Ethiek aan het levenseinde: hoe moet dat concreet?

Transcriptie

1 Ethiek aan het levenseinde: hoe moet dat concreet? Linus Vanlaere Coördinator Ouderenethiek GVO Postdoc medewerker Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht K.U.Leuven

2 Inhoud Waarom aandacht voor ethiek aan het levenseinde? Drie praktijkvoorbeelden als vertrekpunt Ethische en juridische argumenten

3 Inhoud Hoe ethiek aan het levenseinde aanpakken? Werken aan een palliatieve zorgcultuur Deskundigheid van medewerkers groter maken begrippenkader Ethisch overleg mogelijk maken vroegtijdige zorgplanning

4 Waarom ethiek aan het levenseinde? Praktijkvoorbeeld 1 Mevrouw Peeters, 93 j, weduwe, reeds 15 jaar in WZC Begin vorig jaar: vaststelling van borsttumor bestraling Metastasen- toestand gaat achteruit; in overleg met familie en huisarts wordt besloten mevrouw niet meer te laten opnemen (opstart pal. dos.)

5 Pijnpomp Opstartfase: 5 mg morfine over 24u Na maand observatie én n in overleg met huisarts: verhoging naar 7,5 mg over 24u Mevr blijft zichtbaar pijn lijden: in overleg met arts en palliatief netwerk wordt pijnpomp verhoogd Familie dringt aan tot verlagen van pijnpomp (ondanks overleg): hoofdverpleegkundige weigert familie schakelt huisarts in die telefonisch pijnpomp laat verlagen

6 Waarom ethiek aan het levenseinde? Ethiek in praktijk: Rol van verschillende betrokkenen bij het nemen van ethische beslissingen bij het levenseinde? Huisarts en familie in hoofdrol? Veel hangt af huisarts Rol zorgmedewerkers en (zorgvisie van) voorziening? Rol terminale wilsonbekwame bewoner?

7 Waarom ethiek aan het levenseinde? Overleg tussen hulpverleners is cruciaal! Basisondersteuning (hoofd)verpleegkundigen Zorgstrategie bepalen Herevaluatie en opvolging Sleutelrol van CRA + huisarts!

8 Waarom ethiek aan het levenseinde? Praktijkvoorbeeld 2 Dhr Janssens,, 76 jaar, opname uit ziekenhuis: algemene slechte lichamelijke toestand chronische botontsteking rechterheup, decubituswonden beide heupen en stuit, wonde aan enkels Prognose arts: geen verbetering wonden Huisarts spreekt over een uitzichtloze situatie

9 Geen duidelijke boodschap van familie (twee zonen, onderling conflict) Huisarts ziet geen reden om palliatief dossier op te starten ( het( is te vroeg ) Duidelijke vraag van verzorgend team tot adequate pijnmedicatie huisarts schrijft pijnstillende medicatie voor en belooft gesprek familie 14 dagen later: geen verandering; communicatie ts huisarts en voorziening: opstart palliatief dossier met optimalisatie comfortzorg + betrokkenheid familie Eén n maand later: overlijden bewoner

10 Waarom ethiek aan het levenseinde? Ethiek in praktijk: Starten met het palliatief dossier? Vaak te laat? Onvoldoende communicatie? Negatieve beeldvorming door beperken zorg? Te weinig tijd en ruimte voor ethisch overleg met betrokkenen (ook medewerkers onderling)? Te weinig deskundigheid voor het voeren van ethisch overleg?

