersteuner. Leefstijlbegeleiding is een belangrijk onderdeel van de zorg voor deze mensen. De huisarts en de praktijkondersteuner spelen hierbij dus een grote rol. Een specifieke risicogroep vormen mensen met een lage SES. Zij hebben meer gezondheidsproblemen en vaker chronische aandoeningen, zoals diabetes mellitus type 2 en overgewicht dan personen uit hogere SES-groepen [1-4]. Oorzaken hiervan zijn bijvoorbeeld: een laag inkomen, werkloosheid, een laag opleidingsniveau, ongunstige woonomstandigheden (zoals gebrek aan groen, overlast, lawaai, sociale problemen, vocht en kou in de woning), relatief ongezonde werkomstandigheden in laagbetaalde banen, sociale uitsluiting en een suboptimale kwaliteit van de zorg. Bovendien wordt deze slechtere gezondheid veroorzaakt door een ongezonde leefstijl [5]. Personen met een lage SES vertonen namelijk het vaakst ongezond gedrag. Zo rookt bijna de helft van de mannen in de laagste SES-groepen (tegen 37% in de totale mannelijke bevolking) en is het percentage mannen dat overmatig alcohol drinkt in deze groep ongeveer 14%, tegen 9% in de hogere SES-groep [3]. De lagere SES-groepen vertonen ook het meest gecombineerd risicogedrag; vooral het gecombineerd voorkomen van roken, lichamelijke inactiviteit en een lage groente- en fruitconsumptie is veel hoger bij de personen met een lagere SES dan bij de personen uit de hogere SES-groepen [3]. Personen met een lager opleidingsniveau en lager inkomen leven dan ook zes tot zeven jaar korter dan mensen met een hoge opleiding of goed inkomen. Uit onderzoek van Ruijsbroek e.a. blijkt bovendien dat bewoners van krachtwijken (welke gekenmerkt worden door een groot percentage inwoners met een lage SES) hun gezondheid als minder goed ervaren dan andere bewoners van andere wijken c.q. de rest van Nederland [6]. Vergelijkbare resultaten worden gevonden in een studie van Verweij e.a. waarin door 25% van de inwoners van de krachtwijken zijn/haar gezondheid als minder goed beoordeelt ten opzichte van 17% in de rest van Nederland [7]. In de regio Maastricht lijdt meer dan de helft van de volwassenen (52%) aan een chronische ziekte. 28% van de volwassen Maastrichtse bevolking (20-55 jaar) heeft multimorbiditeit en dus twee of meer chronische aandoeningen [8]. Deze percentages liggen lager dan de cijfers in de rest van Zuid- Limburg. In de leeftijdsgroep van 55-plussers (ouderen) zijn de cijfers uit Maastricht vergelijkbaar met de percentages van Zuid-Limburg. Hier heeft 79% van de bevolking minstens één chronische ziekte en 58% twee of meer [8]. Wanneer gekeken wordt naar de leefstijl, zoals roken, ongezonde 7 Meet The Needs ZIO O&O

8 voeding en weinig lichaamsbeweging, van de inwoners van Maastricht, blijkt dat in de stadsdelen Noord-Oost en Noord-West de leefstijl ongezonder is dan bij inwoners van andere stadsdelen. Dit zijn tevens de delen van de stad waar de SES lager ligt dan in andere wijken van Maastricht [8]. Nagenoeg alle ongezonde leefstijlfactoren komen in deze twee stadsdelen vaker voor dan in andere delen van de stad. Zo blijkt (ernstig) overgewicht significant vaker voor te komen in Maastricht Noord-West. Dit is tevens de wijk in de stad waar significant de minste mensen lid zijn van een sportvereniging. De inwoners van Maastricht Noord-Oost blijken minder vaak te voldoen aan de beweegnorm (Nederlandse Norm Gezond Bewegen) dan de overige stadsgenoten [8]. In deze twee delen van de stad ligt het percentage rokers (in alle leeftijdscategorieën) hoger dan in andere delen van Maastricht. Met betrekking tot gewoonten rondom gezonde voeding (het eten van voldoende groenten en fruit, het dagelijks nuttigen van een ontbijt) blijken er weinig verschillen te bestaan tussen de verschillende delen van de stad [8]. Landelijke cijfers laten zien dat Zuid-Limburg significant slechter scoort op de leefstijlgebieden roken en