S E P T E M B E R J A A R G A N G 9 4 NATUURHISTORISCH GENOOTSCHAP IN LIMBURG

Transcriptie

1 S E P T E M B E R J A A R G A N G 9 4 S i " U U I. H I S T O R I S C H M A A N D B L A D ' NATUURHISTORISCH GENOOTSCHAP IN LIMBURG

2 172 SEPTEMBER JAAllGANG 94 NATUURHISTORISCH M A A N D B L A D VOORTPLANTING. G R O E I EN M I G R A T I E V A N DE NOORD-LIMBURGSE B E E K M O N D I N G E N R I V I E R D O N D E R P A D KANSEN VOOR DE R I V I E R D O N D E R P A D BIJ TOEKOMSTIGE B E E K H E R S T E L M A A T R E G E L E N B.j.A. Pollux, Afdeling Aquatische Oecologie en Milieu Biologie, Radboud Universiteit Nijmegen, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen A. Korosi, Afdeling Cellulaire Dierfysiologie, Radboud Universiteit Nijmegen, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen M. Dorenbosch, Afdeling Dierecologie en Ecofyslologie, Radboud Universiteit Nijmegen, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen W.C.E.P. Verberk, Stichting Bargerveen, Radboud Universiteit Nijmegen, Toernooiveld I, 6525 ED Nijmegen P.M.j. Pollux, Antoniuslaan 83, 5921 KB Blenck In Noord-Limburg wordt de Rivierdonderpad (Cottus gobio L., 1758) alleen in de Zandmaas en in mondingen van hierop afwaterende beken aangetroffen. In dit artikel wordt beschreven op welke wijze de Rivierdonderpad door het jaar heen van deze beekmondingen gebruik maakt, wordt een verklaring gegeven voor de afwezigheid in bovenstroomse beekdelen, en worden een aantal voorwaarden geschetst die de kans op een succesvolle kolonisatie van herstelde beeklopen verhogen. INLEIDING D e R i v i e r d o n d e r p a d (figuur I) k o m t in L i m - burg o v e r de g e h e l e l e n g t e v a n de Maas v o o r. In de Z u i d - L i m b u r g s e G r e n s m a a s en haar z i j - beken ( v o o r a l de J e k e r, V o e r en G e u l ) is de Rivierdonderpad e e n z e l d z a m e v e r s c h i j n i n g geworden (GUBBELS, ). H o e w e l de s o o r t in N o o r d - L i m b u r g a l g e m e n e r is, is d e R i v i e r - donderpad alleen v a s t g e s t e l d in d e Z a n d m a a s e n in e e n aantal h i e r o p a f w a t e r e n d e b e e k - mondingen (GUBBELS, ). In d i t a r t i k e l proberen we e e n v e r k l a r i n g te g e v e n v o o r de afwezigheid van de R i v i e r d o n d e r p a d in d e b o - venstroomse b e e k d e l e n v a n d e z e b e e k l o p e n e n te v o o r s p e l l e n in h o e v e r r e de R i v i e r d o n - derpad z o u k u n n e n p r o f i t e r e n v a n t o e k o m - stige b e e k h e r s t e l m a a t r e g e l e n. H i e r t o e is meer k e n n i s n o d i g o v e r h o e e n in w e l k e t i j d van h e t jaar de R i v i e r d o n d e r p a d v a n b e e k - mondingen g e b r u i k m a a k t. A f g e z i e n v a n de aan- of a f w e z i g h e i d v a n de s o o r t, is er w e i n i g bekend o v e r de e c o l o g i e v a n d e R i v i e r d o n - derpad in de N o o r d - L i m b u r g s e b e k e n. H e t is n i e t b e k e n d of d e R i v i e r d o n d e r p a d g e d u - rende h e t h e l e jaar in de b e e k m o n d i n g e n a a n - wezig is o f d a t d e s o o r t in d e w i n t e r n a a r d e diepere Z a n d m a a s t r e k t. H i e r b i j a a n s l u i t e n d is o o k n i e t b e k e n d of d e R i v i e r d o n d e r p a d zich in b e e k m o n d i n g e n v o o r t p l a n t, of d a t deze h a b i t a t s alleen f u n g e r e n als k r a a m k a m e r voor j u v e n i e l e n en v o o r t p l a n t i n g a l l e e n in de Zandmaas p l a a t s v i n d t. Om o p d e z e v r a g e n een a n t w o o r d te v i n d e n w e r d e n 19 N o o r d - Limburgse b e e k m o n d i n g e n, g e d u r e n d e de periode m e i a p r i l r e g e l m a t i g m e t behulp v a n s c h e p n e t t e n b e m o n s t e r d. O p deze w i j z e w e r d g e t r a c h t e e n b e e l d te k r i j - gen v a n h e t p o p u l a t i e v e r l o o p v a n d e R i v i e r - donderpad. METHODE VAN ONDERZOEK In t o t a a l w e r d e n 19 b e e k m o n d i n g e n op de oost- en w e s t o e v e r v a n de Z a n d m a a s t u s s e n Neer en S a m b e e k, t w e e w e k e l i j k s b e m o n - sterd ( f i g u u r 2 ). Bij d e b e m o n s t e r i n g w e r d gebruikgemaakt v an t w e e t y p e n n e t t e n : k l e i - n e s c h e p n e t t e n ( 6 0 x 4 0 cm m e t m a a s w i j d t e I x I m m ) e n g r o t e r e s c h e p n e t t e n ( 7 0 x 5 0 cm met m a a s w i j d t e 3 x 3 m m ). De l i c h a a m s l e n g - t e van de g e v a n g e n vissen w e r d t e r p l e k k e t o t o p de m i l l i m e t e r n a u w k e u r i g g e m e t e n, w a a r - na de vissen in d e b e e k w e r d e n t e r u g g e z e t. RESULTATEN VOORTPLANTING EN G R O E I V o o r h e t afzetten van eieren heeft de Rivierdonderpad e e n s t e n i g e en s t r u c t u u r r i j k e b o - FIGUUR I De Rivierdonderpad (Cottus gobio) (foto: Notuurbo/ons - Umes divergens, Ben Crombagi)s).

