Medisch begeleid sterven een begrippenkader
|
|
|
- Frans Claes
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Medisch begeleid sterven een begrippenkader Prof.dr. Bert Broeckaert Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen
2 Medisch begeleid sterven Een begrippenkader FPZV: actieve inbreng in euthanasiedebat Visieteksten (2000, 2002, 2003, ) Bredere ethische problematiek aan levenseinde Verwarring B. Broeckaert & FPZV 2
3 Medisch begeleid sterven Een begrippenkader Bedoeling: begrippenkader aanreiken transparantie in communicatie transparantie in prakijk niet: ethische evaluatie het definiëren en bespreken van een bepaalde handeling (bvb. actieve levensbeëindiging zonder verzoek) goedkeuren of bepleiten B. Broeckaert & FPZV 3
4 Medisch begeleid sterven Een begrippenkader Procedure (2005-) opdracht: Stuurgroep Ethiek FPZV auteur: Prof.dr. Bert Broeckaert, ethisch adviseur FPZV bespreking Stuurgroep Ethiek FPZV consultatie coördinatoren netwerken FPZV consultatie coördinatoren werkgroepen FPZV consultatie leden Raad van Beheer FPZV bespreking en goedkeuring Stuurgroep Ethiek FPZV bespreking en goedkeuring Raad van Beheer FPZV (20 april 2006) Algemene Vergadering FPZV: officiële voorstelling (18 mei 2006) 15 september 2006: voorstelling brochure aan partners & publicatie 6 drukken (voorlopig laatste dec 2013), exemplaren B. Broeckaert & FPZV 4
5 B. Broeckaert & FPZV 5
6 Inleiding: medisch begeleid sterven koepelterm niet: euthanasie niet: medische beslissingen rond het levenseinde wel: medisch begeleid sterven wat artsen doen en laten om het sterven van de patiënt te begeleiden dit kan soms levensverkortend of levensverlengend zijn, maar vaak heeft het niets met levensverkorting of levensverlenging te maken en staat kwaliteit van leven centraal B. Broeckaert & FPZV 6
7 Inleiding: medisch begeleid sterven Medisch begeleid sterven: 3 categorieën van keuzes (1) keuzes in verband met curatief of levensverlengend handelen: wordt een dergelijke behandeling opgestart of nagelaten, voortgezet of gestaakt? (2) keuzes in verband met palliatief handelen en symptoomcontrole: het geheel van behandelingen dat erop gericht is op een actieve wijze de levenskwaliteit en het comfort van de ongeneeslijk zieke patiënt te maximaliseren. (3) keuzes in verband met actieve levensbeëindiging, waarbij doelgericht letale medicatie wordt toegediend. B. Broeckaert & FPZV 7
8 1. (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen Levensbedreigende aandoening evolueert ongunstig: moelijke keuze dringen zich op: doorgaan met curatieve of levensverlengende behandelingen keuze voor meer ingrijpende en meer risicovolle therapieën geleidelijke of radicale afbouw van therapie eerste vorm van medisch begeleid sterven: beslissingen ivm curatieve of levensverlengende behandelingen B. Broeckaert & FPZV 8
9 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.1. (Niet-)behandelbeslissingen In een vergevorderd stadium van levensbedreigende ziekte: keuzes mbt curatief of levenverlengend handelen zijn slechts zelden zwart-wit keuzes wat is de reële kans op succes? wat is zinvol / zinloos? hoe kwaliteit en kwantiteit afwegen? B. Broeckaert & FPZV 9
10 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.1. (Niet-)behandelbeslissingen Zelden zwart/wit keuzes Belang van waarden en appreciaties van het individu (ethische beslissingen) daarom: patiënt (naasten) in beslissing betrekken geldt ook voor DNR-codes B. Broeckaert & FPZV 10
11 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.1. (Niet-)behandelbeslissingen Beslissing onderstelt keuzemogelijkheid tussen: enerzijds staken (of nalaten) anderzijds voortzetten (of opstarten) Beide opties (staken + voortzetten, opstarten + nalaten) voor ogen houden niet exclusief aandacht richten op één keuzemogelijkheid B. Broeckaert & FPZV 11
12 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.1. (Niet-)behandelbeslissingen Opstarten of voortzetten van een curatieve of levensverlengende behandeling vaak: aangewezen soms: therapeutische hardnekkigheid curatieve of levensverlengende behandeling opstarten of voortzetten die niet langer doeltreffend of zinvol is B. Broeckaert & FPZV 12
13 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.1. (Niet-)behandelbeslissingen Staken of nalaten van een curatieve of levensverlengende behandeling behandeling niet langer doeltreffend of zinvol niet bestempelen als levensverkortend handelen norm is niet leven (of liever sterven) maximaal rekken vaak niets met levensverkorting of niet-levensverlenging te maken (want niet langer doeltreffend) therapeutische hardnekkigheid: werkt niet + tast comfort aan B. Broeckaert & FPZV 13
14 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.1. (Niet-)behandelbeslissingen Definities: Het opstarten of voortzetten van een curatieve of levensverlengende behandeling Niet-behandelbeslissing: het staken of nalaten van een curatieve of levensverlengende behandeling omdat deze behandeling in de gegeven situatie als niet langer zinvol of doeltreffend wordt beoordeeld B. Broeckaert & FPZV 14