11 Waarom ethiek aan het Praktijkvoorbeeld 3: Dhr. Jaspers, 81 j. levenseinde? in verregaand fase van dementie Weinig contact met familie (zoon) Bedlegerig Recidiverende urineweginfectie + maagprbl n Weinig eetlust + weigeren van vocht Na 1 week ziekenhuisopname: nieuwe medicatie voor maag + afbouw medicatie Weekend: koorts + weigeren voedsel & vocht

12 Huisarts van wacht laat Dhr. Jaspers opnemen in ziekenhuis (geen risico s); s); HP niet akkoord, maar durft niet tegen arts ingaan; familie (zoon) niet bereikbaar Ziekenhuis belt op en vraagt naar code van meneer (die er niet is) Familie (zoon) wordt toch nog bereikt en beslissing wordt aan hen (hem) overgelaten Meneer Jaspers overlijdt diezelfde nacht

13 Waarom ethiek aan het levenseinde? Ethiek in praktijk: Belang van besluitvormingsformulier of wilsverklaring Gebruik hiervan is niet uniform en nog teveel afhankelijk van Kennis (en goodwill) van zorgverleners Zorgvoorziening (ethisch beleid, openheid om over levenseinde te communiceren, )

14 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Bouwen aan een palliatieve zorgcultuur Deskundigheid van zorgverleners optimaliseren begrippenkader Ethisch overleg realiseren vroegtijdige zorgplanning

15 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Bouwen aan een palliatieve zorgcultuur: menswaardig sterven mogelijk maken Kwaliteit van leven Wanverhouding vermijden ts.. inspanningen om leven in stand te houden enerzijds en aanvaardbare kwaliteit van leven anderzijds Therapeutische verbetenheid vermijden Aandacht voor vraag: welke therapeutische winst valt nog te bereiken?

16 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Kwaliteitsvolle dienstverlening (cf. wet op patiëntenrechten, 2002) Autonomie respecteren Wilsverklaring is hulpmiddel

17 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Ethische deskundigheid vergroten onderscheid tussen verschillende beslissingen rond het levenseinde: Afzien van curatief of levensverlengend handelen Pijn- en symptoomcontrole Actieve levensbeëindiging

18 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Belangrijk om deze verschillende categorieën duidelijk te onderscheiden Zoniet: eenzijdige en verwrongen perceptie van de delicate keuzes die aan het levenseinde gemaakt moeten worden

19 Casus (1) Bij de 64-jarige S.R.. was inoperabele longkanker vastgesteld. Daarnaast had hij kleine metastase in de kleine hersenen. Hij had ervoor gekozen de laatste periode van zijn leven thuis samen met zijn vrouw door te brengen. Hoewel verzwakt, was hij nog in staat een groot deel van de dag op te zijn. Hij kon zichzelf nog verzorgen en kwam af en toe buiten voor een wandeling.

20 Casus (2) Tijdens één n van deze wandelingen struikelde hij over een afgevallen tak en kwam hierbij ten val. Door een scherpe pijn in zijn rechterheup kon hij niet meer opstaan. Voorbijgangers belden een ambulance, waarna hij naar een middelgroot perifeer steekziekenhuis in de buurt werd vervoerd.

21 Casus (3) Op de spoedafdeling werd nader onderzoek gedaan en een gemaakte röntgenfoto r bewees wat de orthopeed vermoedde: S.R.. had een collomfractuur.. De orthopeed stelde voor om de fractuur operatief te behandelen. De patiënt vertelde de arts over de longkanker en de uitzaaiing. De orthopeed zag daar voor de operatie geen probleem in. Niet opereren zou betekenen dat de man direct bedlegerig zou worden met alle gevolgen van dien.

22 Casus (4) Door de operatie zou hij nog enige tijd mobiel blijven. De patiënt overhandigde een geschreven wilsverklaring waarin hij reanimatie afwees vanwege de onbehandelbare longkanker. De orthopeed begreep het verzoek en stemde hiermee in. Bij de overdracht op de operatieafdeling vertelde de verpleegkundige aan de anesthesist dat er een DNR-beleid was afgesproken op verzoek van de patiënt.

23 Casus (5) De anesthesist reageerde wat lacherig en zei: Elke patiënt waar ik verantwoordelijk voor ben en die op de operatietafel een circulatiestilstand krijgt, wordt gereanimeerd.