beweging dan het landelijk gemiddelde [9]. De Nationale Atlas Volksgezondheid, die gezondheidsstatistieken weergeeft van de bevolking van 12 jaar en ouder, toont aan dat tussen 2005 en 2008 in Zuid-Limburg 31,8% van de populatie rookt, waar het landelijk gemiddelde op 28,7 % ligt. Het aantal zware rokers in Nederland (>20 sigaretten per dag) is bepaald op 7,1%. Ook hier wijkt Zuid-Limburg significant af met een percentage van 9,4% [9]. In dezelfde periode en populatie stelt de Atlas vast dat landelijk 55,4% van de bevolking voldoet aan de beweegnorm, terwijl dat in Zuid-Limburg slechts 46,8% bedraagt [9]. Het gemiddelde gewicht in Zuid- Limburg (BMI>25kg/m 2 : 46,7%) wijkt daarentegen niet significant af van het landelijk gemiddelde (BMI>25kg/m 2 : 45,9%) [9]. In Maastricht heeft 39% van de volwassenen en 58% van de ouderen overgewicht. Dit is significant lager dan het gemiddelde in Zuid-Limburg, maar gelijk aan het landelijke gemiddelde. De percentages voor ernstig overgewicht (BMI>30kg/m2) zijn in Maastricht hoger dan de landelijke cijfers [8]. Het veranderen van ongezonde leefstijl gewoontes is echter moeilijk. Ondanks vele inspanningen door zorgverleners is het resultaat veelal teleurstellend. Verschillende factoren, zoals beperkte financiën, beperkte communicatieve mogelijkheden en beperkte kennis over de risico s van een ongezonde leefstijl bij mensen met een lage SES kunnen hieraan ten grondslag liggen. Onduidelijk is hoe mensen met een lage SES die woonachtig zijn in een achterstandswijk in Maastricht dit ervaren, waar hun behoeften liggen, of zij hun ongezonde leefstijl zouden willen veranderen en op welke wijze dit het beste zou aansluiten bij hun eigen wensen en behoeften. 8 Meet The Needs ZIO O&O

9 1.2 Definities en operationalisatie Achterstandswijk: Achterstandswijken zijn dikwijls naoorlogse wijken die in de meerderheid van de gevallen bewoond worden door mensen met een lage SES. Het verloop in de wijken is hoog en woningen zijn uitgeleefd [10]. Het ministerie van VROM beschreef verschillende kenmerken voor een achterstandswijk: Dichtbevolkte stadsdelen met een multiculturele samenstelling; Een aangetaste leefbaarheid en milieusituatie; Verouderde woningen; Kwalitatief lage openbare ruimte; Relatief veel criminaliteit en drugsoverlast; Verouderde infrastructuur en bedrijfsterreinen; Minder voorzieningen op het gebied van onderwijs, winkels en gezondheidszorg [11]. Vogelaarwijken vallen per definitie onder de noemer achterstandswijken. Echter, een achterstandswijk hoeft geen Vogelaarwijk te zijn. Voor de definitie van Vogelaarwijk worden 18 criteria gehanteerd waaronder kleine, oude en goedkope woningen, overlast, vandalisme en tevredenheid [12]. In Maastricht is Maastricht Oost een Vogelaarwijk; de wijken Wittevrouwenveld, Wyckerpoort, Limmel en Nazareth vallen hieronder. Sociaaleconomische status: De maatschappelijke positie die een persoon bekleedt, gemeten aan de hand van opleidingsniveau, inkomen en beroepsstatus [13]. Verschillen in opleiding, inkomen en beroep leiden tot verschillen in gezondheidsstatus. Het opleidingsniveau wordt het sterkst geassocieerd met gezondheid [14]. Het opleidingsniveau kan evenals de SES ingedeeld worden in drie categorieën: Laag: geen/lagere school, lbo, mavo Middelbaar: havo, vwo, mbo Hoog: hbo, universiteit. De opleidingsniveaus geclassificeerd als laag worden in verband gebracht met een lage SES, terwijl de hoge opleidingsniveaus geassocieerd worden met een hoge SES [15,16]. Doorgaans wordt opleidingsniveau dan ook als indicator voor SES gebruikt in wetenschappelijk onderzoek [17,18], o.a. aangezien de variabele beroepsstatus moeilijk in te delen is in categorieën [2]. In dit onderzoek wordt dezelfde methodiek gehanteerd: de categorie voor opleiding is in dit onderzoek gelijk gesteld aan de categorie voor SES. Leefstijl: Leefstijl is het gedrag dat invloed heeft op gezondheid. In dit onderzoek is ervoor gekozen om de leefstijlfactoren te hanteren die het meest beschreven worden in literatuur [19,20]. Leefstijl kan omschreven worden als het gedrag dat mensen vertonen op het gebied van roken, voeding en beweging. 9 Meet The Needs ZIO O&O