15 1. (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen twee redenen om medische behandeling te staken of na te laten: (1) niet langer zinvol of doeltreffend (1.1.) (2) patiënt weigert behandeling klassiek voorbeeld: Getuige van Jehova B. Broeckaert & FPZV 15
16 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.2. Weigering van behandeling recht op fysieke integriteit recht (curatieve of levensverlengende) behandeling te weigeren schriftelijke wilsverklaring cfr. patiëntenrechten B. Broeckaert & FPZV 16
17 (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen 1.2. Weigering van behandeling plicht weigering te respecteren ook wanneer nefaste gevolgen plicht bezorgdheid te uiten! wilsbekwame patiënt (wilsverklaring) B. Broeckaert & FPZV 17
18 1. (Afzien van) curatief of levensverlengend handelen Definities: Het opstarten of voortzetten van een curatieve of levensverlengende behandeling Niet-behandelbeslissing: het staken of nalaten van een curatieve of levensverlengende behandeling omdat deze behandeling in de gegeven situatie als niet langer zinvol of doeltreffend wordt beoordeeld Weigering van behandeling: het staken of nalaten van een curatieve of levensverlengende behandeling omdat de patiënt deze behandeling weigert B. Broeckaert & FPZV 18
19 Inleiding: medisch begeleid sterven Medisch begeleid sterven: 3 categorieën van keuzes (1) keuzes in verband met curatief of levensverlengend handelen: wordt een dergelijke behandeling opgestart of nagelaten, voortgezet of gestaakt? (2) keuzes in verband met palliatief handelen en symptoomcontrole: het geheel van behandelingen dat erop gericht is op een actieve wijze de levenskwaliteit en het comfort van de ongeneeslijk zieke patiënt te maximaliseren. (3) keuzes in verband met actieve levensbeëindiging, waarbij doelgericht letale medicatie wordt toegediend. B. Broeckaert & FPZV 19
20 2. Pijn- en symptoomcontrole behandeling heeft niet verhoopte succes: accent verschuift naar palliatieve benadering palliatieve zorg actieve & omvattende zorg - interdisciplinariteit - ondersteuning - levenskwaliteit patiënt en familie symptoomcontrole veel ruimer dan enkel pijnbestrijding B. Broeckaert & FPZV 20
21 Pijn- en symptoomcontrole 2.1. Pijnbestrijding pijn is veel meer dan fysieke pijn (totale pijn) toch: bestrijding van fysieke pijn cruciaal deze tekst: medicamenteuze behandeling van fysieke pijn grootste ethische probleem in verband met pijnbestrijding: onderbehandeling van pijn pijnbesrijding zeer efficiënt ethisch probleem: verwarring met actieve levensbeëindiging B. Broeckaert & FPZV 21
22 Pijn- en symptoomcontrole 2.1. Pijnbestrijding Pijnbestrijding: het toedienen van analgetica en/of andere medicatie in doseringen en combinaties vereist om pijn op adequate wijze te controleren. - intentie? - handeling zelf: proportionaliteit - resultaat: zeer veilig (zelfs extreme doses morfine) B. Broeckaert & FPZV 22
23 Pijn- en symptoomcontrole 2.1. Pijnbestrijding Pijnbestrijding: het toedienen van analgetica en/of andere medicatie in doseringen en combinaties vereist om pijn op adequate wijze te controleren. - opdrijven van pijnstillers & intensiveren van de pijnbestrijding - verhogen van doses omdat pijn patiënt toeneemt proportioneel, dus geen probleem - verhogen van doses om overlijden te bespoedigen actieve levensbeëindiging, dus geen pijnbestrijding - disproportioneel : actieve levensbeëindiging of medische fout - geen grijze zone: grenzen zeer duidelijk B. Broeckaert & FPZV 23
24 Pijn- en symptoomcontrole 2.2. Palliatieve sedatie in uitzonderlijke gevallen kunnen symptomen onvoldoende onder controle worden gebracht palliatieve sedatie: bewustzijnsniveau verlagen 8 Vlaamse palliatieve eenheden (JPSM 2011; AJHPC 2012) 7,5 % inclusief intermittente en lichte sedatie duur: review (JPSM 2008): 1-6 dagen gemiddeld Vlaamse studie (JPSM 2011): 2,5 dagen controverse: alternatief voor euthanasie of slow euthanasia? B. Broeckaert & FPZV 24
25 Pijn- en symptoomcontrole 2.2. Palliatieve sedatie Definitie Palliatieve sedatie: het toedienen van sedativa in doseringen en combinaties die vereist zijn om het bewustzijn van een terminale patiënt zoveel te verlagen als nodig om één of meerdere refractaire symptomen op adequate wijze te controleren centraal: adequaatheid, proportionaliteit vorm van symptoomcontrole intentie (subjectief): symptoombestrijding handeling (objectief): niet meer geven dan nodig om symptoom onder controle te brengen resultaat (objectief): levensverkorting uitzonderlijk (geen verschil in overleving tss gesedeerde en niet-gesedeerde pal. patiënten) B. Broeckaert & FPZV 25
26 Pijn- en symptoomcontrole 2.2. Palliatieve sedatie refractaire symptomen: - niet hetzelfde als moeilijke symptomen - niet enkel fysieke symptomen - ervaren en deskundig teem - gespecialiseerd palliatief advies dialoog met patiënt (informed consent) & familie onderzoek in 8 Vlaamse palliatieve eenheden: steeds geïnformeerde toestemming van patiënt (JPSM 2011) B. Broeckaert & FPZV 26