3 NATUURHISTORISCH M A A N D B L A D SEPTEMBER JAARGANG den n o d i g ( G U B B E L S, ; K N A E P K E N S et al., a ). Op 17 a p r i l w e r d er in d e L o t - tumse Molenbeel< o n d e r stenen naar eipakketten g e z o c h t. Na h e t o m d r a a i e n v a n zes FIGUUR 2 Ligging van de / 9 onderzociite beel<mondingen in Noord-Limburg. grote s t e n e n w e r d al e e n e i p a k k e t g e v o n d e n (figuur3), e e n b e w i j s d a t de R i v i e r d o n d e r p a d zich d a a d w e r k e l i j k in de m o n d i n g v a n de L o t - tumse m o l e n b e e k v o o r t p l a n t. O m d e n e s t e n in d e z e b e e k n i e t v e r d e r te v e r s t o r e n w e r d niet v e r d e r g e z o c h t. Eind m e i w e r d e n de e e r s t e 0+ R i v i e r d o n d e r p a d d e n (vissen in.wellse Molenbeek Looysche Graaf Rodebeek Geldersch-Nierskanaal ' Lingsforterbeek g e b o r e n ) m e t e e n s c h e p n e t g e v a n g e n. D e kleinste Rivierdonderpad die w e r d gevangen had e e n l e n g t e v an 18 m m. In f i g u u r 4 staat d e l e n g t e v a n de g e v a n g e n vissen w e e r g e g e - ven p e r m a a n d. De g r o e i v a n e e r s t e j a a r s R i - v i e r d o n d e r p a d d e n v o l g t, n e t als bij alle a n d e - Schelkensbeek Huilbeek r e z o e t w a t e r v i s s e n in N e d e r l a n d, r u w w e g een S - v o r m i g p a t r o o n d a t s t e r k g e r e l a t e e r d is aan d e s e i z o e n s v e r a n d e r i n g e n in w a t e r - t e m p e r a t u u r en v o e d s e l a a n b o d ( P O L L U X et al., ; ). T i j d e n s de w a r m e z o m e r - maanden v l a k na d e g e b o o r t e, v e r t o n e n de jonge R i v i e r d o n d e r p a d d e n e e n z e e r s n e l l e groei. T i j d e n s de h e r f s t n e e m t de g r o e i m e t d e d a l i ng v a n de w a t e r t e m p e r a t u u r g e l e i d e - lijk af, e n g e d u r e n d e de k o u d e w i n t e r m a a n - den is de g r o e i v r i j w e l n u l ( f i g u u r 4 ). U i t f i g u u r 4 b l i j k t v e r d e r d a t de R i v i e r d o n d e r p a d t i j d e n s zijn e e r s t e levensjaar e e n l e n g t e van o n g e v e e r 5-8 cm k a n b e r e i k e n. De e e r s t e m a a n d e n na d e v o o r t p l a n t i n g s p e r i o d e is h e t v e r s c h i l t u s - sen e e r s t e j a a r s ( f i g u u r 4, r o d e s t i p p e n ) en ouderejaars vissen ( f i g u u r 4, b l a u w e s t i p p e n ) nog d u i d e l i j k te z i e n. V a n a f n o v e m b e r v a l t d e scheiding t u s s e n d e z e t w e e g r o e p e n n i e t d u i - delijk m e e r aan te g e v e n ( d e i n d e l i n g in r o d e e n b l a u w e g r o e p e n is d o o r de a u t e u r s g e - schat, uitgaande van h e t S - vormige groeipatroon m e t lage t o t g e e n g r o e i t i j d e n s de h e r f s t ende w i n t e r ). H o e w e l de s o o r t e e n m a x i m a - le l e n g t e k an b e r e i k e n van 15 c m, w o r d t hij zelden g r o t e r d a n 12 c m ( G U B B E L S, ). In d e h u i d i g e s t u d i e w e r d e e n m a x i m a l e l e n g t e waargenomen v a n 10,2 c m. mondingen v a n d e R o d e b e e k, B r o e k h u i z e r M o l e n b e e k, S p r i n g b e e k, S c h e l k e n s b e e k, T a s - beek en H u i l b e e k h e b b e n a a n z i e n l i j k m i n d e r stenig s u b s t r a a t en w o r d e n g e k e n m e r k t d o o r d e a a n w e z i g h e i d v an v o o r n a m e l i j k z a n d e r i g e bodems. In d e z e b e e k m o n d i n g e n w e r d e n o v e r e e n k o m s t i g, v e e l lagere d i c h t h e d e n R i - vierdonderpadden w a a r g e n o m e n ( t a b e l I), D e s o o r t w e r d o o k a a n g e t r o f f e n in a l t e r n a - tieve h a b i t a t s z o a ls o n d e r t a k k e n, p l a n k e n, b l a d e r e n, in h e t w a t e r h a n g e n d e s t r u i k e n of wortels v a n b o m e n (zie o o k G U B B E L S, 1997). D e R i v i e r d o n d e r p a d is e e n v o e d s e l g e n e r a - list, d i e z i c h v o e d t m e t e e n b r e e d scala aan ongewervelde b o d e m o r g a n i s m e n z o a l s insecten(larven), slakjes, w o r m e n en k l e i n e kreeftachtigen, m a a r o o k w e l v i s s e n e i t j e s en vissenlarven ( H Y S L O P 1982; W E L T O N et al., 1983; C o p p et al., ; G u B B E L S, ). S o m s staan zelfs v i s s e n op h e t m e n u. Op 3 a p r i l 2005 w e r d in d e T a s b e e k e e n R i v i e r d o n d e r - pad (8,2 c m ) m e t e e n B e r m p j e (Barbatula barbatulus) in d e b e k w a a r g e n o m e n. H e t B e r m - pje w a s zo g r o o t (± 5 c m ) d a t h e t n i e t in é é n keer d o o r de R i v i e r d o n d e r p a d k o n w o