10 Roken kan geoperationaliseerd worden door te differentiëren in de categorieën rookt en rookt niet. Voeding is een complex begrip als het om leefstijl gaat, maar de BMI kan een indicator zijn voor slechte voedingsgewoonten. Een BMI van 25 kg/m2 (overgewicht en obesitas) indiceert slechte voedingsgewoonten. Beweging kan bepaald worden aan de hand van de Nederlandse norm voor gezond bewegen (NNGB). Om te voldoen aan de NNGB wordt verwacht dat een persoon tenminste vijf dagen per week 30 minuten matig intensief beweegt. De leefstijl van personen met een lage SES is over het algemeen slechter dan de leefstijl van mensen met een hoge SES [3]. Ongezonde leefstijl: Personen die gedrag vertonen dat een negatieve invloed heeft op de gezondheid hebben een ongezonde leefstijl. In dit onderzoek zijn dit personen die roken, en/of ongezond eetgedrag hebben (BMI 25 kg/m2) en/of onvoldoende bewegen (minder dan 5 dagen per week 30 minuten matig intensieve beweging). Zorgbehoefte: Wanneer hulp gewenst is bij het veranderen van leefstijl is sprake van een zorgbehoefte. (Leefstijl)aanbod dient aan te sluiten op de zorgbehoefte. In de literatuur wordt zorgbehoefte omschreven als de behoefte in een bepaalde hoeveelheid zorg ter compensatie van het ervaren tekort [21]. 1.3 Onderzoeksdoel Doel van dit onderzoek is inzicht krijgen in de ervaren zorgbehoeften van mensen met een lage SES woonachtig in een achterstandswijk in Maastricht. Dit inzicht maakt het vervolgens in de toekomst mogelijk een passend, laagdrempelig en wijkgericht aanbod, aansluitend bij de zorgbehoeften aan te bieden in achterstandswijken in Maastricht. Met dit aanbod wordt een verbetering van de leefstijl van mensen met een lage SES beoogd. De onderzoeksvragen die hierbij opgesteld zijn, zijn als volgt: 1. Wat is de ervaren zorgbehoeften op het gebied van leefstijlbegeleiding van mensen met een lage SES en ongezonde leefstijl woonachtig in een achterstandswijk in Maastricht? 2. Wat is het aanbod van programma s gericht op het verbeteren van leefstijl binnen de achterstandswijken van Maastricht? 3. In hoeverre zijn mensen met een lage SES en ongezonde leefstijl woonachtig in een achterstandswijk in Maastricht op de hoogte van het leefstijlaanbod in de wijk? 4. In hoeverre sluit het bestaande leefstijlaanbod in de wijk aan bij de ervaren zorgbehoeften van mensen met een lage SES en ongezonde leefstijl woonachtig in de wijk? 10 Meet The Needs ZIO O&O

11 2. Methode 2.1 Opzet Het beschrijvende onderzoek bevat twee delen: een literatuuronderzoek en een kwalitatief onderzoek. Met behulp van literatuuronderzoek is gezocht naar reeds bekende informatie over leefstijlaanbod in achterstandswijken. De literatuur is aangevuld met informatie uit gesprekken en e- mailcontact met aanbieders van leefstijlinterventies in achterstandswijken. Dit is het kwantitatieve deel van het onderzoek. Binnen het kwalitatieve gedeelte van het onderzoek zijn focusgroepen en interviews afgenomen. Aangezien in de Maastrichtse stadsdelen Noord-Oost en Noord-West de meeste mensen met een lage SES wonen, zijn voor deelname aan dit onderzoek vier huisartsenpraktijken uit deze gebieden geselecteerd. In twee praktijken (1x Noord-Oost, 1x Noord-West) heeft een focusgroepbijeenkomst plaatsgevonden. Daarnaast zijn een zestal interviews afgenomen bij patiënten afkomstig van drie huisartsenpraktijken (2x Noord-Oost, 1x Noord-west). 