27 Pijn- en symptoomcontrole 2.2. Palliatieve sedatie wat met voedsel en vocht? indien geen kunstmatige voedsel en vochttoediening: levensverkortend? maar: vrijwel steeds zo dicht bij dood dat levensverkortend effect nihil is maar: overgrote deel patiënten zijn reeds gestopt met eten en drinken zonder kunstmatige voedsel- en vochttoediening maar: vochtopname nog mogelijk? - nalaten geen standaardpraktijk - nalaten geen onderdeel van definitie - combinatie van twee beslissingen: - beslissing tot sedatie - beslissing ivm kunstmatige voedsel en vochttoediening B. Broeckaert & FPZV 27
28 Pijn- en symptoomcontrole 2.2. Palliatieve sedatie Palliatieve sedatie: het toedienen van sedativa in doseringen en combinaties die vereist zijn om het bewustzijn van een terminale patiënt zoveel te verlagen als nodig om één of meerdere refractaire symptomen op adequate wijze te controleren palliatieve sedatie is geen actieve levensbeëindiging indien wetens en willens overdosissen geven: actieve levensbeëindiging, geen palliatieve sedatie indien overdosissen geven uit onkunde: medische fout, geen palliatieve sedatie geen grijze zone B. Broeckaert & FPZV 28
29 2. Pijn- en symptoomcontrole Definities Pijnbestrijding: het toedienen van analgetica en/of andere medicatie in doseringen en combinaties vereist om pijn op adequate wijze te controleren. Palliatieve sedatie: het toedienen van sedativa in doseringen en combinaties die vereist zijn om het bewustzijn van een terminale patiënt zoveel te verlagen als nodig om één of meerdere refractaire symptomen op adequate wijze te controleren B. Broeckaert & FPZV 29
30 Inleiding: medisch begeleid sterven Medisch begeleid sterven: 3 categorieën van keuzes (1) keuzes in verband met curatief of levensverlengend handelen: wordt een dergelijke behandeling opgestart of nagelaten, voortgezet of gestaakt? (2) keuzes in verband met palliatief handelen en symptoomcontrole: het geheel van behandelingen dat erop gericht is op een actieve wijze de levenskwaliteit en het comfort van de ongeneeslijk zieke patiënt te maximaliseren. (3) keuzes in verband met actieve levensbeëindiging, waarbij doelgericht letale medicatie wordt toegediend. B. Broeckaert & FPZV 30
31 3. Actieve levensbeëindiging geen normaal medisch handelen controversieel & uitzonderlijk drievoudig onderscheid met sedatie en pijnbestrijding: - intentie: levensbeëindiging - handeling: medicatie en doses nodig om leven te beëindigen - resultaat: overlijden patiënt B. Broeckaert & FPZV 31
32 3. Actieve levensbeëindiging Pijnbestrijding & Palliatieve sedatie Intentie: Symtoombehandeling Handeling: Zoveel als nodig om symptoom onder controle te krijgen (proportionaliteit) Resultaat: Levensverkorting (zeer) uitzonderlijk Actieve levensbeëindiging Intentie: Levensbeëindiging Handeling: Zoveel als nodig om leven te beëindigen Resultaat: Overlijden patiënt (per definitie) B. Broeckaert & FPZV 32
33 Actieve levensbeëindiging 3.1. Euthanasie Euthanasie: opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek letale medicatie niet: stopzetten of nalaten levensverlengende behandeling door een ander niet: door patiënt zelf op verzoek wilsbekwaam voorafgaandelijk verzoek (wilsverklaring) Nederland, België, Luxemburg: euthanasie mogelijk maar: geen afdwingbaar recht B. Broeckaert & FPZV 33
34 Actieve levensbeëindiging 3.2. Hulp bij zelfdoding Hulp bij zelfdoding: opzettelijk meewerken aan een opzettelijk levensbeëindigend handelen door de betrokkene patiënt stelt dodende handeling Nederland: euthanasie + hulp bij zelfdoding Zwitserland en Oregon, Washington, Vermont (VS): enkel hulp bij zelfdoding België: enkel euthanasie België: statuut hulp bij zelfdoding onduidelijk B. Broeckaert & FPZV 34
35 Actieve levensbeëindiging 3.3. Actieve levensbeëindiging zonder verzoek Actieve levensbeëindiging zonder verzoek: opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, niet op diens verzoek geen verzoek patiënt ook disproportioneel opdrijven van pijnmedicatie & sedativa om sterven te bespoedigen traag of snel niet in euthanasiewet (want geen euthanasie)! B. Broeckaert & FPZV 35
36 3. Actieve levensbeëindiging Euthanasie: opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek Hulp bij zelfdoding: opzettelijk meewerken aan een opzettelijk levensbeëindigend handelen door de betrokkene Actieve levensbeëindiging zonder verzoek: opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, niet op diens verzoek B. Broeckaert & FPZV 36
37 Besluit medisch begeleid sterven: diverse wijzen waarop geneeskunde het sterven begeleidt diverse delicate keuzes dienen gemaakt: mbt levensverlengend en curatief handelen mbt pijn- en symptoomcontrole eventueel ook mbt actieve levensbeëindiging bedoeling van deze uiteenzetting begrippenkader aanreiken geen ethische evaluatie ethisch gesprek mogelijk maken transparante communicatie transparante praktijk geen grijze zones B. Broeckaert & FPZV 37
38 Besluit Ethische problematiek veel ruimer dan euthanasie Belang van een zorgvuldige beslissing stem patiënt in rekening brengen gespecialiseerd advies en deskundige ondersteuning Thuiszorgequipes, Support teams B. Broeckaert & FPZV 38
