Subsistence: Cursus Seniorenacademie najaar 2015

Transcriptie

1 Cursus Seniorenacademie najaar 2015 houtsnijwerk: late ijzertijd (2 e eeuw v.chr.), Ezinge Wonen op terpen en wierden. De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied 5. Rituelen en religie Annet Nieuwhof Subsistence: voedsel en water woning warmte kleding en sieraden gebruiksvoorwerpen symbolische voorwerpen spel Masker Middelstum-Boerdamsterweg Ezinge, speelsteentjes van terra sigillata (ca. 5 e eeuw v.chr.) foto Groninger Museum 1

2 Heiligdommen? >> Nooit gevonden Vergelijking: veengebieden Drenthe In terpengebied: onderzoekslacune Religie Grafritueel: Wat deed men met de doden? D en vele andere?? Vanaf 5 e eeuw na Chr.: grafvelden met crematiegraven en inhumatiegraven (=lijkbegraving). Verschillende soorten graven: crematiegraven met en zonder crematieurnen inhumatiegraven zonder of met kist (bv. boomkist) Germaanse mythologie: Edda, 13 e eeuw, IJsland vroegmiddeleeuwse grafvelden 4 e eeuw na Chr.: Terpen- en wierdengebied vrijwel onbewoond Daarna nieuwe bewoners Daarvoor?? 2

3 Grafveld Oosterbeintum In: Knol 1996 De Bouwerd-Ezinge 3

4 Wijnaldum, Murkje Gangbare idee: Crematie was normale grafritueel Onderzoekslacune: crematieresten zonder urn in de kwelder zijn vrijwel onherkenbaar losse graven en botten worden meestal genegeerd Of: losse graven zijn mensenoffers losse botten komen uit toevallig verstoorde graven In de ijzertijd en de Romeinse tijd: Weinig bekend over grafritueel Klein aantal geïsoleerde graven in veel terpen, zonder grafgiften of sieraden Slechts 3 crematiegraven bekend Regelmatig losse menselijke botten gevonden Archeologie terpen- en wierdengebied Theorie van ritueel Case-study Ezinge Case-study Englum Inventarisatie en analyse menselijke resten >> Overzicht ritueel handelen in terpen- en wierdengebied, IJzertijd en Romeinse tijd 4

5 Centrale vraag: Kunnen we iets te weten komen over de ideeën van mensen in het verleden, op grond van de vondsten in het bodemarchief? Ideeën: Levensbeschouwing Belevingswereld Religieuze voorstellingen Rituelen kunnen religieus en niet- religieus zijn! Overlap tussen ritueel en niet-ritueel Ritueel: veelvormig en veranderlijk Onderzoek naar ritueel in de archeologie: Geloofsvoorstellingen en belevingswereld laten niets achter in de bodem Rituelen soms wel! 1. Herkenning: meestal op grond van negatieve argumenten ( we kunnen geen praktische/andere verklaring bedenken ) >> Rare, onverklaarbare vondsten Resultaat: Slechts weinig resten van rituelen worden herkend Wat is een ritueel? archeologie Een ritueel is een soort voorstelling, die persoonlijke, sociale, economische, religieuze of politieke aspecten van het menselijk bestaan kan benadrukken, en die kan bestaan uit verschillende elementen, bv. symbolische, geritualiseerde, magische en praktische handelingen, alleleri voorwerpen, taal in verschillende vormen, muziek, maaltijden, en natuurlijke en bovennatuurlijke deelnemers. Rare vondsten Archeologisch herkenbaar Rituelen die sporen nalaten in de bodem Alle rituelen in een samenleving 5

6 Noodzakelijk: - Positieve criteria! 1. Herkenning >>>>> 2. Interpretatie, verklaring Wat voor ritueel? Bij welke gelegenheid uitgevoerd? Door wie? >> verschillende, elkaar aanvullende kenmerken en criteria Nodig: grondige kennis van alle aspecten van samenleving geen standaard-verklaringen Kenmerken bv.: Bijzondere voorwerpen Complete voorwerpen Structuur Voedsel Speciale plaatsen Bijzondere behandeling Opzettelijke beschadiging etc. Case-studies uit het Reitdiepgebied: 1.Englum (opgraving 2000) vreemde vondsten >> ritueel Nauwkeurige analyse van elk vondstcomplex ( kwalitatieve analyse ) 2.Ezinge (opgraving ) Toepassing positieve criteria Groot aantal rituele deposities ( kwantitatieve analyse ) >>> Vondstcomplex alle kenmerken belangrijk Ezinge Englum wierde onderzoek: Reconstructie gebeurtenissen 5 km Groningen 6