24 Wat? Curatief (op genezing gericht) of levensverlengend (op levensverlenging gericht) handelen of het afzien ervan kan 3 richtingen uitgaan: Het opstarten of voortzetten van bepaalde behandelingen Het staken of nalaten van bepaalde behandelingen Het weigeren van behandelingen

25 Wanneer? Bepaalde levensbedreigende aandoening evolueert ongunstig Aantal moeilijk keuzes moeten gemaakt worden Stoppen met behandelingen, andere therapieën opstarten, verder doen zoals bezig? Zelden zwart-wit wit keuzes, afwegingen moeten gemakt worden Behandeling is nooit 100% zinvol of zinloos Beslissing die genomen wordt zal invloed hebben op kwaliteit van leven van de patiënt, de tijd die hem nog rest. Curatief of levensverlengend handelen

26 FUNDAMENTELE OPTIES Doel medisch handelen: bevorderen welzijn door herstellen/in stand houden gezondheid Therapeutische winst legitimeert medisch handelen Leven is fundamentele, geen absolute waarde Elk leven bereikt punt waarop niets meer kan gedaan worden, tenzij zorg Inherente onzekerheid van medisch handelen Curatief of levensverlengend handelen

27 WANNEER AFSPRAKENFORMULIER OPSTELLEN? Niet starten van levensverlengende medische behandeling (vb. in geval van complicaties) Staken van levensverlengende medische behandeling (indien geen uitzicht op therapeutische winst) Curatief of levensverlengend handelen

28 DOEL AFSPRAKENFOMULIER Nastreven van menswaardig stervensproces Informeren artsen van wacht + verpleegkundig team over toestand patiënt Duidelijkheid scheppen over gemaakte afspraken Curatief of levensverlengend handelen

29 AANDACHTSPUNTEN (1) Bij onverwachte complicatie (vb. hartfalen) en onzekerheid van diagnose, behandeling en prognose: stabilisatie van patiënt Bij redelijke twijfel over voordelen van behandeling: afgebakende proefperiode Beslissing op geïndividualiseerde basis nemen en regelmatig evalueren Zorgopdracht niet afbouwen na invullen beperkingsformulier Curatief of levensverlengend handelen

30 AANDACHTSPUNTEN (2) Rekening houden met: - Waardepatroon patiënt - Visie naastbestaanden - Klinisch oordeel effectiviteit behandeling - Graad van belasting van behandeling Curatief of levensverlengend handelen

31 AANDACHTSPUNTEN (3) Niet starten is gemakkelijker dan stoppen van behandeling Behandelend arts is eindverantwoordelijke voor medische behandelingen Overleg met andere betrokkenen is essentieel Curatief of levensverlengend handelen

32 HULPVERLENEND TEAM Goede communicatie tussen leden van hulpverlenend team, patiënt, en naasten Verpleegkundigen moeten meningen kunnen kenbaar maken Respect voor morele twijfel Bij overbrenging naar andere afdeling, nemen verantwoordelijken eensgezinde houding aan Curatief of levensverlengend handelen

33 PATIENT Beslissing met patiënt voorbereiden en bespreken (cf. recht op informatie; recht op toestemming) Juiste tijdstip kiezen voor bespreking (niet te vroeg en niet te laat) Curatief of levensverlengend handelen

34 NAASTBESTAANDEN Naastbestaanden dragen geen verantwoordelijkheid voor beslissing Tegenstrijdige informatie uitzuiveren en authentieke betrokkenheid opsporen Curatief of levensverlengend handelen

35 COMMISSIE VOOR ETHIEK Ad hoc commissie bij moeilijke situaties Ethisch beleid opstellen Curatief of levensverlengend handelen

36 WEIGERING LEVENSVERLENGENDE BEHANDELING DOOR WILSBEKWAME PATIENT Recht op weigering Weigering bespreken om kwaliteit van beslissing te evalueren Indien therapeutisch winst in vooruitzicht, patiënt motiveren tot behandeling Indien weigering vaststaat, schriftelijke bevestiging Curatief of levensverlengend handelen

