Het mensenoffer: bronnen en achtergronden. drs. Annet Nieuwhof

Transcriptie

1 Het mensenoffer: bronnen en achtergronden drs. Annet Nieuwhof

2

3 Perceptie: Sensatie Afschuw, walging Geassocieerd met primitieve(lingen) Voorbij stadium in evolutie Ver en exotisch

4 Discours: Mythisch verleden Propaganda, beschuldigingen (Excuus voor) kolonialisme en oorlog Verkettering Anderen, niet wij >>> Wat is waar en wat niet?

5 Mensenoffer: vorm van religieus geweld wat is religie? godsdienstwetenschappelijke term (verwarring: institutionele religie) hebben van bovennatuurlijke voorstellingen intuïtief bijproduct van nuttige eigenschappen (die ons als sociale diersoort helpen overleven) Intuïtief: we zijn ons niet bewust van de manier waarop religieuze voorstellingen in ons brein postvatten

6 We kunnen denken en praten over wat niet hier en nu is taal LEEUW bijproduct van o.a.: 2D en 3D-afbeeldingen symbolen

7 SOCIALE CAPACITEITEN theory of mind: bv. ik denk dat jij denkt of weet dat ik vermoed wat jij gedaan hebt, enz. moreel besef, allianties sluiten, altruïsme etc. >>> (empathisch vermogen)

8 letten op omgeving, herkennen van gevaar of prooi, interpreteren van signalen (better safe than sorry)

9 interpreteren van aanwijzingen in de omgeving > actoren ook: geluk of pech >> bovennatuurlijke actor beloning of straf gevoelens van dankbaarheid of schuld of: iemand de schuld geven

10 heksengeloof in Afrika 1937

11 Verwerken en interpreteren van informatie: grotendeels onbewust >> intuïtie >> verhaal Intuïtie >> bovennatuurlijke wezens = sociale personen, met extra eigenschappen: onzichtbaar kunnen ingrijpen >> goede relaties >> geschenkenuitwisseling

12 Geschenk voor bovennatuurlijke = offer mensenoffer? : Het doden van een mens als geschenk aan een bovennatuurlijk wezen antropologie: geschenkenuitwisseling

13 Marcel Mauss 1924: Essai sur le don. Forme et raison de l échange

14 net verschenen

15 Geschenkenuitwisseling tussen mensen berust op reciprociteit ( voor wat hoort wat ) 1. Geven 2. Gever: verwachting tegengift Ontvanger: acceptatie > > verplichting 3. Tegengift 4. Enzovoorts. >> verbindt mensen met elkaar (ook nu nog)

16 voorwerpen met bepaalde waarde titels functies symbolische voorwerpen onderscheidingen goed gedrag mensen

17 Offer ook: van goed gedrag tot dieren en mensen Ik heb nooit iemand kwaad gedaan, waarom krijg ik dan deze erge ziekte? Waaraan heb ik dit verdiend? verwachte tegenprestatie: welwillende houding of nauwkeurig omschreven doel (genezing, algemeen welzijn, overwinning, vruchtbaarheid, succes in onderneming, enz )

18 - religie is niet vrijblijvend - als je je niet aan de regels houdt, dan. - zendingsdrang Relatie met bovennatuurlijke: belangrijk(st)e sociale relatie Kan steeds weer leiden tot geweld

19 Offer van Isaäc/ Abraham Rembrandt 1655 Genesis 22, 1-19

20 geofferde: mens als ultieme offer persoon uit eigen groep (traditie (koning), vrijwilliger, uitverkorene, loting) buitenstaanders (gevangenen, slaven etc.) misdadigers (terechtstelling als offer) oorlogsbuit, inclusief krijgsgevangenen (aan goden gewijd/beloofd)

21 9 na Chr.: slag Teutoburger woud 3 legioenen verslagen (ca ) + legioensadelaars

22 Expeditie Germanicus, 15 na Chr.: adelaars heroveren en doden begraven - officieren op altaren - schedels aan bomen gespijkerd > mensenoffers (Tacitus: Annales) Discours: tegenstanders afschilderen als barbaren / barbaarser

23 rituele moord: Religieus (verbonden met bovennatuurlijke): Offer: uitwisseling ( ) Votiefoffer Zoenoffer, zondebok, rituele reiniging Gebruik mens als magisch object ( ) Niet-religieus: Doden van mensen (slaven, slavinnen, echtgenotes, soldaten, volgelingen, kinderen) bij dood van hooggeplaatste persoon

24 Kinderoffers Carthago ca v.chr. schriftelijke bronnen: Feniciërs voerden kinderoffers uit. maar: Romeinse e.a. propaganda?