2.2 Onderzoekspopulatie Inclusiecriteria voor deelname aan het onderzoek waren: 1) een lage SES, 2) een ongezonde leefstijl, 3) ouder dan 18 jaar en 4) beheersing van de Nederlandse taal. Tijdens de selectie van deelnemers is rekening gehouden met een goede man/vrouw verdeling. Gestart werd met het rekruteren van respondenten voor de focusgroepen. Beoogd werd in vier huisartsenpraktijken een focusgroep te organiseren, waaraan in totaal 48 personen deelnamen. Hiertoe is in vier huisartsenpraktijken een poster opgehangen in de wachtkamer met daarop een uitleg van de gezochte doelgroep. Aangezien op deze posters onvoldoende respondenten reageerden, zijn de medewerkers van de huisartsenpraktijken gevraagd een selectie te maken van patiënten die voldeden aan de inclusiecriteria. In huisartsenpraktijken A en X (1x Noord-Oost, 1x Noord-West) werden naar aanleiding van deze methode voldoende respondenten geworven voor het organiseren van een focusgroep. Om voldoende data te verzamelen zijn in een tweede fase interviews afgenomen bij de respondenten die zich hadden aangemeld bij de andere twee huisartsenpraktijken (praktijk B en Y). Bovendien zijn nog twee respondenten gerekruteerd bij een vijfde praktijk uit Maastricht Noord-Oost, praktijk C. De rekrutering van de deelnemers wordt in figuur 1 op de volgende pagina schematisch weergegeven. 11 Meet The Needs ZIO O&O

12 FASE 1 focusgroep bijeenkomsten FASE 2 individuele interviews rekruteren/benaderen patiënten middels posters in 4 geselecteerde praktijken (X,Y,A,B) N=4 afkomstig van praktijk Y (onvoldoende voor organisatie focusgroep) N=2 afkomstig van praktijk Y Selectie patiënten door personeel in 3 geselecteerde praktijken (X,A,B) N=10 afkomstig van praktijk X, A Exclusie N=2 wegens indicatie GGZproblematiek Uitvoer en analyse focusgroep (n=2 bijeenkomsten) bij praktijk X en A Selectie patiënten door personeel praktijk B N=2 Inclusie praktijk C N=6 Uitvoer en analyse interviews (n=6 respondenten) bij praktijk Y,B,C Selectie patiënten door personeel praktijk C N=2 Figuur 1. Stroomschema rekrutering participanten 12 Meet The Needs ZIO O&O

13 2.3 Dataverzameling Door het uitvoeren van een literatuuronderzoek en gesprekken en contact met organisaties die aanbod hebben in leefstijlinterventies is de tweede vraagstelling beantwoord. De literatuur diende gepubliceerd te zijn in de afgelopen vijf jaar (vanaf 2007). Er is gekozen voor een termijn van vijf jaar om te bewerkstelligen dat enkel recente literatuur gebruikt zou worden. Er is gezocht naar literatuur via publieke zoekmachines als NCBI en Google. Er is gezocht met de zoektermen SES, leefstijl, leefstijlinterventies, roken, voeding, gewicht, behoeften, achterstandswijken, aanbod, Nederland. Daarnaast is het sneeuwbaleffect waarbij tevens is gekeken naar interessante verwijzingen naar andere literatuur. Via GGD Zuid Limburg en het ouderenproject [G]OUD is een deel van het leefstijlaanbod in kaart gebracht. Websites hiervan zijn gebruikt als basisinformatie. De eerste, derde en vierde vraagstelling zijn beantwoord door het houden van focusgroepen en interviews met mensen met een lage SES en ongezonde leefstijl woonachtig in een achterstandswijk in Maastricht. Fase 1 bestond uit focusgroepen geleid door de huisartsen van de deelnemende praktijken. De rol van de huisarts (gespreksleider) en de inhoud van de focusgroep zijn voorafgaand aan de focusgroep besproken met de huisartsen in een gezamenlijke bijeenkomst. Als leidraad voor de gespreksleiders is een semigestructureerd vragenschema (opgenomen in bijlage 1) opgesteld, dat is gebruikt tijdens de focusgroep. De onderzoeker was hierbij aanwezig om aantekeningen te maken en het proces te bewaken. De groepsgesprekken duurden anderhalf uur. Bij aanvang van de focusgroepbijeenkomsten hebben de patiënten een korte vragenlijst (opgenomen in bijlage 2) ingevuld met daarin vragen over opleiding, rookgedrag, voedingsgewoonten en beweging. Als aanvulling op de focusgroepen is in fase 2 een zestal interviews afgenomen. De steekproefgrootte is vastgesteld op basis van praktische haalbaarheid. Deze interviews werden afgenomen door de onderzoeker. Participanten werd de keuze gegeven waar het interview plaatsvond: bij ZIO of bij de patiënt thuis. Als leidraad voor het interview is een semigestructureerd interviewschema aangehouden (opgenomen in bijlage 3). Het interview sloot af met het voorleggen van een bestaand leefstijlaanbod dat in 2011 vanuit ZIO werd georganiseerd (de flyer waarop dit aanbod gepresenteerd werd, is opgenomen in bijlage 4). 