7 Englum opgraving 2000 Foto: J. Bosboom RuG/GIA Menselijke schedel As Dierlijk bot Aardewerkscherf RuG/GIA gesnelde koppen? hoofden van geofferde mensen? Gewoon graven geruimd? Datering: midden-ijzertijd, v. Chr. Schedels waren gewoon afval op mesthoop? 7

8 leeftijd: jong meeste mensen werden niet ouder dan geen aanwijzing voor niet-natuurlijke dood! ca cribra orbitalia (bloedarmoede, mogelijk door malaria) ? Alleen recente beschadigingen 4 Geen onderkaken Geen wervels 5 8 Nauwelijks tanden en kiezen Deel van schedels gefragmenteerd Breuken langs natuurlijke schedelnaden Geen sporen van geweld Niet alleen schedels maar ook wat andere botjes geen onthoofding maar: schedels overgebleven na EXCARNATIE (= ontvlezing) 8

9 Vlak 2 X X Vlak 3 X X X N Vondsten en context Mestlaag = uitbreiding podium roetsporen + aanslag >> kookpotten secundaire doorboring >>>> vlak voor ritueel >> vloeistofoffer, daarna gebroken RECONSTRUCTIE GEBEURTENISSEN : 1. In de bodem van drie gebruikte kookpotten worden gaten geboord 2. Een eerste laag mest wordt opgebracht 3. Twee koeien worden geslacht; poten worden op de mestlaag geplaatst; 8 schedels en enkele kleine botjes worden daar ook neergelegd, het geheel vormt een cirkel (?); de potten worden gevuld met? en (waarschijnlijk) ook daar geplaatst; de rest van vlees wordt opgegeten INTERMEZZO: enkele schedels worden verplaatst, op enkele botten wordt geknaagd 4. De potten worden gebroken en de scherven en etensresten worden bij de schedels en botten gegooid; alles wordt met mest bedekt 5. De mest boven de schedels wordt in brand gestoken later: 9

10 Een aantal losse menselijke botten en aardewerkscherven wordt gedeponeerd in de aangrenzende mestgreppel tijdens het vullen van die greppel met mest De mest daarboven wordt ook in brand gestoken Nog later: Een pot (met inhoud) wordt in de mesthoop geplaatst, enkele meters van de schedels Een maalsteenloper wordt in de mesthoop begraven, dichtbij de schedels Nepal wat weten we: 1. Ritueel tijdens de aanleg van een nieuw podium 2. Excarnatie: Schedels en kleine botjes waren vermoedelijk van overleden familieleden 3. Deel van de vondsten waarschijnlijk: offers uit: Olofsson & Josefson 2007 Offer = geschenk aan bovennatuurlijk wezen >> goede relatie of verzoek dier vrijwel nooit compleet geofferd deel aan bovennatuurlijk wezen gegeven, rest opgegeten rituele maaltijd hoort bij offer van dier - Vloeistof in potten met doorboorde bodems - koeienpoten: geofferde deel van koeien - maalsteen en complete pot - Offers aan wie?: voorouders/gestorven familieleden die hier zijn begraven! Dus vooroudercultus - Door ritueel werd voorouderlijke grond gecreëerd / thuisgevoel 10