r d e n doorgeslikt ( h e t k o p g e d e e l t e w e r d v e r t e e r d den geleidelijk w e e r af V o o r d e z e g e l e i d elijke afname v a n d i c h t h e d e n zijn t w e e m o g e l i j k e redenen aan te g e v e n : s t e r f t e en e m i g r a t i e. G e d u r e n d e de o n d e r z o e k s p e r i o d e w e r d e n tijdens b e m o n s t e r i n g e n h e r h a a l d e l i j k ( c i r c a tien keer) d o d e, halfvergane juveniele Rivierdonderpadden a a n g e t r o f f e n. D e z e w a a r n e - mingen g e v e n aan d a t s t e r f t e t e n g e v o l g e v an b i j v o o r b e e l d v o e d s e l g e b r e k of z i e k t e, e e n r o l kan s p e l e n bij d e a f n a m e in d i c h t h e d e n na de voortplantingsperiode. S t e r f t e k a n o o k o p - treden d o o r m i d d e l v an p r e d a t i e. O n d e r z o e k in d r i e Engelse r i v i e r e n h e e f t u i t g e w e z e n d a t d e R i v i e r d o n d e r p a d bij de d r i e d o m i n a n t e prooivissen b e h o o r d e (REYNOLDS & HiNGE 1996; T O M L I N S O N & P E R R O W, ). V o g e l s zoals de Ijsvogel (Alcedo atthis), en vissen z o - als Paling (Angu///o anguilla). S n o e k (Esox lucius) HABITATKEUZE E N V O E D S E L t e r w i j l de s t a a r t n o g u i t de b e k v a n de R i v i e r - d o n d e r p a d s t a k ). D e m e e s t e b e e k m o n d i n g e n b i e d e n e e n d y - namische o v e r g a n g t u s s e n b e e k en Maas gekenmerkt d o o r s t e n i g e en s t r u c t u u r r i j k e b o - dems, e e n g r o t e v a r i a t i e aan s t r o o m s n e l h e - den en h o g e z u u r s t o f c o n c e n t r a t i e s. B e e k - mondingen d i e g e t y p e e r d w o r d e n d o o r d e r - gelijke k e n m e r k e n zoals de L i n g s f o r t e r b e e k, Lottumse M o l e n b e e k, E v e r l o s e b e e k, W i l - derbeek en K w i s t b e e k, h a d d e n de h o o g s t e dichtheden R i v i e r d o n d e r p a d d e n (tabel I). D e SEIZOENSVERSCHILLEN IN V I S D I C H T - HEDEN D e R i v i e r d o n d e r p a d m a a k t g e d u r e n d e h e t hele jaar g e b r u i k v a n de b e e k m o n d i n g e n. In mei en j u n i, n e t n a d e v o o r t p l a n t i n g s p e r i o d e, worden hoge dichtheden juveniele Rivierdonderpadden w a a r g e n o m e n ( f i g u u r 5 ). In d e daarop v o l g e n d e m a a n d e n n e m e n de d l c h t h e - FIGUUR 3 Eipakket van de Rivierdonderpad (Cottus gobio), onder een steen Ín de monding van de Lottumse Molenbeek (foto: Ban Pollux).

4 174 SEPTEMBER JAARGANG 94 NATUURHISTORISCH M A A N D B L A D e n Baars {Perca fluviatilis) zijn g e d u c h t e p r e - datoren v a n de R i v i e r d o n d e r p a d ( T O M L I N - SON & P E R R O W, ). O n d e r z o e l < in d r i e Engelse r i v i e r e n h e e f t u i t g e w e z e n d a t d e R i - vierdonderpad t o t d e d r i e d o m i n a n t e p r o o i - vissen v a n d e I j s v ogel b e h o o r t ( R E Y N O L D S & HINGE, 1996; T O M L I N S O N & P E R R O W, ). Ook j u v e n i e l e B a a r z e n m e t e e n l e n g t e v a n 7,5-15,0 cm e t e n al k l e i n e v i s s e n ( D R I E S S E N, 2000), en d e z e g r o o t t e - k l a s s e w e r d vaak in d e b e e k m o n d i n g e n a a n g e t r o f f e n ( t a b e l I). Predatie ( v o o r n a m e l i j k v a n de k l e i n e r e j u v e - niele R i v i e r d o n d e r p a d d e n ) is d u s o o k e e n mogelijke o o r z a a k v o o r de a f n a m e v a n w a a r - genomen d i c h t h e d e n (figuur 5 ). Emigratie v a n ( j o n g e ) R i v i e r d o n d e r p a d d e n is een a n d e r e m o g e l i j k h e i d d i e de a f n a m e in dichtheden k a n v e r k l a r e n. N a a r m a t e j u v e n i e - le R i v i e r d o n d e r p a d d e n g r o e i e n, n e e m t de b e - hoefte aan e e n g r o t e r t e r r i t o r i u m t o e, w a t z o u kunnen leiden t o t c o m p e t i t i e om r u i m t e m e t andere ( g r o t e r e ) i n d i v i d u e n. De g r o o t s t e d i e - ren z o u d e n de t e r r i t o r i a k u n n e n o p e i s e n en de m i n d e r sterke ( kleinere) individuen wegjagen ( T O M L I N S O N & P E R R O W, ). D e z e z o u - den dan uit de beekmondingen kunnen w e g - trekken, r i c h t i n g de Maas. H o e w e l de R i v i e r - donderpad v e r o n d e r s t e l d w o r d t e r g h o n k v a s t t e z i j n, w o r d t in de l i t e r a t u u r t o c h m e l d i n g gemaakt v a n m i g r a t i e b e w e g i n g e n. S M Y L Y (1957) g e e f t e e n h o m e - r a n g e aan v an m a x i - maal m. D O W N H O W E R et al. ( ) g e - ven v e r s c h i l l e n d e h o m e - r a n g e s, tussen v i e r en 4 8 m, aan v o o r de R i