2.4 Data analyse Doordat het onderzoek uit drie delen bestaat, heeft ook de analyse in drie delen plaatsgevonden. Literatuur is gebruikt om het onderwerp af te bakenen en begrippen te operationaliseren. Literatuur waarin het bestaande leefstijlaanbod in Maastricht staat beschreven is gebruikt als kader voor de semigestructureerde focusgroepen. 13 Meet The Needs ZIO O&O

14 Als aanvulling op literatuur over het leefstijlaanbod is informatie verkregen uit vraaggesprekken en contact met aanbieders van leefstijlprogramma s op het gebied van voeding, beweging en roken in de achterstandswijken. De analyse van de data afkomstig uit de focusgroepen is op een systematische wijze verlopen. Van de semigestructureerde focusgroepen zijn geluidsopnames gemaakt. Vervolgens heeft een systematische preparatie en analyse plaatsgevonden. De data is geprepareerd door de gesproken tekst letterlijk uit te typen (transcript), vervolgens is de niet-relevante tekst geschrapt en is de tekst ingedeeld in fragmenten. De analyse van de data is gebeurd met behulp van het softwareprogramma NVivo. In dit programma zijn de tekstfragmenten gelabeld en ruimtelijk geordend door een labelstructuur toe te kennen. De geldigheid van de labels is bovendien vastgesteld door een tweede onderzoeker. Van deze labels is een samenvatting gemaakt en vervolgens zijn de vragen uit het interviewschema beantwoord op basis van deze samenvattingen. Op basis van de analyse van de data afkomstig van de focusgroepen is bekeken welke informatie mistte om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Dit bood een kader voor het interviewschema. De analyse van de interviews is op eenzelfde manier verlopen als de analyse van de focusgroepen. 14 Meet The Needs ZIO O&O

15 3. Resultaten 3.1 Resultaten literatuuronderzoek en gesprekken met aanbieders Als eerste stap is gezocht naar literatuur over leefstijlaanbod op het gebied van bewegen, voeding en roken. In bijlage 5 wordt het aantal hits gevonden bij verschillende zoektermen weergegeven. Stap twee bestond uit gesprekken en contact met aanbieders van leefstijlaanbod. Op basis van deze twee stappen is een overzicht van leefstijlaanbod gemaakt met activiteiten op het gebied van bewegen, voeding en roken dat wordt weergegeven in bijlage 6. Op het gebied van bewegen worden verschillende activiteiten georganiseerd binnen de gemeente Maastricht. In zowel stadsdeel Noord- Oost en Noord-West worden MBvO-activiteiten (Meer Bewegen voor Ouderen) georganiseerd vanuit het maatschappelijk werk. Bovendien worden in stadsdeel Noord-Oost tevens andere activiteiten aangeboden vanuit andere aanbieders. In stadsdeel Noord-Oost kan men voor advies ten aanzien van voeding terecht bij het inloop spreekuur van een diëtist (georganiseerd vanuit een thuiszorgorganisatie). Bovendien kan men in dit stadsdeel gebruik maken van een maaltijdvoorziening. Verder worden in de gemeente voorlichtingen op het gebied van voeding georganiseerd, deze zijn niet wijkgebonden. Er is aanbod beschikbaar voor de begeleiding bij stoppen met roken. Ook deze activiteiten zijn niet wijkgebonden. 