39 Besluit Meer info: (studies, publicaties) Zie ook (richtlijn palliatieve sedatie) ocs (metaforum visietekst Euthanasie en menselijke kwetsbaarheid) B. Broeckaert & FPZV 39
40 Medisch begeleid sterven een begrippenkader Prof.dr. Bert Broeckaert Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen
Medisch begeleid sterven een begrippenkader
Medisch begeleid sterven een begrippenkader Prof.dr. Bert Broeckaert Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen info@palliatief.be www.palliatief.be Bert.Broeckaert@theo.kuleuven.be Medisch begeleid sterven
Medisch begeleid sterven
Medisch begeleid sterven - een begrippenkader - Van bij het begin van het euthanasiedebat heeft de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen ervoor gekozen om niet aan de kant te blijven staan, maar om, onder
Medisch begeleid sterven: een begrippenkader
Medisch begeleid sterven: een begrippenkader Van bij het begin van het euthanasiedebat heeft de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen ervoor gekozen om niet aan de kant te blijven staan, maar om, onder
De terminale patiënt: Inleiding. Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007
De terminale patiënt: Inleiding Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007 Medische beslissingen bij levenseinde Type of deaths 1998 % of all death 2001 Intention
Medisch begeleid sterven
Medisch begeleid sterven - een begrippenkader - zesde herdruk december 2013 Van bij het begin van het euthanasiedebat heeft de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen ervoor gekozen om niet aan de kant te
Medisch begeleid sterven: een begrippenkader 1
Medisch begeleid sterven: een begrippenkader 1 Bert Broeckaert * Inleiding: medisch begeleid sterven In deze tekst willen we een typologie aanreiken van de verschillende vormen van medisch begeleid sterven,
Medische beslissingen bij het levenseinde visietekst Informatiefolder voor patiënten
Medische beslissingen bij het levenseinde visietekst Informatiefolder voor patiënten Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper Informatiefolder voor patiënten 1 Inleiding Er is een toenemende aandacht
Medische Beslissingen rond het levenseinde
Medische Beslissingen rond het levenseinde Jo Lisaerde Eric Triau Maartje Wils Bewonersadviesraad 7 december 2011 Definitie Palliatieve Zorg Palliatieve zorg is een totaalzorg voor mensen die aan een ziekte
Vroegtijdige Zorg Planning:
Vroegtijdige Zorg Planning: Waarover maak jij je zorgen? M. Van de Wiele Lid RVB / Ethicus VZW Rusthuizen Zr. Van Berlaar Ethicus RZ H Hart Tienen Psychotherapeut/seksuoloog 1. Inleiding Enkele casussen
COMMUNICEREN OVER HET LEVENSEINDE : WAAROM???
Ik wil niet leven zoals een plant Als ik mijn familie niet meer ken, wil ik liever dood Ik wil niet afzien! Mijn broer denkt zus, en ik zo, wat moeten we nu doen? Hebben wij nu wel de juiste keuzes gemaakt?
PALLIATIEVE ZORG. IFPC Turnhout 23 oktober Hilde Michiels coördinator palliatief support team
PALLIATIEVE ZORG IFPC Turnhout 23 oktober 2017 Hilde Michiels coördinator palliatief support team Palliatieve zorg - definitie Palliatieve zorg is de actieve totaalzorg voor mensen die ongeneeslijk ziek
PALLIATIEVE SEDATIE
Ik heb er geen bezwaar tegen dat de mensen tijdens de voordracht naar hun horloge kijken, maar ik aanvaard niet dat ze met hun horloge beginnen te schudden om er zeker van te zijn dat het ding nog werkt.
Zorg. voor het levenseinde
Zorg voor het levenseinde Inleiding Onze campussen en woonzorgcentra streven een christelijk-ethische levensvisie na en dit veronderstelt een zorgzame en zinvolle omgang met het eindigende leven en het
Palliatieve behandeling van het bronchuscarcinoma
1 Palliatieve behandeling van het bronchuscarcinoma Tessa Dieudonné Pneumologe H.Hartziekenhuis Mol Palliatieve zorg 2 1. Definitie 2. Pijnbestrijding 3. Symptoombestrijding 4. Palliatieve sedatie : richtlijnen
Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone. Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven
Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven Situering Beslissingen rond het levenseinde Zeer vaak: Niet meer starten van (al dan niet medisch
Casus Hoe wensen mensen te sterven? Samen werken rond. vroegtijdige zorgplanning. Samen werken rond. Vroegtijdige Zorgplanning
DEELSEL Gent : (SEL : samenwerking Eerste Lijn) Samen werken rond vroegtijdige zorgplanning Samen werken rond Vroegtijdige Zorgplanning Palliatieve Zorg Gent-Eeklo Uitgangspunt van dit project : Toename
Continue sedatie tot aan het overlijden in Vlaamse woonzorgcentra
Continue sedatie tot aan het overlijden in Vlaamse woonzorgcentra Prof. Johan Bilsen Dr. Sam Rys OZ-groep Mental Health and Wellbeing, Department of Public Health, Vrije Universiteit Brussel Achtergrond
Levenseinde bij de geriatrische patiënt en comfortzorg. Marc Merchier, palliatieve zorg coördinator
Levenseinde bij de geriatrische patiënt en comfortzorg Marc Merchier, palliatieve zorg coördinator Fysieke pijn en symptoomcontrole Palliatieve sedatie Palliatieve zorg definitie WHO 2002: Palliatieve