37 VERZOEK TOT BEHANDELING ZONDER THERAPEUTISCHE WINST Geen plicht tot behandeling in geval van geen therapeutische winst Motivatie van patiënt onderzoeken Curatief of levensverlengend handelen

38 WILSONBEKWAMEN Graduele opvatting van wilsonbekwaamheid Zoveel mogelijk rekening houden met vooraf uitgedrukte wil (voorafgaande wilsverklaring + vertrouwenspersoon) Gesprek met vertrouwenspersoon Indien nooit wilsbekwaam geweest, klinische voor- en nadelen afwegen Curatief of levensverlengend handelen

39 Casus (1) Bij een 49-jarige man wordt besloten de behandeling te staken. Hij was twee weken eerder op de IC opgenomen voor diagnostiek en behandeling van respiratoire insufficiëntie ntie en malaise. Na onderzoek was de diagnose Non- Hodgkin lymfoon duidelijk. Een week na opname op de IC ging hij neurologisch achteruit. Een CT- scan liet een intracerebrale bloeding in de linkerhersenhelft zien met doorbraak in een hersenventrikel.

40 Casus (2) De prognose werd als infaust bestempeld. Hij werd kunstmatig beademd, was hemodynamisch instabiel en comateus en werd met Midazolam gesedeerd.. Na gesprekken met de naaste familieleden werd besloten de behandeling te staken en de patiënt te laten sterven. Zij hadden daar vrede mee. De kunstmatige beademing werd in ongeveer drie uur afgebouwd. Hij kon losgelegd worden van de beademing, maar was wel nog geïntuberd ntuberd.

41 Casus (3) De Midazolam-pomp was aan het begin van het ontwennen van de beademing stopgezet. De man was weliswaar nog steeds comateus, maar vertoonde veel onrust, hij verzette zich met zijn rechterarm tegen de aangelegde polsband, ademde snel, had een snelle hartslag en transpireerde. De naaste familieleden waren zeer verontrust over deze onrust en vroegen zich af of de man pijn zou hebben of zou lijden.

42 Casus (4) Hij kreeg 10 mg Midazolam I.V. toegediend, waarna de onrust afnam en de ademhaling en hartslag rustiger werden. Besloten werd hem te extuberen.. Hij werd op zijn linkerzij gelegd en de mond- en keelholte werden uitgezogen. Hierna werd de tube verwijderd. Na een kwartier was een duidelijke stridor hoorbaar, vertoonde de man intrekkingen waarbij hij alle hulpademhalingsspieren gebruikte. Het oogde allemaal erg oncomfortabel.

43 Casus (5) De arts besloot tot opnieuw 10 mg Midazolam en daarnaast 10 mg morfine I.V. toe te dienen. De IC-verpleegkundige diende deze middelen toe. De patiënt werd hierna rustiger en de ademhaling zag er minder moeizaam uit. Na een uur werd, voor de benauwdheid uit opnieuw Midazolam en morfine toegediend, en een uur later nogmaals. Drie kwartier later stopten het hart en de ademhaling en kon de man worden doodverklaard.

44 Casus (6) De familieleden waren bij het sterven aanwezig. In de koffiekamer van de IC merkte één n van de verpleegkundigen op: Zo die is ook weer doodgespoten.. Een andere verpleegkundige, die de zorg voor de patiënt had gehad, reageerde geschokt met: Wat een onzin, aan Midazolam en morfine ga je niet zomaar dood; en wat had je dan willen doen, de man laten lijden?.. Een andere verpleegkundige zei: Nou, ik weet niet, hij ging wel snel dood na de injecties, toch?