v i e r d o n d e r p a d. FiSHER & KUMMER ( ) v o n d e n t i j d e n s h u n o n d e r - zoek e e n n o g g r o t e r e h o m e - r a n g e v o o r R i - vierdonderpadden, w a a r b i j migraties o v e r 150 m w e r d e n w a a r g e n o m e n. K N A E P K E N S et al. (b) t o o n d e n s e i z o e n s e f f e c t e n aan bij m i - gratievan R i v i e r d o n d e r p a d d e n m e t a f s t a n d e n van o n g e v e e r l O - I O O m v ó ó r h e t paaiseizoen, e n m t i j d e n s h e t paaiseizoen. G e z i e n hetfeit d a t N o o r d - L i m b u r g s e b e e k m o n d i n g e n vaak k o r t e r zijn dan 100 m ( g e r e k e n d vanaf d e Maas t o t aan de e e r s t e s t u w ), is e m i g r a t i e v an dieren u i t de b e e k m o n d i n g e n naar de Maas dan o o k e e n a n d e r e m o g e l i j k e o o r z a a k v o o r d e a f n a m e in d i c h t h e d e n. BEGELEIDENDE V I S S O O R T E N Gedurende de p e r i o d e m e i t o t e n m e t april w e r d e n in t o t a a l v i s s e n g e - vangen b e h o r e n d e t o t 2 0 s o o r t e n. In tabel I staat v o o r i e d e r e b e e k m o n d i n g de w a a r g e - nomen v i s s o o r t e n en h e t t o t a a l a a n t a l g e - vangen v i s s e n p e r s o o r t w e e r g e g e v e n. De laatste k o l o m in t a b e l I g e e f t de f r e q u e n t i e gezamenlijke a a n w e z i g h e i d m e t de R i v i e r - donderpad w e e r, o f w e l b e g e l e i d e n d e v i s - soorten v a n de R i v i e r d o n d e r p a d. Zo is in 100% v a n de l o c a t i e s w a a r de R i v i e r d o n d e r - pad is g e v a n g e n, de D r i e d o o r n i g e s t e k e l - baars (Gasterosteus aculeatus) o o k a a n g e - troffen. De s o o r t e n d i e h e t v a a k s t s a m e n met de R i v i e r d o n d e r p a d w e r d e n g e v a n g e n waren d a a r m e e de D r i e d o o r n i g e s t e k e l - baars ( % ), B e r m p j e ( 9 4 % ), B l a n k v o o r n (Rutilus rutilus) ( 7 7 % ), B a a r s ( 6 5 % ), T i e n - doornige s t e k e l b a a r s (Pungitius pungitius) (53%) en R i v i e r g r o n d e l (Gobiogobio) ( 4 1 % ). Dit k o m t o v e r e e n m e t d e zes s o o r t e n d i e door G U B B E L S ( ) o o k als m e e s t f r e - TABEL I Overzicht var) begeieidende soorten van de Rivierdonderpad fcottus gobioj, gebaseerd op bemonsteringen van 19 Noord-Limburgse beekmondingen gedurende de periode mei tot en met april 2005 (aanwezige substraattypen: 8=beton; Z=oi'erwegend zanderig substraat; ZIS=zowei zanderige ais stenige substraattypen aanwezig; S=overwegend stenig substraat). De laatste kolom geeft de frequentie gezamelijke aanwezigheid (%) weer, ofwei de frequentie van locaties waar deze vissoort voorkomt ten opzichte van locaties waar de Rivierdonderpad voorkomt Beken Aantal b e m o n s t e r i n g e n Aanwezige s u b s t r a a t t y p e e V It in 2 B O! i O Z CL V> Ü < je 0) 01.O V O ê c VI C V 2 I I t O ö ^ = Si O ^ i-o B Z z Z Z Z Z Z Z Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S Z/S S ï Rivierdonderpad (Cottus gobio) Driedoornige stel<elbaars (Gosterosteus aculeatus) Bermpje (Barbatulo barbatulus) Blankvoorn (Rutilus rutilus) Baars (Perca fluviatilis) Tiendoonige s t e k e l b a a r s (Pungitius pungitius) Riviergrondel (Gobio gobio) Kopvoorn (Leuciscus cephaius) Kleine m o d d e r k r u i p e r (Cobitis taenia) Snoek ( sox lucius) Blauwband (Pseudorasbora parva) Bittervoorn (Rhodeus sericeus) Alver (Alburnus alburnus) Pos (Cymnocephalus cernuus) Serpeling (Leuciscus leuascus) Winde(Leudscus idus) Rietvoorn (Rutiius erythrophthalmus) Snoekbaars (Stizostedion Iucioperca) Barbeel (Barbus borbus) Paling (Anguilla anguilla) I 1,8 I ll,8j

5 NATUUlîHISTORISCH M A A N D B L A D SEPTEMBER JAAllGANG quente b e g e l e i d e n d e v i s s o o r t e n v a n d e R i - vierdonderpad w e r d e n b e s c h r e v e n. LEVENSSTRATEGIE O p basis v a n i n f o r m a t i e o v e r de b i o l o g i e e n ecologie v a n d e R i v i e r d o n d e r p a d k a n e e n levensstrategie in d e b e e k m o n d i n g e n w o r d e n geschetst v o o r de R i v i e r d o n d e r p a d. De soort is e e n t y p i s c h e r e s i d e n t e s o o r t, w a t betekent dat hij alle levensstadia in de beekmonding v o l b r e n g t ( P O L L U X & V E R B E R K, 2002; P O L L U X et ai, ; ). De a a n w e - zigheid v a n e i e r e n is e e n b e w i j s d a t d e s o o r t zich d a a d w e r k e l i j k in b e e k m o n d i n g e n k a n voortplanten. De 0 + g r o e i is e e n i n d i c a t i e d a t d e s o o r t de b e e k m o n d i n g e n als e e n k r a a m - kamer v o o r j u v e n i e l e v i s s e n g e b r u i k t. De aanwezigheid v an a