Continue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013. Specialist ouderengeneeskunde/docent. Probeer te verwoorden wat volgens jou
Continue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013 Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde/docent Wat is het? Probeer te verwoorden wat volgens jou palliatieve sedatie is PALLIATIEVE SEDATIE
Najaar Organisatie van de palliatieve zorg. Mevr. Rosemie Van Bellingen Mevr. Tine De Vlieger Mevr. Ria Vandermaesen
Najaar 2015 Organisatie van de palliatieve zorg Mevr. Rosemie Van Bellingen Mevr. Tine De Vlieger Mevr. Ria Vandermaesen IPSA VZW kan niet verantwoordelijk worden voor de inhoud van de hand-outs en de
Vroegtijdige zorgplanning
Vroegtijdige zorgplanning Waarom uw zorg vroegtijdig plannen? Wat houdt het in? curatief handelen palliatief handelen actieve levensbeëindiging Waarom vroegtijdig uw zorg plannen? Welke zorg zou u wensen
Wat als ik niet meer beter word
Wat als ik niet meer beter word moeilijke keuzes & beslissingen rondom levenseinde Manon Boddaert Arts palliatieve geneeskunde Consulent en adviseur IKNL Antoon van Dijck Palliatieve zorg is integrale
Samenvatting van de info-namiddag VOORBIJE ACTIVITEITEN. PRAAT VOOR JE GAAT - Tine De Vlieger 21 NOVEMBER
VOORBIJE ACTIVITEITEN PRAAT VOOR JE GAAT - Tine De Vlieger 21 NOVEMBER Aan enthousiasme ontbreekt het Tine zeker niet. Dat ontdekten we al snel toen ze ons op een heel overtuigde manier vertelde hoe belangrijk
BESLISSEN RONDOM HET EINDE VAN HET LEVEN
BESLISSEN RONDOM HET EINDE VAN HET LEVEN Palliatieve sedatie, morfine en euthanasie in de praktijk; enkele juridische aspecten, waaronder de tuchtrechtelijke Begrippenkader palliatieve sedatie euthanasie
ZORGETHISCH ADVIES IN VERBAND MET PALLIATIEVE SEDATIE
ZORGETHISCH ADVIES IN VERBAND MET PALLIATIEVE SEDATIE Gemeenschappelijke Ethische Reflectiecommissie GZA Februari 2012 0 Inhoud 1 Inleiding en reikwijdte van het advies.... 3 2 Begripsverhelderingen...
BASISOPLEIDING PALLIATIEVE ZORG
BASISOPLEIDING PALLIATIEVE ZORG ZATERDAG 24 JUNI 2017 1 2 De wet betreffende de rechten van de patiënt De wet inzake onbekwaamheid De wet betreffende palliatieve zorg De wet betreffende euthanasie 3 1
Palliatieve sedatie is geen euthanasie. Medische aspecten
Palliatieve sedatie is geen euthanasie Medische aspecten Hoe kwam deze richtlijn er? Werkgroep artsen met interesse in palliatieve zorg Uit meerdere regionale ziekenhuizen en 1 ste lijn Meerdere specialiteiten
Vroegtijdige zorgplanning
Vroegtijdige zorgplanning Een planning die zorg vraagt WZC Onze Lieve Vrouw WAT IS VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING? Welke zorg zou u wensen indien u ernstig ziek zou worden? Wilt u een levensverlengende behandeling
Dankwoord 13. Achtergrond en opzet van de studie Inleiding Onderzoeksmethodes 21
Inhoud Dankwoord 13 DEEL 1 Achtergrond en opzet van de studie 15 1. Inleiding 17 2. Onderzoeksmethodes 21 1. SENTI-MELC studie (Hoofdstukken 6, 7, 8, 9, 15) 21 2. Studie naar de frequentie en kenmerken
VISIE OVER LEVENSEINDE
VISIE OVER LEVENSEINDE VOORWOORD Eens het levenseinde in zicht is, komen er vaak veel vragen en emoties om de hoek kijken. Dit zowel bij de betrokkene als bij de familie en omgeving, zelfs bij de zorgverleners.
Palliatieve sedatie WELKOM BIJ HET H. HARTZIEKENHUIS MOL
Palliatieve sedatie WELKOM BIJ HET H. HARTZIEKENHUIS MOL Kwaliteit en Veiligheid Wij doen mee! Onze kwaliteit aantoonbaar maken Ons ziekenhuis heeft zich geëngageerd om het accreditatielabel van het Nederlands
Voorwoord 11 Inleiding 13
Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde. i n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde i n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 2 Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 3 Inleiding
Vroegtijdige Zorg Planning met betrekking tot het levenseinde bij personen met dementie
Vroegtijdige Zorg Planning met betrekking tot het levenseinde bij personen met dementie Prof Dr Nele Van Den Noortgate Dienst geriatrie UZ Gent Korte inhoud Vroegtijdige zorgplanning Wat is dit? Waarom
Woonzorgnetwerk Vincenthove vzw. WARME Zorg voor een menswaardig levenseinde (=vroegtijdige zorgplanning)
Pagina 12 Woonzorgnetwerk Vincenthove vzw Inhoud brochure: WARME Zorg voor een menswaardig levenseinde (= vroegtijdige zorgplanning) Gedicht pag. 2 Warme Zorg voor een menswaardig levenseinde pag. 3 De
Guy Hannes Coördinator PNAT
Dementie : palliatieve benadering? Guy Hannes Coördinator PNAT Palliatieve zorg = van alle tijden Een waardig afscheid, omringd door geliefden Voedingsbodem vooruitgang van de geneeskunde : we leven langer.
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde informatie voor patiënten INLEIDING 3 PALLIATIEVE THERAPIE 4 PALLIATIEVE ZORG 4 HET STOPZETTEN OF NIET STARTEN VAN EEN LEVENSVERLENGENDE BEHANDELING 5 PALLIATIEVE
Praat voor je gaat. Tijdige zorg voor het levenseinde
Praat voor je gaat. Tijdige zorg voor het levenseinde KWB Baal 15 februari 2016 1 Praten over je levenseinde Dat is voor later, ik wil daar nu nog niet aan denken Ik ben nog gezond en in de bloei van mijn
Algemeen. Euthanasie.