25 1862

26 Stager (1980): zeer jonge kinderen vaak met lammeren >> voorjaar urnen met resten van 1 of meer kinderen urnen tussen 400 en 200 v. Chr. >> 100 per jaar

27 Controverse offers of natuurlijke kindersterfte? betrouwbaarheid antieke teksten morele bezwaren nu

28 Carthage Is Trying To Live Down Image As Site of Infanticide Archaeologist in Tunisia Disputes Long-Held View Of Ancients' Practices By ANDREW HIGGINS Staff Reporter of THE WALL STREET JOURNAL Updated May 26, :01 a.m. CARTHAGE, Tunisia -- Mhamed Hassine Fantar has a bone to pick with the Roman Empire, French writer Gustave Flaubert and a group of Americans who specialize in digging up old graves. An expert on ancient Carthage -- a city obliterated by the Romans more than 2,000 years ago -- Mr. Fantar is campaigning to clear his forefathers of a nasty stigma: a reputation for infanticide. "We didn't do it," says the 69-year-old archaeologist, rejecting accusations that the ancient citizens of this North African land sacrificed babies to appease their gods.

29 Bronnen mensenoffer: Ooggetuigenverslagen, ambtelijke verslagen, inscripties Andere schriftelijke bronnen (verhalen over, mythen) Feitelijke resten >> archeologie

30 Ooggetuigenverslagen, ambtelijke verslagen Incarijk Peru 1622 (verslag Hernández Príncipe): Lokale ambtenaar uit Ocros (Caque Poma) kreeg toestemming om zijn 10-jarige dochter te offeren aan de zonnegod, als beloning voor het aanleggen van een irrigatiekanaal en ter gelegenheid van zijn politieke promotie. Het meisje (Tanta Carhua) liet zich vrijwillig inmetselen op een berg bij de akkers van haar vader en werd daarna vereerd als een lokale vruchtbaarheidsgodin.

31 Elementen: vrijwilligheid beloning voor het slachtoffer (> godin) vruchtbaarheid hiërarchisch georganiseerde staat

32 Mensenoffer bij de Azteken (uit: Codex Magliabechianao)

33 Azteken: mensenoffer in verschillende vormen gecompliceerde mythologie voedsel voor de goden, ritueel doden van godheid, verzoening/reiniging verschillende manieren van doden + vaak hart uitnemen beloning voor de slachtoffers: mooier hiernamaals zekere mate van vrijwilligheid slachtoffers: krijgsgevangenen, slaven, edelen, e.v.a. hiërarchisch georganiseerde staat

34 o Verband tussen mensenoffers en strakke/ hierarchische sociale organisatie (vroege staten, Egypte, Mesopotamië, China, Amerika, Afrika) o Gecompliceerde mythologie o Verschillende betekenissen lopen door elkaar heen: zondebok/zoenoffer, offer in klassieke zin, voedsel goden o Geofferde wordt er beter van, deels vrijwillig

35 Onbetrouwbaarheid schriftelijke bronnen discours! bv: propaganda contrast heden/verleden bv. Ierland Bijbel Griekenland

36 Echt waar? gladiatorengevechten stelen graan, doodstraf >> Ceres 90 AD: 2 Grieken en 2 Galliërs levend begraven op het Capitool > afwenden voorspelling

37 Julius Caesar, Gallische Oorlogen VI, (1 e eeuw v.chr.): Sommige stammen hebben enorm grote poppen, met ledematen gemaakt van rijshout. Daar zetten ze mensen levend in, waarna ze de poppen in brand steken; de mensen komen dan om in de vlammen. Terechtstellingen van betrapte dieven, rovers of andere misdadigers zijn volgens hen de goden het meest welgevallig; maar als er daarvan geen meer voorradig zijn, gaan ze zelfs over tot het terechtstellen van onschuldigen. WAAR OF NIET WAAR? Wicker Man met mensenoffers, afbeelding 18 e eeuw

38 Kelten, Wicca s, Neopaganisme The Wickerman, 1973.

39 Interpretatie ongewone menselijke resten in archeologie: 2 kanten 1. mensenoffer, kannibalisme, geweld, mens als afval 2. gebruik beenderen na overlijden, voorouderrituelen ( human nature bias )

40

41 In de ijzertijd en de Romeinse tijd: Geen grafvelden Geïsoleerde graven in veel terpen en wierden, zonder grafgiften of sieraden Slechts 3 crematiegraven bekend Regelmatig losse menselijke botten gevonden, ook bewerkt

42 Hurkskelet Tzum-Klaverbloem

43 Stiens-terp Kramer bewerkte menselijke beenderen Hempens-Glins

44 Wommels-Stapert (1994)

45 Gangbare idee: >> Crematie was normale grafritueel Argumenten: Ook in binnenland Crematieresten zonder urn in de kwelder zijn vrijwel onherkenbaar losse graven zijn mensenoffers losse botten komen uit toevallig verstoorde graven (maar: geen verstoorde graven)

46 Nieuwe gegevens: Englum (2000) >> opgraving Ezinge ( ) >> herwaardering oude gegevens

47 Englum Ezinge wierde Groningen 5 km

48 Englum opgraving 2000 Foto: J. Bosboom

49 RuG/GIA

50 RuG/GIA vondstniveau uitbreiding woonpodium Datering: 3 e eeuw v. Chr.

51 RuG/GIA

52 Menselijke schedel As Dierlijk bot Aardewerkscherf

53 gesnelde koppen? hoofden van geofferde mensen? Gewoon graven geruimd? Schedels waren gewoon afval op mesthoop?