3.2 Resultaten Focusgroepen Onderzoekspopulatie In totaal zijn vier huisartsen, afkomstig van vier verschillende huisartsenpraktijken benaderd voor het organiseren van een focusgroepsbijeenkomst. Gedurende de inclusieperiode kwamen 10 aanmeldingen binnen. Deze 10 respondenten waren afkomstig van twee verschillende huisartsenpraktijken (per huisartsenpraktijk vijf patiënten). Op 21 juni 2012 heeft de focusgroep in stadsdeel Noord-West plaatsgevonden in een ruimte in de betrokken huisartsenpraktijk. Aanwezig waren de huisarts (gespreksleider), medewerker ZIO en vijf patiënten van deze huisartsenpraktijk (X). De focusgroep in stadsdeel Noord-Oost is georganiseerd op 13 juni in een ruimte in een trefcentrum in de wijk. Aanwezig waren de huisarts (gespreksleider), medewerker ZIO en vijf patiënten van huisartsenpraktijk A. De kenmerken van de patiënten die deelnamen aan deze focusgroepbijeenkomsten worden gepresenteerd in tabel Meet The Needs ZIO O&O

16 Tabel 1. Kenmerken deelnemers focusgroepen (N=10) Kenmerk Gemiddelde / Frequenties Gemiddelde leeftijd (in jaren) 64,8 Geslacht Vrouwelijk Mannelijk N = 6 N=4 Voldoet aan NNGB* N=0 Gewichtsklasse Ondergewicht (BMI < 20 kg/m 2 ) Normaal gewicht (BMI kg/m 2 ) Overgewicht (BMI kg/m 2 ) Obesitas (BMI >30 kg/m 2 ) Rookstatus Roker Niet-roker Opleidingsniveau Laag Middelbaar Hoog N=0 N=0 N=4 N=6 N=2 N=8 N=7 N=3 N=0 *NNGB = Nederlandse Norm Gezond Bewegen Resultaten Leefstijlaanbod in de wijk Op moment van afname van de focusgroepen, nemen drie van de tien respondenten deel aan activiteiten ter verbetering van de leefstijl: één respondent neemt deel aan outdoorfitness in een nabij gelegen wijk, twee respondenten volgen oefentherapie bij een fysiotherapeut. In het verleden hebben de respondenten deelgenomen aan de volgende activiteiten: gymnastiek vereniging (4x), infraroodcabines (1x), programma om af te vallen (1x), en voorlichtingen door diëtist (1x). Samengevat noemen de respondenten de volgende redenen voor stoppen met deze activiteiten 1) kosten, 2) niet passend tijdstip, en 3) het niet aansluiten bij het kennisniveau. Ik ben er zelf ook geweest en ik vond dat fantastisch. Maar weet je wat het was? Het was een lastige tijd, het was om twaalf uur. Uit de focusgroep in stadsdeel Noord-West blijkt dat het bestaande wijkgebonden leefstijl aanbod weinig bekend is bij de respondenten. Zij ervaren de informatievoorziening als onvoldoende. Nee, dat is het dus, wat dat betreft zijn wij als Maastrichtenaren best wel stom gehouden. Want 16 Meet The Needs ZIO O&O

17 volgens mij weten heel veel mensen niet dat zoiets (begeleiding door ergotherapeut) bestaat. Uit de focusgroep georganiseerd in stadsdeel Noord-Oost wordt duidelijk dat het aanbod op het gebied van bewegen redelijk bekend is bij de respondenten. Het leefstijlaanbod op het gebied van voeding en roken wordt echter niet genoemd door de respondenten. In beide focusgroepen wordt gediscussieerd over welke persoon de informatie omtrent het leefstijlaanbod zou moeten verspreiden. De huisarts wordt door enkele respondenten aangeduid als een persoon met een centrale functie binnen deze informatievoorziening. De huisarts beschikt namelijk over contactgegevens en is bekend met de aandoeningen van de wijkbewoners. Echter, de huisarts merkt op dat dit juridische obstakels met zich meebrengt omdat de huisarts deze informatie niet mag verspreiden. Bovendien wordt door de respondenten getwijfeld of de huisarts hier voldoende tijd voor heeft. Als andere opties worden door de respondenten genoemd: 1) een groep personen die informatie inventariseert en doorspeelt naar wijkbewoners, en 2) personeel van de thuiszorg. Tevens wordt gesproken over de meest efficiënte wijze van informatievoorziening. wordt door de meerderheid van de respondenten gezien als meest efficiënte informatiemiddel. Echter, niet iedereen beschikt over . Mond-tot-mond reclame vormt hierop een goede aanvulling. Advertenties in buurtkranten worden aangeduid als minder efficiënt. Overige opties genoemd door aanwezigen zijn een informatiemiddag, sms en facebook Ervaren zorgbehoefte