Algemeen Euthanasie www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG051 / Euthanasie / 09-11-2018 2 Euthanasie Artsen kunnen in bijzondere omstandigheden
Actuele Reflecties over Palliatieve Sedatie. Introductie. Introductie. 9de Vlaams Congres Palliatieve Zorg. 13 september Patricia Claessens
Actuele Reflecties over Palliatieve Sedatie Patricia Claessens Verpleegkundige, lic. ziekenhuiswetenschappen Doel van palliatieve zorg = ruimte laten om te leven Dus: focus op adequate symptoomcontrole
Palliatieve zorg in een notedop
Palliatieve zorg in een notedop als genezen niet meer kan Vorming opleiding kappers Click to add title 27 november 2017 Click to add subtitle Mieke Deak Vera Bijnens Verpleegkundigen PST Ziekenhuis Oost-Limburg
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde. Imeldaziekenhuis
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde Imeldaziekenhuis imelda omringt u met zorg Inhoud Inleiding 3 Palliatieve therapie 4 Palliatieve zorg 5 Het stopzetten of niet starten van een levensverlengende
PALLIATIEVE SEDATIE, een richtlijn.
PALLIATIEVE SEDATIE, een richtlijn. Oostende, 28 maart 2014 Mevr. Dina Declerck, PST AZ Sint-Jan Brugge Voorzitster Stuurgroep Ethiek Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen Dr. Gert Huysmans, Palliatief
Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg?
Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? 2 Definitie Palliatieve zorg (WHO 2002) Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun naasten,
Communicatie rond palliatieve sedatie
Communicatie rond palliatieve sedatie D A G VA N D E M E D I C AT I E V E I L I G H E I D, 2 1 M A A R T 2 0 1 7 M A R G OT V E R KU Y L E N, S P E C I A L I S T O U D E R E N G E N E E S KU N D E / K
Palliatieve sedatie. Dr. Koen Herweyers Equipearts PHA, CRA WZC st Bavo Inwooncursus 2013
Palliatieve sedatie Dr. Koen Herweyers Equipearts PHA, CRA WZC st Bavo Inwooncursus 2013 Palliatieve sedatie Definitie van palliatieve sedatie Refractaire symptomen Voedsel en vocht Palliatieve sedatie
Procedure euthanasie ouderenzorg
Procedure euthanasie ouderenzorg 1. Euthanasie: Volgens de Belgische wetgeving wordt euthanasie omschreven als het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene op diens verzoek
11 februari Rob Bruntink
11 februari Rob Bruntink Stelling 1: Als je een euthanasieverzoek wilt doen, moet je een euthanasieverklaring hebben. Stelling 2: Als je een euthanasieverzoek doet (en daarbij ook kunt verwijzen naar
een waardig levenseinde
De Bogaard 28 januari 2010 Sint Truiden 6 oktober 2011 een waardig levenseinde Wim Distelmans Leerstoel Waardig Levenseinde demens.nu aan de VUB zorg rond het levenseinde zorg rond het levenseinde hele
Palliatieve zorg: leven tot het einde
Palliatieve zorg: leven tot het einde Bijeenkomst Marikenhuis, 22 januari 2019 Carel Veldhoven, kaderhuisarts palliatieve zorg Berg en Dal en arts pijn en palliatieve geneeskunde Radboudumc Welkom Waar
Gecontroleerde sedatie:
Gecontroleerde sedatie: een therapeutische mogelijkheid voor refractaire symptomen bij de terminale palliatieve patient? Dr. J. Menten Coördinator Palliatieve Zorg Kliniekhoofd Radiotherapie UZ Gasthuisberg-Leuven
Zorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder kunt u het beleid van de Frankelandgroep
Beslissingen omtrent het levenseinde
Beslissingen omtrent het levenseinde Heb je er al over nagedacht? Als ik mijn vrouw niet meer herken, wil ik euthanasie (Etienne Vermeersch) Dit is volgens de wet onmogelijk! als ik mijn vrouw niet meer
FEDERALE CONTROLE- EN EVALUATIE- COMMISSIE EUTHANASIE INFORMATIEBROCHURE VOOR DE ARTSEN
FEDERALE CONTROLE- EN EVALUATIE- COMMISSIE EUTHANASIE INFORMATIEBROCHURE VOOR DE ARTSEN 2 INHOUDSTAFEL 1. Euthanasie op verzoek van de patiënt vs. euthanasie op basis van een voorafgaande wilsverklaring
Wat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie
Groeien in leven en sterven Wat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie Dr. Alexander Verstaen (psycholoog) Centrum PERENNIS Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen
Zorg rondom het levenseinde
Zorg rondom het levenseinde Waar de zorg om mensen gaat Waar de zorg om mensen gaat Zorg in de laatste levensfase Als genezing niet meer mogelijk is In de laatste fase van ons leven kunnen we voor belangrijke
PS in NL: bij 12,3% van de patiënten in de stervensfase toegepast
Palliatieve sedatie 12 november 2012 Carla Juffermans,kaderhuisarts PZ Palliatieve sedatie Proportionele toepassing van sedativa in de laatste levensfase om ondraaglijke klachten te bestrijden, waarvoor
Prof. dr. Koen Luyckx, Schoolpsychologie en Ontwikkelingspsychologie van Kind en Adolescent, KU Leuven
Pagina 2 van 52 MET MEDEWERKING VAN Hoofdstuk 4: Prof. dr. Patricia Bijttebier, Schoolpsychologie en Ontwikkelingspsychologie van Kind en Adolescent, KU Leuven Prof. dr. Koen Luyckx, Schoolpsychologie
Kanker en palliatieve (thuis) zorg. Guy Hannes, coördinator palliatief netwerk arrondissement Turnhout (PNAT)
Kanker en palliatieve (thuis) zorg Guy Hannes, coördinator palliatief netwerk arrondissement Turnhout (PNAT) 7 maart 2015 Waar willen we het over hebben? Situering : wat is palliatieve zorg? Evoluties
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 31 34 53 post@azdiest.be www.azdiest.be PALLIATIEVE THERAPIE... 6 PALLIATIEVE ZORG... 6 HET STOPZETTEN OF NIET STARTEN VAN EEN LEVENSVERLENGENDE BEHANDELING...