45 De mythe Pijn- en symptoomcontrole is euthanasie Morfine is levensverkortend Morfine is het laatste, morfine kondigt de dood aan Euthanasie door pijn- en symptoomcontrole Palliatief handelen en symptoomcontrole

46 De mythe voorbij Duidelijk onderscheid tussen pijn- en symtoomcontrole en euthanasie Euthanasie = actieve levensbeëindiging; het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een arts op verzoek van de patiënt pijn- en symptoomcontrole palliatieve sedatie Palliatief handelen en symptoomcontrole

47 De mythe voorbij Pijnbestrijding = het toedienen van analgetica en/of andere medicatie in doseringen en combinaties vereist om pijn op adequate wijze te controleren Palliatieve sedatie = het toedienen van sedativa in doseringen en combinaties die vereist zijn om het bewustzijn van een terminale patiënt zoveel te verlagen als nodig om één n of meerdere refractaire symptomen op adequate wijze te controleren Palliatief handelen en symptoomcontrole

48 Pijnbestrijding Palliatieve sedatie Actieve Levens- beëindiging Intentie Symptoom- behandeling Symptoom- behandeling Levens- beëindiging Handeling Zoveel medicatie als nodig om pijn onder controle te krijgen - proportionaliteit Zoveel medicatie als nodig om pijn onder controle te krijgen proportionaliteit Zoveel medicatie als nodig om leven te beëindigen Resultaat Verkorting van leven uitzonderlijk Verkorting van leven uitzonderlijk Per definitie beëindiging van leven

49 Naar een ethisch verantwoorde pijn- en symptoomcontrole Onderbehandeling van pijn is ethisch volstrekt onverantwoord Pijn tast levenskwaliteit in grote mate aan kwaliteit van zorg staat hier op het spel In vrijwel alle gevallen kan lichamelijke pijn door middel van aangepaste pijnmedicatie effectief worden bestreden Adequate pijnbestrijding is een plicht Palliatief handelen en symptoomcontrole

50 Naar een ethisch verantwoorde pijn- en symptoomcontrole Geen palliatieve zorg zonder adequate pijn- en symptoomcontrole Palliatieve zorg = de actieve zorg die gericht is op het comfort van de terminale bewoner en diens familie en op het bieden van een zo hoog mogelijke levenskwaliteit Palliatief handelen en symptoomcontrole

51 Naar een ethisch verantwoorde pijn- en symptoomcontrole Verantwoordelijkheid Pijn niet laten zijn iets ondernemen om de pijn te verzachten Begin TIJDIG met pijnmedicatie verantwoordelijkheid van verzorging Overleg met arts Communiceren vanuit een palliatieve zorgcultuur Palliatief handelen en symptoomcontrole

52 De wet van dichtbij bekeken Definitie Euthanasie is het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, op diens verzoek levensbeëindigend handelen op vraag van derden levensverkorting door symptoombestrijding dood als gevolg van niet-behandelingsbeslissing hulp bij zelfdoding palliatieve sedatie Actieve levensbeëindiging of euthanasie

53 Pijnbestrijding Palliatieve sedatie Actieve Levens- beëindiging Intentie Symptoom- behandeling Symptoom- behandeling Levens- beëindiging Handeling Zoveel medicatie als nodig om pijn onder controle te krijgen - proportionaliteit Zoveel medicatie als nodig om pijn onder controle te krijgen proportionaliteit Zoveel medicatie als nodig om leven te beëindigen Resultaat Verkorting van leven uitzonderlijk Verkorting van leven uitzonderlijk Per definitie beëindiging van leven

54 De wet van dichtbij bekeken Belgische wet betreffende euthanasie: Euthanasie is niet meer strafbaar onder bepaalde voorwaarden. Hoeksteen is autonome beslissing van wilsbekwame patiënt Actieve levensbeëindiging of euthanasie

55 De wet van dichtbij bekeken Inhoudelijke voorwaarden: Patiënt: meerderjarig, handelingsbekwaam en bewust Verzoek: vrijwillig, overwogen, herhaald, duurzaam, geen externe druk Toestand: uitzichtloos en ondraaglijk fysiek of psychisch lijden dat niet kan worden gelenigd dat het gevolg is van een ernstige of ongeneeslijke aandoening dat veroorzaakt is door ziekte of ongeval Actieve levensbeëindiging of euthanasie