11 Excarnatie misschien meest algemeen! Onderzoeker Haglund: stadia van ontbinding wanneer honden toegang hebben tot een lichaam Na excarnatieproces: fase Resten >>> schedels + andere overgebleven botjes en fragmenten verzameld en bewaard (familiecollecties) Schedels lang bewaard: tanden en kiezen vielen uit, schedeldelen raakten los >>> soms gebruikt in rituelen 0 Zachte delen gegeten door ongewervelden, vogels en honden; Botten nog in anatomisch verband 1 Borstkas, armen, sleutelbeenderen en schouderbladen meegenomen 2 Benen geheel of gedeeltelijk meegenomen 3 Alleen ruggengraat nog in verband 4 Skelet niet meer in anatomisch verband; alleen schedel en toevallige botten of restanten botten zijn achtergebleven. Excarnatie mogelijkheden: begraven ondergronds bovengronds koken uitbenen Ook nu nog: Tibet, India inventarisatie losse botten in terpengebied: schedels en delen van schedels + kleine hoeveelheid andere botten (vooral kleine botjes of fragmenten van grotere botten) vraatsporen? VRAAG: welk type excarnatie verklaart deze vondsten? ANTWOORD: bovengrondse excarnatie m.b.v. aaseters Wommels-Stapert (1994) 11

12 Dus: 325 veldtekeningen vooroudercultus creëren van voorouderlijke grond excarnatie Ook elders aanwijzingen? Ezinge: Opgegraven door A.E. van Giffen Definitieve uitwerking vanaf 2011 Positieve criteria ritueel >>>> voor Chr.: 71 deposities (bestaande uit 118 objecten ) 200 v.chr. 0: 71 deposities (110 objecten) na Chr.: 73 deposities (143 objecten) na Chr.: 135 deposities (256 objecten) Totaal 350 deposities (627 objecten ) Veel verschillende soorten rituelen Veel vondsten (1025 kg aardewerk) + beschrijvingen objects : e.g. 12

13 Bijv. niveau N (2 e -1 e eeuw v.chr.) Deposities bij aanleg podia en bouwen van huizen in podium bij drempels onder en bij muren bv. aardewerk Aardewerk veel gebruikt in rituelen als containers voor offers: misbaksels, potten met afgebroken oren, veelgebruikte kookpotten, potten zonder rand Vaak miniatuurpotjes menselijke resten: opzettelijke breuk doorboorde bodems organische verf geen grafveld graven (totaal 12) losse botten, bewerkt en onbewerkt in of bij huizen klein aantal graven vergeleken met omvang nederzetting: Inhumatie was niet gewone grafritueel 13

14 ijzertijd (5 e 1 e eeuw v. Chr.) schedelfragment schedelfragment menschen beenderen bewerkt schedelfragment + 2 weefgewichten potten 1 e eeuw na Chr. onderkaak en schedelfragment 1 e eeuw na Chr. deels verbrand begin 2 e eeuw na Chr. vraatsporen hond! handvat van bovenarmbot, in haard + - handvat van schapenbot - complete pot 14

15 Niets verbrand: achtergelaten in verlaten huis vraatsporen hond? verandering in ritueel bevolkingstoename in late ijzertijd nederzettingsstructuur wordt radiair grootste omvang bevolking: 1 e eeuw na Chr. veel nieuwe sloten + deposities schedelnapjes datering: rond begin jaartelling MNI th BC 4th-3rd BC 2nd-1st BC 1st AD 2nd-3rd AD 4th-5th AD 6th-7th AD 8th - De locatie van menselijke resten in Ezinge, voor zover bekend, binnen vs. buiten 70 Percentages deposities en gedeponeerde objecten, binnen vs. buiten 60 Skeletten Losse botten, onbewerkt Bewerkte botten 50 binnen buiten binnen buiten binnen buiten Midden ijzertijd Late ijzertijd % Vroeg-Romeinse tijd Midden-Romeinse tijd MPROM LPROM EROM MROM 15

16 voorouderritueel en excarnatie: ook in Ezinge resten van overleden familieleden: zijn verbonden met identiteit van familie begraven van menselijke resten: benadrukken familieterritorium/voorouderlijke grond net als in Englum: begraven offers In late ijzertijd steeds belangrijker >> toename bevolking en ontwikkeling radiaire nederzettingsstructuur Dan ook graven in huizen In 1 e eeuw na Chr: verschuiving naar buiten >> bevolkingsmaximum >> onderlinge competitie in publieke ruimte Daarna neemt betekenis af Goden? Wel, maar weinig informatie Belangrijk: voorouders! 16