MIJN WENSEN voor mijn gezondheidszorg
MIJN WENSEN voor mijn gezondheidszorg Leidraad bij VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING Eindejaarscongres BVPV 3 dec 2016 Arne Heylen klin. psycholoog PST arne.heylen@uzleuven.be Shift in patiëntenbejegening Voorafgaande
Macht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg
Macht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg Naomi Van De Moortele, psychologe hematologie en palliatieve zorgen UZ Gent An Lievrouw, psychologe digestieve oncologie UZ Gent Workshop: 1. Palliatieve
Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg
Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg Jeroen Janssens Specialist Ouderengeneeskunde, commissielid 8-12-2016 Opbouw Workshop 1. Vragen
De eindsprint als keuze
De eindsprint als keuze Erica van Maanen en Classien Rebergen beiden huisarts/kaderarts palliatieve zorg/scen-arts Lovah-congres 2016 Stelling 1: Als een patiënt kiest voor overlijden dan is euthanasie
Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie
FOD Volksgezondheid Brussel, 14 december 2017 Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Inclusie psychisch lijden Inclusie psychisch lijden in euthanasiewet
Onderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017
Onderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017 Deze lijst van onderzoeksvragen kwam tot stand na een bevraging bij de coördinatoren van de regionale netwerken voor palliatieve zorg en de voorzitters van
Levenseindebeleid. Inleiding
Levenseindebeleid Inleiding In de kwaliteitswet Zorginstellingen staat dat de instelling als zorgaanbieder verplicht is verantwoorde zorg te bieden. Dat geldt ook voor zorg rond het levenseinde. Ook de
Ethische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC
Ethische vragen Dick Willems Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC d.l.willems@amc willems@amc.uva.nl Voorbeelden van ethische vragen in de palliatieve zorg Toegankelijkheid van zorg Cognitieve problemen
Het opzettelijk verlagen van het bewustzijn van een patiënt in de laatste levensfase met als doel anderszins onbehandelbaar lijden te verlichten en
Het opzettelijk verlagen van het bewustzijn van een patiënt in de laatste levensfase met als doel anderszins onbehandelbaar lijden te verlichten en niet het leven te bekorten. Op verzoek van de regering
Medische beslissingen rond het levenseinde
Medische beslissingen rond het levenseinde Adri Jobse, huisarts, kaderarts, consulent PTMN Gon Uyttewaal, gesp. vpk pz, consulent PTMN 26 juni 2014 1. Wet geneeskundige op de behandelingsovereenkomst 2.
Euthanasie: de wet en de praktijk
Euthanasie: de wet en de praktijk Informatiefolder voor patiënten en familieleden 90.007N-140401 Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper www.yperman.net Inleiding U leest deze infobrochure niet
Topics in levenseindezorg
Topics in levenseindezorg Wetgeving i.v.m. levenseindezorg 1.Patiëntenrechtenwet (aug. 2002): centraal staat de autonomie en het zelfbeschikkingsrecht d.w.z. dat zorgverleners respect moeten hebben voor
1 Inleiding... 1. 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1. 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1. 4 Is het een soort euthanasie?... 1
Palliatieve sedatie Inhoudsopgave 1 Inleiding... 1 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1 4 Is het een soort euthanasie?... 1 5 Wanneer past de arts palliatieve sedatie
Omgaan met een vraag naar euthanasie
Home Vrijzicht vzw vzw Werkgroep Datum nieuwsbrief Ethiek Juni 2006 Omgaan met een vraag naar euthanasie Ethisch advi es Ethisch advies Home Vrijzicht vzw Veurnseweg 538 8906 Elverdinge Tel 057/22 41 80
Ethiek aan het levenseinde: hoe moet dat concreet?
Ethiek aan het levenseinde: hoe moet dat concreet? Linus Vanlaere Coördinator Ouderenethiek GVO Postdoc medewerker Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht K.U.Leuven Inhoud Waarom aandacht voor ethiek
Zorg rond het levenseinde
Groeningelaan 7 8500 Kortrijk Tel.nr. 056/24 52 71 Faxnr. 056/24.52.64 Zorg rond het levenseinde Zorg rond het levenseinde 12 Voor meer informatie over voorgaande onderwerpen, kan u contact opnemen met
Agenda. Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen. Wetten. Keuzes aan het einde van het leven
Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen Jannie Willemsen Medewerker Presentatiedienst Agenda Wetten en patiëntenrechten Keuzes aan het einde van het leven NVVE en Wilsverklaringen
DE TRAGIEK VAN EEN ZACHTE DOOD
DE TRAGIEK VAN EEN ZACHTE DOOD Een ethische visie op palliatieve sedatie GERRY HOVERS 0 Coverontwerp: Peter Ligtenberg DE TRAGIEK VAN EEN ZACHTE DOOD EEN ETHISCHE VISIE OP PALLIATIEVE SEDATIE Doctoraal
Wensen rond de laatste levensfase
Wensen rond de laatste levensfase Ouderen en zelfbeschikking Dorothea Touwen Docent en onderzoeker Medische Ethiek WASSENAAR, 31 OKTOBER 2018 Punten ter bespreking Wensen in deze fase van uw leven Wensen
EUTHANASIE standpunten & producten Wim Distelmans MD
Ter Elst 6 november 2007 EUTHANASIE standpunten & producten Wim Distelmans MD MD PhD palliatieve geneeskunde VUB zorg rond het levenseinde palliatieve zorg goed alternatief voor therapeutische hardnekkigheid
Als genezing niet meer mogelijk is
Algemeen Als genezing niet meer mogelijk is www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG043 / Als genezing niet meer mogelijk is / 06-10-2015 2 Als
VANDAAG ZORGEN VOOR MORGEN
VANDAAG ZORGEN VOOR MORGEN BROCHURE VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING Beste bewoner, Dat is immers onze zorg: betrokken zijn op u en uw naasten en u zoveel als mogelijk gelukkig zien. Wij zijn blij dat u koos
Rechten van de patiënt?