56 De wet van dichtbij bekeken Formele voorwaarden Verplichtingen arts Informeren van patiënt over toestand en toetsen of patiënt aan inhoudelijke voorwaarden voldoet Consult tweede arts Eventueel bespreken met verpleegkundig team Aangifte doen (Federale Controle- en Evaluatiecom.) Actieve levensbeëindiging of euthanasie

57 De wet van dichtbij bekeken Bijkomende verplichtingen arts in niet-terminale terminale situatie: Consult derde arts Maand wachttijd Vereisten waaraan het verzoek van de patiënt moet voldoen: Het verzoek moet actueel zijn Het moet schriftelijk, gedateerd en getekend zijn Wilsverklaring is alleen geldig bij irreversibele coma Actieve levensbeëindiging of euthanasie

58 De wet van dichtbij bekeken Euthanasie is mogelijk Zowel bij fysiek als psychisch lijden Zowel in terminale als niet-terminale terminale situatie Euthanasieprocedure wordt opgestart... wanneer je meerderjarig bent, handelingsbekwaam en bewust of op basis van wilsverklaring bij coma Actieve levensbeëindiging of euthanasie

59 De wet van dichtbij bekeken Patiënt dient officieel euthanasie te vragen via een schriftelijk verzoek Hierin wordt de wens uitgedrukt dat een arts mijn leven beëindigt indigt Ondertekend door patiënt of wanneer je zelf niet meer kan schrijven door een ander in jouw naam en door de arts die hierbij is wilsverklaring levenstestament Actieve levensbeëindiging of euthanasie

60 De wet van dichtbij bekeken Verantwoordelijkheid ligt bij arts. Deze moet nagaan Of je handelingsbekwaam bent ( )( Hoe ernstig je verzoek is Is het herhaald? Is er sprake van enige druk? Hoe ernstig je toestand is Is je toestand ongeneeslijk/medisch uitzichtloos? Lijd je ondraaglijk? Kan dit lijden niet gelenigd worden? Actieve levensbeëindiging of euthanasie

61 De wet van dichtbij bekeken Arts moet advies inroepen van tweede (wet spreekt van andere )) arts om mee te oordelen over uitzichtloosheid en ondraaglijkheid van het lijden van verpleegkundig team van derde (wet spreekt van tweede )) arts) bij niet-terminale terminale situatie Dit is verplicht doch niet bindend. Actieve levensbeëindiging of euthanasie

62 De wet van dichtbij bekeken Behandelend arts mag weigeren om op euthanasieverzoek in te gaan, maar moet dit tijdig melden en dossier doorgeven aan een door de patiënt aangeduide arts. Euthanasie wordt uitgevoerd Bij terminale patiënt: geen termijn voorzien, maar in praktijk enkele dagen na schriftelijk verzoek Bij niet-terminale terminale patiënt: minimum een maand na schriftelijk verzoek Actieve levensbeëindiging of euthanasie

63 De wet van dichtbij bekeken Cijfers van de Federale Controle en Evaluatie-commissie commissie: : 2005: 31 euthanasiegevallen/maand 2006: 37 euthanasiegevallen/maand Meerderheid: terminale gevallen; Minderheid betreft gevallen waarin patiënt niet binnen afzienbare tijd zou overlijden (vnl. evolutieve neuromusculaire aandoeningen met tetraplegieën en ernstige, meerdere verlammingen) Actieve levensbeëindiging of euthanasie

64 De wet van dichtbij bekeken 54% euthanasie in ziekenhuis; 39% thuis; slechts zelden in WZC Slechts 13 euthanasiegevallen op basis van wilsverklaring In meeste gevallen wordt patiënt eerst buiten bewustzijn gebracht Actieve levensbeëindiging of euthanasie

65 De wet in ethisch perspectief In een terminale situatie Palliatieve filter Pijncontrole Niet-behandelingsbeslissingen Palliatieve sedatie Geestelijke zorg Actieve levensbeëindiging of euthanasie