d u l t e n g e d u r e n d e h e t hele jaar d o o r, g e e f t aan d a t b e e k m o n d i n g e n e e n geschikt h a b i t a t v o r m e n v o o r v o l w a s s e n i n - dividuen en d a t d e z e w a a r s c h i j n l i j k n i e t in de winter w e g t r e k k e n n a a r de d i e p e r e Z a n d - maas. In de b e e k m o n d i n g e n o n d e r v i n d t de R i v i e r - donderpad w a a r s c h i j n l i j k c o n c u r r e n t i e v a n begeleidende r e s i d e n t e b e e k v i s s o o r t e n z o - als de D r i e d o o r n i g e - en T i e n d o o r n i g e s t e k e l - baars, h e t B e r m p j e en de R i v i e r g r o n d e l. Om zich te k u n n e n h a n d h a v e n t e n o p z i c h t e v an deze s o o r t e n h e e f t de R i v i e r d o n d e r p a d e e n specialistische l e v e n s t r a t e g i e. De s o o r t is laat geslachtsrijp (pas na t w e e t o t d r i e jaar, v e e l later dan h e t B e r m p j e, R i v i e r g r o n d e l en D r i e - e n T i e n d o o r n i g e s t e k e l b a a r s ) en p r o d u c e e r t slechts 50 t o t e i t jes ( G U B B E L S ), aanzienlijk m i n d e r d a n de a n d e r e v i e r r e s i - dente v i s s o o r t e n ( V E R B E R K et ai, ). D e l e v e n s d u u r v a n de R i v i e r d o n d e r p a d is m e t vier t o t a c h t jaar ( G U B B E L S, ) e c h t e r r e - latief h o o g v e r g e l e k e n m e t de a n d e r e r e s i - dente b e e k v i s s e n ( V E R B E R K et ai, ), waardoor hij z i c h v a k e r zal k u n n e n v o o r t - planten. De R i v i e r d o n d e r p a d h e e f t v e r d e r een aantal m o r f o l o g i s c h e en g e d r a g s a a n p a s - singen d i e h e m in staat s t e l l e n om s u c c e s v o l o m v o e d s e l te c o n c u r r e r e n m e t de a n d e r e residente b e e k v i s s e n. De s o o r t is e e n v o e d - selgeneralist d i e g e b r u i k m a a k t v a n e e n b r e e d scala aan v o e d s e l b r o n n e n ( e i e r e n, l a r v e n en volwassen i n d i v i d u e n v a n z o w e l o n g e w e r v e l - d e b o d e m d i e r e n als vissen). D o o r z i j n b u i t e n - p r o p o r t i o n e e l g r o t e k o p en b e k k an hij b o - vendien v e e l g r o t e r e p r o o i e n aan d a n h e t Bermpje, D r i e - en T i e n d o o r n i g e s t e k e l b a a r s en R i v i e r g r o n d e l. O o k om p r e d a t i e te k u n - nen o n d o p e n v e r t o o n t de R i v i e r d o n d e r p a d enkele aanpassingen. Z o is d e s o o r t 's n a c h t s FIGUUR 4 Weergave van lengtes (cm) van alle waargenomen Rivierdonderpadden (Cottus gobio) (n=287) in 19 beekmondingen in Noord-Limburg gedurende mei tot en met april De grootte van de stippen is proportioneel aan het aantal vissen van die vislengte dat op die datum werd gevangen. De rode stippen zijn eerstejaars vissen (geboren in ), de blauwe stippen zijn ouderejaars vissen (geboren voor ) en de gele stippen zijn vissen waarvan de leeftijd onbel<end is. Mei Jul Aug actief, w a n n e e r d a g a c t i e v e p r e d a t o r e n n i e t foerageren. O v e r d a g h o u d t hij z i c h s c h u i l o n d e r stenen in de beekbedding, hierbij g e - holpen d o o r e e n afgeplat l i c h a a m w a a r d o o r hij g o e d o n d e r de s t e n e n k a n k r u i p e n. D e soort h e e f t b o v e n d i e n e e n z e e r e f f e c t i e v e schutkleur w a a r d o o r hij o p d e b o d e m n a u - w e l i j k s z i c h t b a a r is v o o r op z i c h t j a g e n d e p r e - datoren. Deze aanpassingen stellen de Rivierdonderpad in staat zich te handhaven in beekhabitats w a a r de a n d e r e v i s s o o r t e n zich n i e t kunnen v e s t i g e n, m e t n a m e in d e o n d i e p e snel stromende b e e k d e l e n m e t e e n s t e n i g s u b - straat. Tot s l o t k e n t de R i v i e r d o n d e r p a d, v a n w e g e zijn b e p e r k t e m i g r a t i e c a p a c i t e i t, m a a r e e n lage ( h e r ) k o l o n i s a t i e s n e l h e i d v a n g e s c h i k t e habitats. Bij o n g u n s t i g e f l u c t u a t i e s in d e o m - gevingsvariabelen ( z o a l s e e n t i j d e l i j k v e r - slechterde w a t e r k w a l i t e i t ) k a n d e R i v i e r d o n - derpad n i e t e v e n w e g v l u c h t e n om h e t g e b i e d later w e e r te h e r k o l o n i s e r e n, zoals b i j v o o r - beeld de D r i e d o o r n i g e s t e k e l b a a r s w e l kan (VERBERK et ai, ). D i t g e b r e k a a n h e r k o - l o n i s a t i e v e r m o g e n z o u e e n v e r k l a r i n g k u n - nen zijn v o o r de n o g s t e e d s v o o r t d u r e n d e a f w e z i g h e i d v an de R i v i e r d o n d e r p a d op v e l e plekken in Z u i