Rechten van de patiënt? Belangrijke Belgische wetgevende initiatieven rond de eeuwwisseling Euthanasiewet 2002 Wet Patiëntenrechten 2002 Wet Palliatieve Zorg 2002 Recht op correcte informatie over zijn
Zorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder kunt u de visie en het beleid van
Ethische kwesties. bij de Zorgboog. Behandeling en zelfbeschikking. Wat betekent dit voor u?
Ethische kwesties bij de Zorgboog In deze folder leest u over een aantal levensaspecten die een rol kunnen spelen bij uw behandeling, verzorging en verpleging binnen de Zorgboog. Het gaat hierbij om vragen
Algemene benadering van de thematiek van het levenseinde: Visie van de verpleegkundigen - Hoorzitting Senaat 7 mei 2013
Algemene benadering van de thematiek van het levenseinde: Visie van de verpleegkundigen - Hoorzitting Senaat 7 mei 2013 Inleiding Geachte dames en heren, ik heb de eer en het genoegen u tijdens deze hoorzitting
ZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE
ZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE 1. INLEIDING De beslissing nemen om te verhuizen naar een WZC is niet vanzelfsprekend. Vele zaken worden afgewogen vooraleer de beslissing valt. Dit ook voor wat het
Palliatieve sedatie. T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk
Palliatieve sedatie T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat
Kunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen?
Kunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen? Maaike Veldhuizen Arts palliatieve zorg in het Elkerliek ziekenhuis, palliatief consulent en SCEN arts Ingrid van Asseldonk, verpleegkundige
De laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek
De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die
Pallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming
Workshop Palliatieve Zorg 11 oktober 2012 Hedi ter Braak Monique van den Broek 1 Wat is palliatieve zorg? Pallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming 2 1
Zorg en behandeling rondom het levenseinde. Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie
Zorg en behandeling rondom het levenseinde Het beleid van de Frankelandgroep inzake reanimatie, palliatieve sedatie, versterving en euthanasie Inleiding In deze folder leest u de visie en het beleid van
Euthanasie: de wet en de praktijk Informatiefolder voor patiënten en familieleden
voorzitter ethisch comité Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper www.yperman.net Euthanasie: de wet en de praktijk Informatiefolder voor patiënten en familieleden Inleiding U leest deze infobrochure
tien jaar controversiële euthanasiewet?
tien jaar controversiële euthanasiewet? tien jaar aanloop naar meer inspraak en zelfbeschikking van ernstig zieken Wim Distelmans sinds 2002: België sinds 2002: België enige land ter wereld met 3 wetten
Ziek zijn en (niet) genezen. Leuven 1-12-2011
Ziek zijn en (niet) genezen Leuven 1-12-2011 Johan Menten Walter Rombouts UZ Leuven - Goed ouder worden is een levenskunst. - Oudere mensen hebben vele zaken misschien minder in de hand, maar.zo lang mogelijk
Meneer is 87 jaar Verblijft in het WZC Weduwnaar 4 kinderen slechts 1 dochter erg betrokken en regelmatig bezoek
Meneer is 87 jaar Verblijft in het WZC Weduwnaar 4 kinderen slechts 1 dochter erg betrokken en regelmatig bezoek Terminale Parkinsonpatiënt 2 x CVA Diabetes type II Volledig hulpbehoevend Rolstoelgebonden
Eigenzinnige palliatieve zorg
Eigenzinnige palliatieve zorg Zorg voor ongeneeslijk zieken met een verstandelijke beperking Bart Hansen Palliatieve zorg Casus J is een vrouw van 45 met een ernstige verstandelijke beperking. Moeilijkheid
Palliatieve zorg. Beste patiënt
Beste patiënt Wij zijn er ons van bewust dat de stap naar palliatieve zorg een grote stap is. Als team willen wij u hierbij zoveel mogelijk ondersteunen en helpen. Daarom geven wij u graag de nodige informatie
Advance Care Planning in België
Scientific Institute of Public Health Advance Care Planning in België een studie via de Belgische Huisartsenpeilpraktijken Koen Meeussen -Zorg rond het Levenseinde - VUB Doelstelling Senti-Melc Methode
Palliatieve Sedatie in 1 e en 2 e lijn. Nils Nieboer, huisarts
Palliatieve Sedatie in 1 e en 2 e lijn Donderdag 27 september 2018 J. de Boer, internist-oncoloog Nils Nieboer, huisarts Disclosure Sheet Terminologie: palliatieve sedatie en euthanasie Inleiding Palliatieve