De respondenten geven aan behoefte te hebben aan een voorlichting door de diëtist en beweegactiviteiten, zoals een fietsclubje, zwemmen/aquajogging, gymclubje, wandelgroep en oefenruimte fysiotherapeut. Uit de focusgroepen blijkt dat de ervaren kennis ten aanzien van gezonde voeding verschilt tussen de respondenten: de ene respondent geeft aan weinig kennis op dit gebied te hebben, anderen geven aan over veel kennis op dit gebied te beschikken. Een aantal respondenten geeft aan dat hun kennisniveau wordt beïnvloed door het wel/niet hebben van een ziekte. Uit één van de focusgroepen blijkt echter dat niet alle respondenten over juiste informatie over voeding beschikken. Zo wordt bijvoorbeeld door één van de respondenten gesteld dat, wanneer men een winkelkarretje neemt in plaats van een mandje, men geneigd is om minder producten te kopen. 17 Meet The Needs ZIO O&O

18 Randvoorwaarden gezondheidsbevorderende activiteiten Aangegeven wordt dat bij de organisatie van gezondheidsbevorderende activiteiten het aanbod dient te voldoen aan een aantal voorwaarden. Zie voor een overzicht van deze randvoorwaarden onderstaande tabel: Tabel 2. Overzicht randvoorwaarden gezondheidsbevorderende activiteiten Onderwerpen Randvoorwaarden Praktische overwegingen De kosten moeten laag zijn # Het tijdstip moet schikken Het aanbod dient op korte termijn te starten Zaken betreffende de inhoud van het aanbod Het aanbod dient de juiste doelgroep aan te spreken Er dient begeleiding aanwezig te zijn Het (instap)niveau dient niet te hoog te zijn Er dient aandacht te zijn voor het sociale aspect Zaken ten aanzien van de locatie Korte afstand woning en het aanbod # Buitenlucht Veilige omgeving Zaken t.a.v. de coördinatie van het aanbod Persoonlijke belemmeringen voor deelname Een duidelijk aanspreekpunt voor vragen over het aanbod Gezondheidsklachten Drempelvrees # Zaken die meest frequent benoemd zijn binnen de focusgroepen. Praktische overwegingen De meerderheid van de respondenten geeft (herhaaldelijk) aan dat kosten meespelen in de overweging voor het wel of niet deelnemen aan leefstijlaanbod. Kosten worden het meest frequent genoemd als drempel om deel te nemen aan leefstijlaanbod. Als het nou bijvoorbeeld acht euro per maand is voor een gymclubje, dan doe je dat. Maar als je veertig euro moet gaan neerleggen, we moeten ook nog leven hè, dat is gewoon zo. Uit de focusgroep blijkt bovendien dat, indien aanbod vergoed zou worden door de zorgverzekeraar, mensen eerder geneigd zijn om deel te nemen. Echter, veel onduidelijkheid bestaat over wat wel en niet vergoed wordt door de zorgverzekeraar; de informatievoorziening door de zorgverzekeraar is onduidelijk. Men geeft dan ook aan behoefte te hebben aan voorlichting over de vergoedingen vanuit de zorgverzekeraar. Verder wordt aangegeven dat het tijdstip waarop het aanbod plaatsvindt, een drempel kan vormen om deel te nemen aan activiteiten. Het meest geschikte tijdstip verschilt 18 Meet The Needs ZIO O&O

19 echter van persoon tot persoon: de ene respondent geeft aan dat s avonds (vanaf 18:00u) het best schikt, een andere respondent geeft daarentegen aan de voorkeur te geven aan s middags. Het wordt als prettig ervaren dat men zelf kan beslissen op welk moment gebruik wordt gemaakt van het aanbod. In één van de focusgroepen komt tevens naar voren dat een activiteit voor ouderen niet in de avonduren (als het donker is) georganiseerd dient te worden. Eén focusgroepslid benoemt tenslotte dat de tijdsduur tussen aanmelding en start van belang is. Zaken betreffende de inhoud van het aanbod Als reden voor het niet deelnemen aan een bepaalde beweegactiviteit wordt genoemd dat deze activiteit met name geschikt zou zijn voor jeugd. Bovendien wordt door meerdere respondenten genoemd dat aanbod ontwikkeld dient te worden voor meerdere doelgroepen: zowel voor jongeren als voor