54

55 1 2 3 ca ?

56 leeftijd: jong meeste mensen werden niet ouder dan 40 geen aanwijzing voor niet-natuurlijke dood!

57 cribra orbitalia (bloedarmoede, mogelijk door malaria)

58 1 2 3 Alleen recente beschadigingen Geen onderkaken Geen wervels 5 Nauwelijks tanden en kiezen Deel van schedels gefragmenteerd 8 4 Breuken langs natuurlijke 6 schedelnaden 7 5 Geen sporen van geweld Niet alleen schedels maar ook wat kleine botjes

59 Conclusie: geen onthoofding maar: schedels overgebleven na EXCARNATIE (= ontvlezing) daarna >>> schedels + andere overgebleven botjes en fragmenten verzameld en bewaard Schedels lang bewaard: tanden en kiezen vielen uit, schedeldelen raakten los >>> verzamelde botten gebruikt in rituelen

60 interpretatie: Het begraven van de schedels maakte deel uit van een ritueel dat te maken had met de uitbreiding van het een woonpodium Geen bouwoffer >> Voorouderlijke grond

61 losse botten in terpengebied: schedels en delen van schedels + kleine hoeveelheid andere botten (vooral kleine botjes of fragmenten van grotere botten) VRAAG: welk type excarnatie verklaart deze vondsten? ANTWOORD: bovengrondse excarnatie m.b.v. aaseters

62 Onderzoeker Haglund: stadia van ontbinding wanneer honden toegang hebben tot een lichaam fase Resten 0 Zachte delen gegeten door ongewervelden, vogels en honden; Botten nog in anatomisch verband 1 Borstkas, armen, sleutelbeenderen en schouderbladen meegenomen 2 Benen geheel of gedeeltelijk meegenomen 3 Alleen ruggegraat nog in verband 4 Skelet niet meer in anatomisch verband; alleen schedel en toevallige botten of restanten botten zijn achtergebleven.

63 Ezinge, , A.E. van Giffen

64 Opgravingsdocumentatie: inventarisatie menselijke resten Ezinge IJzertijd en Romeinse tijd: 12 inhumatiegraven 10 losse botten - o.a. 4 bewerkte botten

65 ijzertijd (5 e 1 e eeuw v. Chr.) schedelfragment schedelfragment menschen beenderen

66 2 e -1 e eeuw v.chr. typische langschedelige representant van de eerste terpbewoners op wat gras in: Van Giffen 1928

67 onderkaak en schedelfragment 1 e eeuw na Chr.

68 vraatsporen hond!

69 bewerkt schedelfragment + 2 weefgewichten potten 1 e eeuw na Chr.

70 vraatsporen hond! handvat van bovenarmbot, gevonden in haard + - handvat van schapenbot - complete pot 2 e eeuw na Chr.

71 schedelnapjes datering: rond begin jaartelling

72 Conclusies 1. Klein aantal graven vergeleken met omvang nederzetting: Inhumatie was niet gewone grafritueel 2. Excarnatie was (waarschijnlijk) gangbaar 3. Menselijke resten steeds in of in de buurt van huizen 4. Menselijke resten horen bij huishouden >> onvervreemdbare objecten >>> identiteit 5. Losse botten en graven bij huizen: creëren voorouderlijke grond Geen mensenoffers!

73 Nederland: 50 veenlijken Ook in Denemarken, Noorden Noordwest-Duitsland, Groot Brittannië en Ierland

74 Paar van Weerdinge 2 mannen Ingewanden >> toekomst voorspellen?

75

76 Oudst bekende foto's van een veenlijk op de vindplaats, 1 mei 1892, Nederfrideriksmose

77 De man van Tollund

78 meisje van Yde

79 Meisje en man Windeby Andere veenvondsten: Aardewerk Houten voorwerpen Halffabrikaten Haarstrengen Maalstenen Dierenhoorns e.v.a

80 In open water of kuil in moeras Soms bedekt/vastgezet met stokken Soms kleding (alleen wol en leer bewaard, linnen niet) Soms afgeknipt haar Soms vastgebonden Lichamelijke gebreken komen voor Mannen, vrouwen, kinderen Kwam waarschijnlijk niet veel voor Geen sterk hiërarchische maatschappij Doodsoorzaken: wurgen, ophangen, steek- en snijwonden, onthoofden, vergif, breken van ledematen, e.a., of combinatie >> overkill Zorg Vrijwillig?

81 elite? zelfopoffering in belang van de gemeenschap? etnografische parallellen De Kelten offerden hun koningen op gruwelijke wijze :

82 Tot begin 20 ste eeuw: Medicijn in Europa!