d - L i m b u r g ; p l e k k e n w a a r h i j vroeger n o g w e l v o o r k w a m m a a r nu n i e t meer, t e r w i j l d e z e p l e k k e n in p o t e n t i e w e e r geschikt zijn (GuBBELS, ). DISCUSSIE: HET VOORKOMEN IN NOORD-LIMBURGSE BEKEN A F W E Z I G H E I D IN B O V E N S T R O O M S E BEEKLOPEN In N o o r d - L i m b u r g s e b e k e n w o r d t de R i v i e r - donderpad v o o r n a m e l i j k in d e m o n d i n g e n Sep Okt Nov Dec Feb 2005 Mrt Apr 2005 aangetroffen. H i e r v o o r zijn t w e e m o g e l i j k e r e d e n e n te b e d e n k e n. T e n e e r s t e zijn er in d e b o v e n s t r o o m s g e l e g en b e e k l o p e n n a u w e l i j k s geschikte habitats aanwezig v o o r de Rivierdonderpad. D i t g e l d t v o o r n a m e l i j k v o o r b e - ken d i e in d e P e e l r e g i o op d e w e s t o e v e r v an d e Maas liggen. D e z e b e k e n w o r d e n g e k e n - merkt d o o r e e n lage s t r o o m s n e l h e i d, e e n zanderige b o d e m (vaak m e t e e n d i k k e sliblaag), e e n s t e r k o n t w i k k e l d e v e g e t a t i e en e e n visfauna d i e g e d o m i n e e r d w o r d t d o o r e u - rytope en l i m n o f i e l e v i s s o o r t e n ( C R O M - BAGHS et ai, ; P O L L U X et ai, ; ). In d e z e b e k e n b e v i n d e n g e s c h i k t e h a b i t a t s voor de R i v i e r d o n d e r p a d z i c h a l l e e n in de mondingen, d i e e e n g r o t e r e v a r i a t i e aan stroomsnelheid b i e d e n, h o g e r e z u u r s t o f c o n - centraties h e b b e n en g e k e n m e r k t w o r d e n door s t e n i g e en s t r u c t u u r r i j k e b o d e m s (CROMBAGHS et ai, ; C A R T E R et ai, ; KNAEPKENS et o f, ; a ). T e n t w e e d e, wordt m i g r a t i e s t r o o m o p w a a r t s in v r i j w e l alle b e k e n b e l e m m e r d d o o r de a a n w e z i g h e i d van s t u w e n, R i v i e r d o n d e r p a d d e n zijn s l e c h - t e z w e m m e r s en h o o g t e v e r s c h i l l e n v a n 18 tot 20 cm w o r d e n al g e z i e n als e e n b a r r i è r e voor s t r o o m o p w a a r t s e m i g r a t i e e t al., ). In b e k e n w a a r g e e n ( U T Z I N G E R s t u w e n (meer) zijn én w a a r g e s c h i k t e h a b i t a t s a a n w e - zig z i j n, k an d e R i v i e r d o n d e r p a d v e r d e r w e l stroomopwaarts w o r d e n a a n g e t r o f f e n, zoals in de O o s t r u m s e b e e k ( D O R E N B O S C H et ai, 2000; ), de R o e r en S w a l m (GuBBELS, 2000). PROFIJT V A N T O E K O M S T I G E H E R S T E L - MAATREGELEN? Wil de R i v i e r d o n d e r p a d in N o o r d - L i m b u r g in de t o e k o m s t p r o f i t e r e n v a n b e e k h e r s t e l - projecten, d a n k u n n e n we o p basis v a n d e

6 176 SEPTEMBER laargang 94 NATUUUHISTORISCH M A A N D B L A D hier b e s c h r e v e n i n f o r m a t i e c o n c l u d e r e n d a t aan d r i e b e l a n g r i j k e v o o r w a a r d e n m o e t w o r - den v o l d a a n : 1. M i g r a t i e b a r r i è r e s m o e t e n w o r d e n o p g e - heven o m s t r o o m o p w a a r t s e k o l o n i s a t i e m o - gelijk te m a k e n. 2. H e t o p h e f f e n v a n m i g r a t i e k n e l p u n t e n is a l - leen z i n v o l als e r b o v e n s t r o o m s g e s c h i k t e habitats a a n w e z i g z i j n. K n a e p k e n s et al. ( ; a) stellen d a t het aanleggen van een stenige, s t r u c t u u r r i j k e b o d e m o n o n t b e e r l i j k is voor s u c c e s v o l l e v o o r t p l a n t i n g, en d u s v o o r een l e v e n s v a t b a r e p o p u l a t i e. Realisatie v a n dergelijke h a b i t a t s is d a a r m e e e e n t w e e d e b e l a n g r i j k e v o o r w a a r d e. 3. T o t s l o t d i e n e n d e z e habitats n i e t te v e r van d e m o n d i n g te liggen. O m d a t de m i g r a t i e v a n FIGUUR 5 Het verloop van de gemiddelde maandelijl^se dichtheden van de Rivierdonderpad fcottus gobio) (aantai vissen per m^} in de 19 Noord-Limburgse beekmondingen gedurende mei ~ april De foutbalken geven de standaard fout van het gemiddelde (S.E.) weer R e p r o d u c t i e Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec Jan Feb Mrt Apr d e s o o r t b e p e r k t is k u n n e n s l e c h t s k l e i n e afstanden o v e r b r u g d w o r d e n ( e n k e l e h o n d e r - den m e t e r s ). V o o r a n d e r e s t r o o m m i n n e n d e trekvissen zoals de K o p v o o r n is d e z e laatste voorwaarde m i n d e r b e l a n g r i j k. V o o r de R i - vierdonderpad h e e f t h e t e c h t e r w e i n i g z i n o m e n k e l e k i l o m e t e r s s t r o o m o p w a a r t s v an d e m o n d i n g e e n g e s c h i