ouderen. Verder wenst men begeleiding. Eén respondent geeft aan dat begeleiding tijdens het sporten een rol speelt in zijn/haar overweging om deel te nemen aan een (in dit geval) beweegactiviteit. En dan kun je bij fitnessbedrijf X (...) maar daar heb je geen begeleiding. Dus dat is eigenlijk ook wel een beetje onverantwoord om zonder begeleiding te gaan sporten. Want je weet niet wat je allemaal mag. Uit de focusgroepen komt naar voren dat de respondenten wensen dat het niveau langzaam opgebouwd wordt en bij de start wordt aangepast aan het niveau van de instromers. Zo wordt bijvoorbeeld niet deelgenomen aan Zumba omdat het te zwaar zou zijn. Binnen het aanbod dient er volgens een aantal respondenten aandacht te zijn voor het sociale aspect: men sport liever niet alleen. Met twee personen is gezelliger en werkt motiverend. Men geeft aan dat het van belang is dat men elkaar kent. Eén respondent oppert het idee een beweegactiviteit te koppelen aan een sociale activiteit. Of onderweg gewoon ergens een kop koffie gaan drinken, dat is ook leuk. Zo van, we lopen een stuk daar naartoe dan drink je rustig wat en dan loop je ook weer terug. Zaken ten aanzien van de locatie Meerdere respondenten geven aan dat de afstand tot het aanbod een randvoorwaarde is voor deelname, het aanbod dient in de eigen wijk of aangrenzende wijken te liggen. Als je maar aan je eigen kant van de maas blijft, denk ik. Zolang ik maar niet vanuit hier naar Wittevrouwenveld moet gaan, of naar Amby moet gaan. Dat is te ver. Het moet wel aan deze kant blijven. Het moet liggen waar je woont en de omliggende wijken. 19 Meet The Needs ZIO O&O

20 Eén respondent geeft aan graag activiteiten in de buitenlucht te ondernemen. Twee respondenten geven aan dat activiteiten niet georganiseerd dienen te worden bij een industrieterrein en/of in de aanwezigheid van hangjongeren. Zaken t.a.v. de coördinatie van het aanbod Er wordt door meerdere focusgroepsleden aangegeven dat het van belang is om te beschikken over een algemeen telefoonnummer. Men geeft aan de ervaring te hebben van het kastje naar de muur gestuurd te worden op het moment dat men vragen heeft over leefstijlaanbod (als starttijden, annulering, etc.). Persoonlijke belemmeringen voor deelname Twee respondenten geven aan dat de aanwezigheid van gezondheidsklachten (steunkousen, rugpijn) een drempel vormen om deel te nemen aan leefstijlaanbod. Tenslotte wordt drempelvrees om als nieuweling in een reeds bestaande groep te sporten door één van de respondenten genoemd als belemmering. De overige respondenten geven echter aan dit niet als drempel te ervaren. 3.3 Resultaten Interviews Onderzoekspopulatie Als aanvulling op de focusgroepen, is in fase 2 een zestal interviews afgenomen. Aanwezig waren de geïnterviewde en de interviewer. Eén interview heeft plaatsgevonden op het kantoor van de ZIO, de overige bij de respondenten thuis. De patiëntkenmerken van de geïnterviewden worden in tabel 3 weergegeven Resultaten Gezondheid en leefstijl Het begrip gezondheid wordt door de respondenten verschillend benaderd. Een aantal benoemd met name de fysieke aspecten van gezondheid (als niet roken, gezonde voeding, beperkt alcohol gebruik, omgeving en hygiëne), anderen juist de meer geestelijke ofwel maatschappelijke aspecten (fijne leefomgeving, gelukkig zijn, financiële situatie, afwezigheid van stress). Door geen van de respondenten wordt de afwezigheid van ziekten en/of letsel genoemd. Het begrip leefstijl is bij de helft van de respondenten onbekend. De andere drie respondenten geven echter aan het begrip te kennen. Slechts één respondent geeft een definitie van het begrip. Je leefstijl is gewoon de manier waarop je leeft. De ene heeft een leefstijl van junkfood en bier drinken iedere dag. En de andere heeft een leefstijl van iedere avond een salade met diet-cola ofzo. 20 Meet The Needs ZIO O&O