66 Een praktijkvoorstel Ethische filter Vormt vraag naar euthanasie inbreuk op zorgrelatie? Gaat euthanasievraag uit van de wens om alles te blijven beheersen of eerder verbonden zijn met mensen, maar overmand door het lijden? Open beluisteren van de vraag (niet negeren) van de kant van de hulpverlener, niet eisende houding van de kant van de patiënt samen-beslissen beslissen? Respectvolle dialoog? Actieve levensbeëindiging of euthanasie

67 Een praktijkvoorstel Wanneer de vraag blijft Eindverantwoordelijkheid bij arts (en niet bij familie) Gewetensbeslissing van patiënt en van arts Noodsituatie (casus perplexus) Actieve levensbeëindiging of euthanasie

68 Een praktijkvoorstel In een niet-terminale terminale situatie Moeilijkheid met psychisch lijden objectieve maatstaven? Verantwoordelijkheid van zorgverleners ter sprake brengen Rekening houden met levensbeschouwelijke identiteit van zorginstelling waarachtige communicatie Actieve levensbeëindiging of euthanasie

69 En wat met dementie? En wat met dementie? Dementie: aan- en afwezigheid Huidige persoon vertolkt in zijn kwetsbaarheid misschien geheel andere verlangens en preferenties dan de vroegere wilsbekwame persoon Kan men van hulpverleners verlangen dat zij de huidige wil van een demente persoon negeren wanneer er sprake is van een euthanasieverzoek? Actieve levensbeëindiging of euthanasie

70 En wat met dementie? Dementie: een proces Op welk ogenblik moet euthanasie worden voltrokken? Cf. Spiegel? Cf. Kinderen niet meer herkennen? Kan men van hulpverleners verlangen dat zij de de verantwoordelijkheid nemen om te beslissen wanneer de (vroegere) wil van een demente persoon moet worden uitgevoerd? Actieve levensbeëindiging of euthanasie

71 En wat met dementie? Dementie: ondraaglijk lijden? Objectieve standaard? Perspectief van samenleving? Kan van hulpverleners worden gevraagd om euthanasie uit te voeren bij iemand die op voorhand en vooral uit vrees voor lijden euthanasie heeft gevraagd terwijl zij niet objectief kunnen vaststellen of er op dit ogenblik effectief sprake is van doorleefd lijden? Actieve levensbeëindiging of euthanasie

72 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Ethisch overleg realiseren vroegtijdige zorgplanning = Denkproces over toekomstige behandelingskeuzen en behandelingsdoelen en/of het kiezen van een vertrouwenspersoon die een andere vertegenwoordigt op een moment in de toekomst.

73 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Vroegtijdige zorgplanning is een denkproces waarmee een instelling een bepaalde visie op zorg rond het levenseinde vorm geeft Een geïndividualiseerde benadering voor elke bewoner waarbij anticiperend op het verloop van het levenseinde bepaalde afspraken m.b.t. het zorgtraject worden gemaakt. Resultaat = onderhandelde zorg en behandelingsrichtlijn

74 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Doelstellingen van ACP Integrale zorg Bewoner, familie en zorgverstrekker worden betrokken Kwaliteit verbeteren van de zorg Zorg afstemmen op behoefte van bewoner Wil van bejaarde Medische toestand en evolutie van zijn gekende pathologieën Te verwachten resultaten van de behandeling Respect voor bejaarde, waardige verzorging

75 Hoe ethiek aan het levenseinde realiseren? Toepassen van ACP model Aan welke eisen moet het model voldoen? Visie moet duidelijk vervat zijn Eenvoudig om toe te passen Toepasbaar op alle bewoners Begrijpelijk voor alle zorgverstrekkers Eenvoudig om te gebruiken Flexibel en aanpasbaar op ieder moment Eigen professionele competentie invullen Geen enge beperkende keurslijf Duidelijke vermelding in dossier mogelijk Positieve benadering van de bewoner en familie