k t h a b i t a t aan te l e g - gen, en v e r v o l g e n s te v e r w a c h t e n d a t de soort h i e r n a a r t o e t r e k t. In g e r e s t a u r e e r d e beeklopen w a a r de R i v i e r d o n d e r p a d e e n doelsoort is z o u m e n zelfs k u n n e n o v e r w e - gen om R i v i e r d o n d e r p a d d e n te h e r i n t r o d u - c e r e n, om z o h e t p r o c e s v a n h e r k o l o n i s a t i e t e v e r s n e l l e n ( b i j v o o r b e e l d v o o r de G e u l ). SUMMARY REPRODUCTION, G R O W T H A N D MIGRATION O F T H E B U L L H E A D I N R I V E R M O U T H S IN N O R T H - ERN L I M B U R G OPPORTUNITIES F O R T H E BULLHEAD A F T E R F U T U R E S T R E A M RESTORATION M E A S U R E S In l o w l a n d s t r e a m s in t h e N o r t h e r n p a r t o f the p r o v i n c e of L i m b u r g, t h e o c c u r r e n c e of the B u l l h e a d (Gottusgobio) is r e s t r i c t e d to s t r e a m m o u t h s. In t h i s s t u d y we e x a m i n e d potential causes o f t h e a b s e n c e o f t h e B u l l - head f r o m u p s t r e a m areas, b a s e d o n its lifehistory c h a r a c t e r i s t i c s a n d e c o l o g y. W e suggest t h a t its a b s e n c e f r o m u p s t r e a m a r - eas is m a i n l y c a u s e d by l a c k of s u i t a b l e spawning h a b i t a t s, lack of s u f f i c i e n t s h e l t e r (rendering t h e a n i m a ls v u l n e r a b l e t o p r é d a - tion) a n d t h e p r e s e n c e of w e i r s p r e v e n t i n g upstream m i g r a t i o n. W e f u r t h e r s u g g e s t that t h e b u l l h e a d m a y b e n e f i t f r o m s t r e a m restoration m e a s u r e s, p r o v i d e d t h e f o l l o w - ing p r e r e q u i s i t e s a r e m e t : ( I ) r e m o v i n g m i g r a t i o n b a r r i e r s, (2) r e s t o r i n g or c r e a t - ing suitable habitats and (3) making t h e distance b e t w e e n s u i t a b l e h a b i t a t s a n d v i a b l e neighbouring p o p u l a t i o n s s u f f i c i e n t l y s m a l l t o a l l o w c o l o n i s a t i o n by t h e species. LITERATUUR CARTER, M.G., G. H. C O P P & V. S Z O M L A I, Seasonal abundance and microhabitat use of bullhead Coitus gobio and accompanying fish species in the River Avon (Hampshire), and implications for conservation. Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems 14: COPP, G.H., S. W A R R I N G T O N & Q. D E B R U I N E, Comparison of diet in bullhead, Cottus gobio, and stone loach, Barbatula barbotula in a small English lov^land river Folia Zoologica 43: CROMBAGHS, B.H.J.M., R. W. A K K E R M A N S, R.E.M.B. GUBBELS & G. H O O G E R W E R F, Vissen in Limburgse beken. De Verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg. Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht DORENBOSCH, M., B.H.J.M. C R O M B A G H S &. G. V A N D E R VELDE, De visgemeenschap van een laaglandbeek in relatie tot de beekmorfologie en verstuwing. Natuurhistorisch Maandblad 89(6): , DORENBOSCH, M., W. C. E. P. V E R B E R K & B.J.A. P O L L U X, Veranderingen in de visgemeenschap van de Oostrumse beek. Een evaluatie van de herinrichting vijf jaarna de uitvoering. Natuurhistorisch Maandblad 94(2): DowNHOWER, J.F., P. L E J E U N E, P. G A U D I N & L. B R O W N, Movements of the Chabot (Cottus gobio) in a small stream. Polskie Archiwum Hydrobiologii 37: I DRIESSEN, O., Baars. In: B.HJ.M, Crombaghs et al.. Vissen in Limburgse beken. De verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg, Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht FiSHER, S. & H. K u M M E R, Effects of residual flow and habitat fragmentation on distribution and movement of bullhead (Cottus gobio L.) in an alpine stream. Hydrobioiogia 422/423: I 7. GUBBELS, R.E.M.B., Schuilplaatskeuze van de Rivierdonderpad in de Zieversbeek Natuurhistonsch Maandblad 86(8): , GUBBELS, R.E.M.B., Rivierdonderpad. In: B.HJ.M. Crombaghs et al.. Vissen in Limburgse beken. De verspreiding en ecologie van vissen in stromende wateren in Limburg, Stichting Natuurpublicaties Limburg, Maastricht: HYSLOP, E.J., The feeding habits of 0+ stone loach, Noemacheilus barbatula (L,), and bullhead, Cottus gobio (L). Joumal of Fish Biology 21: KNAEPKENS, G., L. B R U Y N D O N C X, L. B E R V O E T S & M. E E N S, The presence of artificial stones predicts the occurrence ofthe European bullhead (Cottus gobio) in a regulated lowland river in Flanders (Belgium). Ecology of Freshwater Fish I 1: KNAEPKENS, G., L. B R U Y N D O N C X, J. C O E C K & M. E E N S, A. Spawning habitat enhancement in the European bullhead (Coftus gobio), an endangered freshwater fish in degraded lowland rivers. Biodiversity & Conservation I 3: KNAEPKENS, G., L. B R U Y N D O N C X & M. E E N S, B. Assessment of residency and movement of the endangered bullhead (Cottusgobio) intwo Flemish rivers. Ecology of Freshwater Fish 13: POLLUX, B.J.A. & W. C. E. P. V E R B E R K, Het gebruik van laaglandbeken doorvissen. Natuurinistonsch Maandblad9l(l): POLLUX, B.J.A., A. K O R O S I, W. C. E. P. V E R B E R K & P.M.J. POLLUX, Voortplanting, groei en migratie van vissen in de Everiose beek. Natuurhistorisch Maandblad 93(1): 1-8, POLLUX, B.J.A., A. K O R O S I, W. C. E. P. V E R B E R K, P.M.J. POLLUX & G. V A N D E R V E L D E, Reproduction, growth, and migration of fishes in a regulated lowland tributary: Potential recruitment to the River Meuse, Hydrobioiogia: In druk. REYNOLDS, S.J. & M.D.C. H I N G E, Foods brought to the nest by breeding Kingfishers Alcedo atthis in the New Forest of southern England. Bird Study 43: SMYLY, W.J.P., The life-history of the bullhead or Miller's thumb (Cottus gobio L). Proceedings of the Zoological Society London 128: T O M U N S O N, M. L & M.R. P E R R O W, Ecology of the Bullhead. Conserving Nature 2000 Rivers Ecology Series No. 4, English Nature, Peteriaorough. UTZINGER, J., C. R O T H & A. P E T E R, Effects of environmental parameters on the distnbution of bullhead Cottusgob/o with particularconsideratlon ofthe effects of obstructions. Joumal of Applied Ecology 35: , VERBERK, W. C. E. P., B.J.A. P O L L U X & P.J.J, V A N D E N MUNCKHOF, Verandenngen in het beekdallandschap van de Peelregio, Deel I: een ecologische analyse voor de Driedoomige stekelbaars, de Tiendoomige stekelbaars en het Bermpje, Natuurtiistorisch Maandblad 93(11): WELTON, J.S., C A. M I L L S & E.L. R E N D L E, Food and habitat partitioning in two small benthic fishes, Noemacheilus barbatula (L) and Cottus gobio (L). Archive fur Hydrobiologie 97:

7 I N H O U D S O P G A V E N / " Jl I. H I S T O R I S C H M A A N D B L A D DE B O U X W E E R D BIJ B U G G E N U M Ph. Bossenbroek & ].A. Weinreich In w e r d de v o g e l r i j k e plas de B o u x w e e r d nabij B u g g u n u m samen m e t e e n aantal t o t n a t u u r g e b i e d o m g e v o r m d e g r a s l a n - den o v e r g e d r a g e n aan S t a a t s b o s b e h e e r V o o r h e t b e h e e r v a n het g e b i e d is g e k o z e n v o o r b e p e r k t e e x t e n s i e v e seizoensbegrazing, w a a r b i j in de w i n t e r p e r i o d e de v e l e g a n z e n die o v e r w i n t e r e n in en r o n d o m de B o u x w e e r d z o v e e l m o g e l i j k d e g e l e g e n h e i d w o r d t g e b o d e n om te g r a z e n op de g r a s l a n d e n in h e t n a t u u r g e b i e d zelf. 169 VERVROEGDE EIAFZET BIJ DE BRUINE KIKKER ALS GEVOLG VAN KLIMAATWIJZIGING? H.j.M. van Buggenum Bij de v o o r b e r e i d i n g v an d e n i e u w e L i m b u r g s e a m f i b i e ë n - en reptielenatlas is h e t g e g e v e n s b e s t a n d v a n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h Genootschap g r o n d i g g e a n a l y s e e r d. Bij de Bruine k i k k e r is in d e p e r i o d e bijna k e e r m e l d i n g g e m a a k t v a n vondsten v a n k i k k e r d r i l. De laatste j a r e n is er e e n t o e n e m e n d e aandacht v o o r de e f f e c t e n v a n d e k l i m a a t v e r a n d e r i n g op de inheemse f l o r a en f a u n a. In d i t a r t i k e l w o r d e n de m e l d i n g e n van k i k k e r d r i l v a n d e B r u i n e k i k k e r h i e r o p g e ï n t e r p r e t e e r d. 172 VOORTPLANTING, GROEI EN MIGRATIE VAN DE RIVIERDONDERPAD IN NOORD- LIMBURGSE B E E K M O N D I N G E N KANSEN VOOR DE RIVIERDONDERPAD BI] TOEKOMSTIGE BEEKHERSTELMAATREGELEN B.].A. Pollux.A. Korosi, M. Dorenbosch, W.C.E.R Verberk & P.M.]. Pollux In N o o r d - L i m b u r g s e b e k e n w o r d t de R i v i e r d o n d e r p a d v o o r n a - m e l i j k in de b e e k m o n d i n g e n langs de M a a s a a n g e t r o f f e n, o n d e r meer als g e v o l g v a n h e t o n t b r e k e n v a n g e s c h i k t h a b i t a t in de bovenlopen. O p basis v a n h e t in h e t a r t i k e l b e s c h r e v e n o n d e r - zoek n a a r de R i v i e r d o n d e r p a d in 19 b e e k m o n d i n g e n v a n d e Z a n d m a a s, w o r d e n e e n aantal v o o r w a a r d e n g e g e v e n w a a r m e e d e R i v i e r d o n d e r p a d in N o o r d - L i m b u r g in de t o e k o m s t k a n p r o f i t e r e n v a n b e e k h e r s t e l p r o j e c t e n. 177 M E D E D E L I N G 177 B O E K B E S P R E K I N G E N 179 RECENT VERSCHENEN 180 ONDER DE AANDACHT 183 B I N N E N W E R K B U I T E N W E R K 184 COLOFON. ADRESSEN S T U D I E G R O E P E N EN KRINGEN